«Алаш» партиясы (1917—1920) — 1917 ж. А?пан т??керісінен со? Ресей конституциялы демократиялы? партиясыны? ?аза? м?ше тобынан ??рыл?ан. Т?ра?асы — ?лихан Б?кейханов.
Алаш Орда ?кіметі. Алаш партиясы м?шелері Алаш Орда ?кіметіні? ??рамында барынша к?пшілігі бол?ан. Тарихты халы? жаса?анымен, ?о?амны? тарихи даму за?дылы?тарын реттеп отыратын за?дар мен ???ы?ты? ??жаттарды, саяси-???ы?ты? доктриналарды на?ты т?л?алар ж?зеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілді? де ат?арар ?ызметі зор. ?аза? жері екі ?асырдан астам Ресей самодержавиясыны? ?ол астында бол?ан жылдарда ?аза? хал?ыны? ?з та?дырын ?зі билеу ???ы?ынан айыр?аны, к?к т?рік д?уірінен бастау ал?ан бірегей саяси тарихы бар халы? т?гелдей империялы? за?дарды? б??ауына т?скені біздерге тарихтан белгілі. ?аза? ?о?амыны? осы бір ?асіретін халы?ты? озы? ойлы, к?зі ашы? ?кілдері а??ара бастады. Олар халы?ты саяси к?рес додасына бастап шы?ты. Б??ан себеп бол?ан 1917 жыл?ы Ресейдегі ?ос т??керіс еді. Патша ?кіметіні? та?тан ??лауы саяси к?ресті одан ?рі ?ыздыра т?сті. ?аза? зиялылары саяси ?ызметті? ?атерлі жолына жалта?тамай, жан?иярлы?пен к?рескен к?рнекті т?л?алар шы?ты. Олар: ?. Б?кейханов, А. Байт?рсынов, М.Дулатов, Ж.А?баев, ?.Ермеков, Х.Досм?хамедов, Ж.Досм?хамедов ж?не т.б. болатын. Олар патша самодержавиесіні? ?аза? хал?ыны? саяси-сезіміні? ?алыптасып, оны? саяси к?реске ?ласуына барынша кедергі келтіріп отыр?анын бірден т?сінген еді.
А?пан т??керісі
1917 жылы А?пан т??керісіні? же?ісі к?ллі ?аза? деген ?лт зиялыларыны? басын бір жерге ?осу?а м?мкіндік ?келді. 1917 жылды? с?уір-мамыр айларында к?птеген облыс-уезд орталы?тарында айма?ты? ?аза? сиездері ?ткізіліп, ?аза? комитеттері ??рыла бастады. Оларды? жекелеген ?кілдері Уа?ытша ?кіметті? жергілікті органдары бол?ан облысты? ж?не уездік ат?ару комитеттеріні? ??рамына енгізілді. 1917 жылы ?аза? сиездері Орынбор (Тор?ай облысты?), Орал (Орал облысты?), Семей (Семей облысты?), Омбы (А?мола облысты?) т.б. ?алаларында болды. ?аза? сиездерін ?ткізуге ?лт зиялылары белсене кірісті. Орал облысты? ?аза?тарды? 1-ші сиезі 1917 жылы 19-22 с?уір аралы?ында Орал ?аласында ?тті. Сиезді уа?ытша ?аза? комитетіні? т?ра?асы ??байдолла ?лібеков ашып, ??тты?тау с?з с?йледі. Осы сиезде бірінші кезекте Мемлекетті бас?ару туралы, Уа?ытша ?кімет туралы ж?не ж?ріп жат?ан импералистік со?ыс?а к?з?арас туралы м?селелер ?аралды. Сиез т?рт к?нге созылды, сиезді? со??ы т?ртінші к?ні облыста?ы о?у-а?арту, м?дениет ж?не т.б. м?селелер ?аралды. Сиез делегаттары Орал облысында ?аза?тар арасында бастауыш, орта, жо?ары білім беру ж?йесі ?ана?аттан?ысыз деп тауып, т?мендегі шешімдерді ?абылдады: - м??алімдер сиезін ша?ыру ?ажет; - Орал ?аласында уа?ытша орта о?у орнын ашу ?ажет, ерлер гимназиясыны? ба?дарламасы негізінде ?аза? балаларына арнайы о?у орнын ?йымдастырып, оны ?аза?тар ?аражатына салын?ан б?рын?ы к?сіптік мектепті? ?йіне орналастыру ж?н деп табылсын; - ?аза? тілінде газет, брошюралар шы?ару ?ажет деп табылсын; Сиезде б?дан бас?а да м?селелер ?аралды, бас?а ?арал?ан м?селелерді ?ос?анда саны 23-ке жеткен. Орал сиезіні? ?арарында облыс орталы?ында орта мектеп ашу ж?не к?сіби мамандарды? ?атысуымен халы? а?арту ісін реформалау м?селелерін тал?ылау ?шін м??алімдер ??рылтайын ша?ыру ?ажеттілігі к?рсетілді. Осы сиезде Жа?анша Досм?хамедов: «Бізді? ма?сатымыз – ел билеуді халы?ты? ?з ?ольша беру, ?аза? хал?ы автономия?а ие болып, алда?ы уа?ытта та?дырын ?з ?олына алады. ?алы? ?аза?ты аяусыз ?ана?ан патша орнынан т?сті. Ендігі жерде ?аза?ты елді? т?рмысын, тілін білетін, мінез-??л?ын, ?дет-??рпын білетіндер ?ана бас?арады. Осы?ан байланысты ?алай бол?анда да біз Ресейден автономия алу?а тиістіміз», деп ?з ойын білдіреді. Жа?аншаны? жалынды с?зінде мемлекетті? саяси ??рылысы мен оны? мемлекеттік тілі, оны? ?олдану аясы ашы? т?рде ай?ын айтыл?анын біздер ??ынуымыз керек. Кешегі ?ткен 1986 жыл?ы желто?сан о?и?асыны? ??рбандары бол?ан жастар да Жа?аншаны? ой-пікірін ?айтала?анын біз еске т?сірмей кете алмаймыз. XX ?асырды? басында?ы алаш арда?тылары халы?ты ?лтаралы? бірлікке ша?ырды, олар ?лтшылды?ты ар?ау еткен жо?, керісінше ?лтын с?йген ?лтжанды азаматтар екенін танытты.
Бірінші Жалпы?аза? съезі
1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпы?аза? съезінде «Алаш» атты партия ??рылып, б?л съезде 14 м?селе ?аралды. Осыларды? ішінде ерекше атайтынымыз: 1) Мемлекет билеу т?рі; 2) ?аза? облыстарында автономия; 3) Жер м?селесі; 4) О?у м?селесі ж?не т.б.
Мемлекетті билеу т?рі Ресейде демократиялы?, федеративтік парламенттік республика болу керек деп к?рсетілген Н.Мартыненконы? «Алашорда» атты ??жаттар жина?ында. Ал 1917 жылы 24 маусымда?ы «?аза?» газетінде автономиялы?ты? негізі туралы ?рт?рлі пікір-?сыныстар айтыл?ан. ?аза? мемлекетіні? ?лде Федеративтік Россияны? бір автономиялы? б?лігі бол?аны ж?н бе? ?аза?тар ?з бетімен т?уелсіз ел бола ала ма, ?лде т?уелсіздікке бас?а халы?тармен ода?тас?ан жа?дайда жете ме деген с?ра?тар тал?ыланды. Біра? б?л сиезде на?ты пікірге келе алмады. Ал жер м?селесі ??рылтай сиезіне ?алдырылды. К?н т?ртібінде айры?ша м?нге ие бол?ан дін, о?у-а?арту, ?йел м?селелері ж?не сот ж?йесі болды. Б?рын?ы ескі сот ж?йесі («Народный сот») таратылып, оларды? орнына «?аза? т?рмысына лайы? айры?ша сот ??рылу?а» тиіс болды. Келесі м?селе о?у-а?арту саласы: «міндетті бастауыш о?у енгізу», «бастап?ы екі жылда о?у баланы? ана тілінде» ж?ргізілу керектігі айтылып, тіл м?селесін айры?ша назар?а ал?ан ж?не білім беруді? тегін болуы талап етілген. Білім алуды? орта, арнайы, жо?ар?ы сатылары да айтыл?ан.
«Алаш» партиясыны? ?мірге келуі
1917 жылды? 21 ?араша к?ні «?аза?» газетінде Алаш партиясы ба?дарламасыны? жобасы ж?не сиез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясыны? ?мірге келуі ?лкен саяси м?селе еді. Сол кездегі ?аза? интеллигенциясы ?ылыми ж?мыстармен де, о?у-а?арту ісімен де, ал?аш?ы ?аза? тілінде басылымдар шы?ару ?арекетімен де, к?ркем творчествомен де айналыс?анын к?руге болады. «Алаш» партиясы программасыны? жобасында?ы то?ызыншы тарауда «?ылым-білім ?йрету» ж?нінде
- о?у ордаларыны? есігі кімге де болса ашы?, а?ысыз болуы;
- ж?рт?а жалпы о?у жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде о?ылады;
- ?аза? ?з тілінде орта мектеп, университет ашу?а;
- о?у жолы ?з алдына автономия т?рінде болуы;
- ?кімет о?у ісіне кіріспеуі;
- м??алімдер-профессорлар ?зара сайлаумен ?ойылуы;
- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.
- газет шы?ару?а, кітап бастыру?а еркіншілік - деп к?рсетілген.
1917 жыл?ы 5-13 желто?санда Орынбор ?аласында Екінші жалпы?аза? сиезі ?теді. Сиездегі ?арал?ан аса ма?ызды м?селелер: ?аза?-?ыр?ыз автономиясы; милиция ??ру; ?лт ке?есі; о?у м?селесі т.б.
Б?л съезде автономияны жариялау мерзімі туралы ?ызу тартыстар бірнеше к?нге созылды. Осы съезде Алашты? аяулы азаматы Міржа?ып Дулатов баяндама жасады: ?аза? даласында медресе мен мектептерді? азды?ын, ?аза? тілінде о?улы?тарды? жетіспейтінін, сонды?тан міндетті т?рде ?лтты? мектептерді ??ру керектігін тілге тиек етті. Осы м?селе бойынша ??рамы 5 адамнан т?ратын бастауыш ж?не орта мектептерге арнал?ан ?аза? тілінде о?улы? жазатын комиссия ??рылды. Комиссия орталы? ?лтты? ке?еспен бірге болу керек. Комиссия?а о?улы?тан бас?а да ж?мыстар ж?ктелді. Атап айтса?: ?лтты? мектептерге арнал?ан ба?дарламалар; м??алімдерге арнал?ан н?с?аулар; бала т?рбиесі ж?ніндегі кітаптар; барлы? ?ыр?ыз-?аза? мектептерінде халы?ты? білім беру іс-шараларыны? Ережелерін жасау; ?аза? тілінде жазу ?лгілерін енгізу; ?аза? тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т.с.с. Комиссия 1918 жылды? басынан ж?мыс?а кірісу керек. ?здері ??растыр?ан кітаптарын, ба?дарламаларын баспа?а жариялап отыру ?ажет. Комиссия ??птама?ан окулы?тар басылым?а шы?арылмайды. Комиссия ж?мысына ?аражатты облысты? земстволар ?лтты? ?ордан б?луге тиіс делінген. Міне, ?здері?із к?ріп отыр?андай, жа?адан ??рылып жат?ан «Алашорда» ?кіметі ал?аш?ы са?атынан бастап ?рпа? т?рбиесіне, ?рпа? болаша?ына зор к??іл б?лген. Жас ?рпа?ты? ту?ан тіліне деген сауаттылы?ын арттыру ?шін, ана тіліндегі о?улы?тарды жасау?а кіріскен. Бала т?рбиесіне, о?уына осындай ?иын заманда жа?аша бетб?рыс, б?л болаша??а деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты ?ызмет етеріне деген ?міт болатын-ды. Орынбордан ?айтып орал?ан бойында Жа?анша, Халел Досм?хамедовтер ?аза?ты? батыс айма?ын бас?аратын ?кімет ??ру?а кірісті. «Ойыл у?лаяты» уа?ытша ?кіметі – XX ?асырды? басында Жайы? ??ірінде орна?ан мемлекеттік-автономиялы? ??рылым. Ол 1918 жылды? мамыр айыны? со?ында Жымпитыда ?ткен ІV Орал облысты? ?аза? сиезіні? ?арарымен ??рылды. «Ойыл уэлаяты» уа?ытша ?кіметіні? ат?ар?ан істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халы?ты? меншігі деп жариялады; халы? сайла?ан у?лаятты?, уездік соттар іске кірісті; а?ша-финанс ж?йесі жасалынды; халы??а ?з саясатын жеткізу, т?сіндіру ?шін газет шы?арылды (оны? редакторы болып Ахмет М?метов ж?мыс ат?арды. Ол М.М?метованы? ?кесі, к?рнекті Алашорда ?айраткерлеріні? бірі); жерді пайдалану, салы?, дін, сот, білім, ?скер істері ж?нінде ?аулы-?арарлар ?абылдады.
Осы?ан ?оса, іс-?а?аздарын ана тілінде ж?ргізу туралы м?селе ай?ын жол?а ?ойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдарды? ?аза? тілінде болуына ерекше назар аудар?ан.
Алаш партиясыны? жетекшілері
1918 жылы 1 с?уірде Халел ж?не Жа?анша Досм?хамедовтер М?скеуге барып, Орталы? Ке?ес ?кіметіні? басшысы В.И.Ленинмен ж?не ?лт істері ж?ніндегі халы? комиссары И.В.Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты ?лтты? автономиялы? ?кімет ??рыл?анын, «Алашорда» ?кіметіні? т?ра?асы ?.Б?кейханов екенін м?лімдейді. Біра? «Алашорда» мемлекетіні? ?ой?ан талап-тілектерін Орталы? Ке?ес ?кіметі толы?тай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-ді? ?лт істері ж?ніндегі комиссариатыны? ??рамында ?аза? б?лімі ??рылады. «Тіл адамны? да??ын асырады. Адам ол ар?ылы ба?ыт табады» деп Ж?сіп Баласа??нны? «??дат?у білік» е?бегінде жаз?андай тіл саясатын к?терген XX ?асырды? басында?ы Алаш ?айраткерлеріні? ?аза? ?о?амында?ы басты а?ымдарыны? бірі – автономиялы? бас?ару ж?йесіндегі мемлекеттік ??рылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген ?лкен жауапкершілік еді. Алашты? арыстарыны? бірі – Ахмет Байт?рсынов «Д?ниеде ешбір тіл ?з-?зінен шы?пайды. Тіл деген н?рсе ?алы? елді? к?ндегі т?рмыс ?азанында ?айнап, пісіп д?ниеге келеді,» - десе, К?нбатыс Алашордасыны? идеологы санал?ан ?.?араш: «Тіл болмаса, ?лт та болмайды, я?ни ?лт б?тіндей ?лген, жо?ал?ан ?лт болады. Е? ?уелі ана тілі ?ажет. Егер ана тілін білмесе?, онда сен ол ?лтты? баласы емессі?. Ана тілін білмей т?рып, ?лт білімін ала алмайсы?. ?лт білімі болмаса, онда ?дебиетті? болмайтынды?ы ?зі-а? белгілі. ?дебиеті жо? ?лтты? ?нері де ?ршімейді», - деген. Батыс Алашорда ?кіметі жетекшілеріні? бірі Х.Досм?хамед?лы тіл туралы: «Бізді? т?жірибемізде ?аза? тілі – бай тіл. Тек с?здерін ?ылым жолына салып реттесе, ешбір ж?ртты? тілінен кем болмайды», - деген пікірді айт?ан.
?аза? АССР-і орна?аннан со? 1924 жылы Орынборда маусымны? 12-сінде ?аза? (?ыр?ыз) білімпаздарыны? т???ыш сиезі ша?ырылды. Осы сиезде 12-13 жыл бойы ?олданылып, орны?ып ?ал?ан ?аза? тіліні? дыбысты? таби?атына лайы?талып ?згертілген, ресми т?рде ?абылдан?ан альфавитті? м?ні ж?нінде, дыбыс ?дісімен о?ыту ісі ж?ніндегі м?селелер тал?ыланды. Ал 1927 жылы ?ызылордада жазу (графика) м?селесіне арнал?ан конференцияда А.Байт?рсынов сиезде айт?ан пікірін ?уаттай келе: «Т?рік ж?ртыны? 90%-і бая?ыдан бері араб ?рпін пайдаланып келеді. ?р?айсысыны? араб ?рпімен жазыл?ан хат м?дениеті бар (хат м?дениеті –сауаттылы?, оны? ж?зіндегі ?нер-білім, ілім, емле, ?йрету ?дісі, баспа істері, баспа мамандары, жазба мамандары, жазыл?ан, басыл?ан барша с?здер т.т.). Хат м?дениеті бар халы??а бір ?рпін тастап, екінші ?ріпті ала кою о?ай н?рсе емес», – деп ?з ойын білдірген. А.Байт?рсынов – ?аза? балаларыны? ана тілінде сауат ашуына к?п к?ш ж?мса?ан адам. Осы талапты ж?зеге асыру ?шін А.Байт?рсынов ?аза?ша сауат ашатын т???ыш ?ліппе ??ралын жазды. Ол «О?у ??ралы» деген атпен т???ыш рет 1912 жылы Орынборда шы?арылса, 1925 жылы Орынборда 7 рет ?айта басылады.
Ал 1926 жылы «?ліппені?» жа?а т?рін жазып ?сынады, б?л суреттермен берілген о?улы?. 1926 жылы ?ызылорда Ташкент баспалары бірігіп шы?ар?ан. ?аза? тілін талдаптануда А.Байт?рсыновты? е?бегін ж?не бір т?р?ыдан ерекше ба?алау керек. А.Байт?рсынов тіл мен ?дебиет ?ана емес, этнография, тарих м?селелерімен де ш??ылдан?анын айту керек. Ахмет Байт?рсынов XX ?асырды? 20 жылдарында ?аза?станны? о?у-а?арту комиссары, Алаш ?оз?алысыны? м?шесі, ?ылым, ?дебиет, ?нер салаларында шы?армашылы? ж?мыспен ш??ылданды. А.Байт?рсын?лы «?ылыми ж?не практикалы? білімні? жиынты?ын бойына сі?ірген халы? ?ана айбарлы да бай болады» деп санады. ?асыр басында Алаш арда?тылары ?аза? АССР-ны? ?аза?-?ыр?ыз Білім Комиссиясында жас ?рпа??а т?лім-т?рбие беруде, хал?ын м?дениетке с?йреуде жан аямастан ?ызмет етті. Білім Комиссиясы ж?мысына Ма?жан Ж?мабай?лы, М?хамеджан Тынышбай?лы, С?лтанбек ?ожан?лы, Жа?анша Досм?хамед?лы, Н?зір Т?ре??л?лы, Ж?сіпбек Аймауыт?лы, Иса То?тыбай?лы, Санжар Асфендияр?лы, Халел Досм?хамед?лы т.б. ?атысты. Алаш ордасы партиясы ?аза? хал?ына XX ?асыр басында Алаш ?айраткерлері к?терген тіл м?селелесі б?гінгі XXI ?асырды? да е? ?зек жарды м?селесі болып отыр. М.?лімбаев: «Ту?ан жерді с?ю – парыз, с?ю ?шін білу парыз» - десе, ана тілімізді б?ріміз де с?юге, ?астерлеуге тиіспіз.
4 апреля 1919 года вышло постановление ВЦИК, в котором говорилось, что киргизы, принимавшие участие в гражданской войне против советской власти, а также члены и сотрудники бывшего национального киргизского правительства «Алаш-Орды» за прежнюю свою контрреволюционную деятельность никакому преследованию и наказанию не подлежат.Однако все бывшие алаш-ордынцы подверглись репрессиям в 1920-х — 30-х годах.
