Ona tili va adabiyot darslarida og'zaki va yozma nutqning o'zaro bog'liqligi hamda rivojlantirishning asosiy omillari

Buxoro viloyati G`ijduvon tuman 22-umumiy o`rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi Safayeva Xurshida Ibroximovnaning

“ Ona tili va adabiyot darslarida og`zaki va yozma nutqning o`zaro bog`liqligi hamda rivojlantirishning

asosiy omillari”

mavzusidagi metodik tavsiyasi

... o`zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o`rtasidagi ruhiy-ma`naviy bog`liqlik til orqali namoyon bo`ladi .

Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir .

Islom Karimov

Yoshlar bizning tayanchimiz, ertangi kundan umidimiz,ezgu ishlarimizning davomchilaridir .

SH. M. Mirziyoyev

O’zbekiston Respublikasining

prezidenti

O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo ustozning o’zi ana shunday bilmga ega bo’lishi kerak

Yoshlarga ta’lim–tarbiya berishning murakkab vazifalarini hal etish o’qituvchilarning kasbiy mahoratini, iste’dodi, tajribasi va madaniyati hozirgi zamon pedagogik texnologiyalarini qo’llashi, o’quvchilarni o’zaro faolikka olib kelishiga bog’liqdir.Har bir pedagog shuni doimo hisobga olishi va esda tutishi lozimki, dars o’quv-tarbiya jarayonining asosiy shaklidir. Dars jarayonida har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashga e’tibor qaratiladi, birinchi navbatda bu amalga oshiriladi.

Bаshаrti, vоyagа еtgаn bоlаlаr 1- yoki.

Bugungi kun o’qituvchisi-oddiy o’qituvchi emas,u zamon bilan hamnafas,hamqadam bo’lishi kerak.Bugungi kun o’qituvchisi o’quvchuga tayyor ma’lumotni berish bilan cheklanib qolmay,balki ta’lim oluvchini ijodiy fikrlashga yo’naltiradigan, uning o’zlashtirilgan ma’lumotini prognozlaydigan mutaxasis hamdir.Shu o`rinda buyuk adabiyotshunos yozuvchi Abdulla Qahhorning” Kuydirish uchun kuyish,ardoqlash uchun ardoqlanish shart” degan qimmatli fikrini e’tirof etish joizdir.

• Ona tili ta’limining bosh maqsadi – og’zaki va yozma nutq ko’nikmasini, to’g’ri va ifodali fikrlash malakasini tarkib toptirishdan iborat. Ona tili darslarida o’quvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda yozma usullarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir o`qituvchidan qaysi fan, qanday dars turidan qat’iy nazar har bir dars jarayonida bevosita o`quvchining o`g`zaki va yozma nutq salohiyatini rivojlantirib borish talab etiladi.Jumladan,ona tili va adabiyot darslarida debat usulini qo`llash ahamiyatlidir.

Debatlar asosida darslarni tashkil etishdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad muammoning yechimini topishda o`quvchi o`zgalarni o`z yondashuvining to`g`riligiga ishontirishdir.O`z fikrini aniq va mantiqiy bayon etish,buning uchun esa ishonarli dalillar va xulosalar topish ko`nikmalarini shakllantirishda debatlar o`tkazish samarali metod hisoblanadi.Ular o`quvchilarda ijtimoiy fikrni o`zgartirishga ta’sir etish qobiliyati mavjudligiga ishonch tuyg`ularini rivojlantiradi.Bahslashuv natijasida o`quvchilar nimalarni qo`lga kiritish mumkinligini tushunib yetsagina dars samarasi to`g`risida gapirish mumkin.

Dars davomida badiiy asar tahlili asosidagi suhbatlar o’qituvchining qiziqarli luqmalari,munosabatlari bilan jonliroq chiqadi. Suhbat davomida shunday lahzalar bo’ladiki, o’qituvchining sukuti barcha xususiyatlari bilan savolga,luqmaga,ba’zan esa xulosaga teng bo’ladi.Shu o’rinda adabiyotshunos olim, Ro’zmon Keldiyorovning “EHTIYOT BO”LING,QALB BOR!” degan da’vatini qo’llash juda o’rinli bo’ladi.

Dars jarayonida o`quvchi o`z mulohazalarini kichik-kichik kontekslar orqali yozma tarzda yoritishlari lozimdir.Bu borada o`quvchilarni shunday dalil-isbot topish ko`nikmalarini egallashga o`rgatish kerakki,natijada bildirilgan fikrni qarshi tomonning muhokama qilishiga o`rin qolmasin.Shundagina o`quvchilar tengdoshlarining qarashlarini hurmat qilishga yoki xususiy tasavvurlarini sinfdoshining fikri oldida ojiz ekanligini tan olishga o`rganadi,eng asosiysi,ularda erkin fikr yuritish ko`nikmalari shakllana boradi.

O’qitish jarayonida o’g’zaki nutqni o’stirish, erkin fikrlashga o’rgatish, o’z fikrini mantiqan izchil, ravon tilda bayon etish bilan birga, yana bir jihat e’tiborga olinadi. Bu yozma savodxonlikni oshirish, husnixati va yozuv texnikasini yaxshilash sanaladi.

Nazoratning yozma turlari sifatida diktant, ijodiy bayon va insholar olinar ekan, o’quvchilarning ona tili va adabiyotdan olgan bilimlarini amalda qo’llay olishi hamda yozma nutq malakalari to’la namoyon bo’ladi . Yozma ish turlarini tekshirish va ularni tahlil etish jarayonida o’quvchilarda quyidagi imloviy, ishoraviy xato va kamchiliklar kuzatiladi:

T/r

Mavzu doirasi

1.

2.

So’zlar

Birinchi satrga sig’may qolgan so’z bo’g’inini ikkinchi satrga ko’chirishda

Bosh va kichik harflarni yozishda

3.

dia-gramma

O’quvchi qo’llagan holat

Toshkent-toshkentlik

kon-trakt

Chuqur til orqa undoshi x va bo’g’iz undosh h ni farqlamaslik

Xatolarni bartaraf etish

diag-ramma

Hatti-harakat

Atoqli otlarni turdosh otlardan, sifat, son va fe’llardan farqlamaslik

Go’zal-go’zal

si-ngil

- O’zlashma so’zlarning chegarasida ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko’chiriladi: mono-grafiya, kilo-gramm.

kont-rakt

Turdi-turdi

de-ngiz

So’zlarning turkumdan turkumga o’tishi, xalqaro hamda oliy davlat tashkiloti, vazirliklar nomini yozishdagi farqlarni ajratish

Xayol

sing-il

xatti-harakat

- Uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrga qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko’chiriladi: tran-sport

Sakson-sakson

hayhot

hayol

shtan-ga

“ O’zbek tilining imlo lug’ati”dagi shu so’zlarni saylanma diktant tarzida yozdirish

den-giz

hayxot

Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi

mahsi

shta-nga

kon-gress

shahar

Xalq ta’limi vazirligi

maxsi

kong-ress

hayron

shaxar

xayr-ehson

xayron

xayr-exson

T/r

Mavzu doirasi

4.

So’zlar

5.

Qo’shma so’zlar, juft va qisqartma so’zlarni qo’shib, ajratib yoki chiziqcha bilan yozishda

mingoyoq

6.

O’quvchi qo’llagan holat

Talaffuzda va imloda farqlanadigan so’zlarni yozishda

tabiat

Bog’lovchisiz qo’shma gaplarni yozishda vergul,tire,nuqtali vergul va ikki nuqtani ishlatishda

Markaziy Osiyo

ming oyoq

Xatolarni bartaraf etish

el-yurt

Kelishning ketishi bordir dunyoda,

So’zlarni qo’shib, ajratib yoki chiziqcha bilan yozishdagi qoidalar

tabiyat

dastyor

Qor yog’di, don yog’di.

(mustasno holatlar ham) ni yozdirib, uni “O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari” orqali dalillash

Yonma-yon kelgan unlilar orasida y tovushi eshitilsa ham yozilmasligi, qo’sh va qator kelgan undoshlar talaffuzi va imlosidagi farqlarni ajratish

jangovar

dasyor

ko’pdan ko’p

So’zingni ezgu qil-

ko’pdan-ko’p

jangovor

Umring ziyoda!

asta-asta

afv

Qo’shma gap qismlari orasidagi ma’no-munosabatlar: payt,o’xshatish,zidlash, izohlash kabilarni farqlash

avf

Vaqting ketdi-naqding ketdi.

rang-barang

million

milion

Kavkazorti

rektor

ketdi

o’ttiz besh

rektir

Kavkaz orti

tuzsiz

olib kelmoq

ketti

o’ttizbesh

aytdi-qo’ydi

tussiz

aql

aqil

aytdi qo’ydi

go’sht

go’sh

O’quvchilarning yozma nutqida uchraydigan imloviy, ishoraviy xato va kamchiliklarni bartaraf etish uchun men darslarim davomida saylanma diktantlar olaman. Diktantga aynan bir xil mavzu doirasidagi qoidaga tegishli bo’lgan yuqorida qayd etilgan so’z va birikmalarni tanlayman. Masalan:

• 1) sinf, aql, metr, fikr, stol, zikr, traktor, stul, sport;
• 2) xursand, g’isht, musht, Samarqand, sust, daraxt, qand;
• 3) biologiya, shoir, aeroport, shariat, poema, maishat, teatr, radio, ukrain;
• 4) tekindan tekin, ochiqdan ochiq, tomdan tomga, yildan yilga.

• So’zlarni 1-guruhga yig’ish uchun o’quvchilar quyidagi qoidani esga olishadi:
• “ So’z boshidagi qator undoshlar o’rtasiga yoki oldiga bir qisqa unli qo’shib talaffuz qilinsa ham bu qisqa unli yozilmaydi”.
• 2-guruhga tizilgan so’zlarni yozish orqali o’quvchilar “So’z oxirida kelgan qator undoshlardan biri talaffuzda tushib qolsa ham yozuvda ifodalanadi” degan qoidani xotirlaydilar.
• “ O’zbek tilining yangi imlo qoidalari”ning 1-bo’lim 7-bandida “Yonma-yon keladigan unlilar orasida ba’zan y undoshi qo’shib aytilsa ham yozilmaydi” degan qoida aks etgan. 3-guruhdagi so’zlar aynan shu hukm asosida birlashtiriladi.
• “ Belgining ortiqlik darajasini bildiruvchi so’zlar hamda birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo’nalish kelishigida bo’lgan birikmalar ajratib yoziladi”. (“O’zbek tilining yangi imlo qoidalari”ning 5-bo’lim 63 - 64 –bandlari). 4-guruh so’zlari shu qoidaga bo’ysunadi.

Ona tili va adabiyot darslarida ,asosan, o’quvchining mantiqiy fikrlashi hamda o’z fikrini izchil,to’liq,batafsil,ijodiy yoritishi talab etiladi.Ona tili darslarida “G’oyalar gilami”,”Arra”,”Meni tushun”,”Sirli doska” kabi interfaol usullardan foydalanilsa,o’quvchida ham ijodkorlik,ham to’g’ri va xatosiz yozish ko’nikmalari rivojlantiriladi. Masalan,5-sinflarda undoshlar talaffuzi va imlosi yuzasidan mustahkamlash darsida “Meni tushun” o’yini juda qo’l keladi. O’qituvchi sinfni uch guruhga bo’ladi va har bir guruhga oldindan tayyorlab qo’yilgan xatolari mavjud bo`lgan uchta matnni elektron doska orqali namoyon etadi:

1-guruh: Parosatliy bola

Karim 5-sinifda taxsil oladi.U barcha fanlarni chuqr o’slashtirishka intiladi.Karim matimateka fanini hush ko’radi.U bugun xam…

2-guruh:Achoyip kun

Karim xar bir kuni yaxshi kaypiyat blan kutip olishga intiladi.Xar bir daqeqasini be samar o’tkasmaydi.Atrofda do’slari ko’p.Mana bugun xam Karim…

3-guruh:Aqili maslaxat

Karim xar doim buvisidan ertak eshitishni yaxshi ko’radi.Buvisi xam unka marohli xikoyatla aytip berala.Bu xikoyatlarda odopliy,intizomli bo’lish kabi pazilatla ilgari suriladi. Bugun Karimni buvijonisi keldilar…

O’quvchilardan berilgan matnlarni oqib,shu asosda fikrni davom ettirish talab etiladi.Bu matnlar orqali o’quvchida quyidagi xususiyatlar shakllanadi:

1.Diqqat qilish,e’tiborli bo’lish.

2.Xatolarni anglashga o’rganish.

3.To’g’ri va xatosiz yozish ko’nikmasini rivojlantirish.

4.O’quvchida mantiqiy fikrlash salohiyatini o’stirish.

5.Fikrni ijodiy yondashgan holda izchil davom ettirish.

6.Unli va undoshlar talaffuzi ,imlosiga doir bilimlarni mustahkamlaydi .

• O’quvchilar xatolar ustida mustaqil ishlab ,ijodiy izlanish asosida matnni tugallikka olib kelishadi.Barchaning diqqati bir nuqtaga qaratilib,monitordagi xatosiz yozilgan matn namoyish etiladi,bu usul orqali o’quvchilar o’z xatolarini nazorat qilishadi.

O’quvchilar berilgan savollarga javob berish jarayonida o’yin-topshiriqlarni ham izohlab borishadi.:Quyidagi matematik atamalardagi bir tovushni almashtirish orqali so’zlar hosil qilinadi:

Nol,vatar,kasr,teng,butun-

non,xatar,qasr,keng,tutun.

Yoki berilgan atamalardagi harflar ishtirokida shaxs nomlari hosil qilinadi:

Ishora,isbot,faraz,urinma,doira,minus,hisob-Shoira,Sobit,Zafar,Munira,Iroda,Munis,Sohib.

Bunday interaktiv o’yin o’quvchining bilimini charxlab,to’g’ri va xatosiz yozish ko’nikmasini shakllantiradi.

O’quvchilarning faolliklari va qiziqishlarini oshirish maqsadida o’rganilayotgan mavzuni har turli paradokslarga bog’lab bayon etish,fikrni yozuvda asoslash hamda tegishli tahlillar orqali to’g’ri xulosalarga kelish uslubi ham ancha qo’l keladi.Bunda o’quvchilarning so’zlarni to’g’ri qo’llash mahorati rivojlantiriladi:

1.Agar bola xavfsizlikda yashasa,u o’ziga va atrofdagilarga ishonadi.

2.Agar bola do’stlik bilan yashasa,u yer yuzi yashash uchun ajoyib joy ekanligini anglaydi.

3.Agar bola rostgo’ylik va adolatda yashasa,u haqiqat va adolat nimaligini o’rganadi.

Hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan o’quvchilarning yozma savodxonligi, uni xato va kamchiliklarsiz bayon etishi dolzarb masaladir. Bu masalani bartaraf etish, yechimini izlab topish har bir pedagogdan, ayniqsa, ona tili o’qituvchilaridan ilmiy salohiyat, mas’uliyat va sabot talab etadi.

Ta’limning shunday muhitini yaratish kerakki,unda o’quvchi o’zini shaxs deb sezsin,unga bo’lgan e’tiborini tuysin.

Mеhnаtgа lаyoqаtsiz, yordаmgа muhtоj vоyagа еtgаn bоlаlаr оtа-оnаsidаn, аgаr ulаr yo’q bo’lsа, qаrindоshlаri vа ushbu Kоdеksdа ko’rsаtilgаn bоshqа shахslаrdаn o’z tа’minоti uchun аlimеnt tаlаb qilish huquqigа egа. Bundаy hоllаrdа аlimеnt to’lаshi shаrt bo’lgаn shахsning mоddiy vа оilаviy аhvоli hisоbgа оlinib, pul bilаn to’lаnаdigаn qаt’iy summаdа bеlgilаnishi mumkin.

E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR