Әбіш Кекілбайұлының «Әңгімелер мен хикаялар» жинағының стилистикалық ерекшеліктері

Әбіш Кекілбайұлының «Әңгімелер мен хикаялар» жинағы ның стилистикалық ерекшеліктері

ШЫҒАРМА ТІЛІНІҢ КӨРКЕМДЕГІШ-БЕЙНЕЛЕГІШ ТӘСІЛДЕРІНІҢ СТИЛЬДІК ҚОЛДАНЫСЫ

1.1.Теңеу

Теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған,дүние танымының ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі.Жазушы романы тіліндегі теңеудің стильдік мәніне көңіл аударсақ,теңеулерді бірде кейіпкердің кескін-келбетін,бет-пішінін,сыртқы көрінісін тұлғасын,портретін беру үшін қолданса,бірде кейіпкердің мінез-құлқын,көңіл-күйін,ішкі сезімін ашуда таптырмас тәсіл ретінде пайдаланады[1, 4 – 5 бет].

• Көріктеу нәрсені айыра көрсетіп,айқын шығаруға жарағанмен,нәрсенің бернесін сүгіреттеп көрсетуге күші жетпейді.Ондай орында белгісіздеу сипатты белгілі сипатқа,белгісіздеу нәрсені белгілі нәрсеге теңеп,көрнектеп,ашығырақ көрсеткен.Теңеу екі түрлі: 1.Әншейін теңеу. 2.Әдейі теңеу.Екеуінің арасындағы айырмасы сол: әншейін теңеу – әдетті теңеу болады;мәселен,удай ащы,айдай жарық,күйедей қара дегендегі «удай», «айдай», «күйедей» деген сияқты сөздер – әдейі теңеу,жоғарыдағы келтірілген мысалдардағы теңеулер[2, 19 бет].
• Белгілі бір халықтың көркем әдебиеті басқа халықтардың әдебиетінен, ең алдымен, өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тәсілдерімен ерекшеленеді. Әдебиеттегі образдар жүйесі және сөз бейнелеу тәсілдері – ұлттық характердің ең басты көрсеткіштері. Бұларсыз ешбір ұлт әдебиеті өмір сүре алмайды. Көркем әдебиет үшін, әсіресе, ұлттық тілдің маңызы зор.

Теңеуді шығу тегінен бастап стилистикалық қызметіне дейін зерттеу жүргізген орыс ғалымдары А.Г.Рубайло, А.Н.Веселовский, Б.В.Томашевский т.б. еңбектерінің ғылыми маңыздылығы зор.

Қазақ тіл білімінде теңеу жан – жақты зерттелген. Қазақ тіл білімінің тұңғыш зерттеушісі А.Байтұрсынов «Теңеу заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей – ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді» деп көрсетеді [3, 3 бет].

Ғалым Қоңыров теңеулерге мынадай анықтама берген: «Теңеу-ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты , екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы». Өз еңбегінде ғалым сезім мүшелерімен қарым - қатынасына қарай қазақ теңеулері бірнеше семантикалық топтарға бөлінеді.Бұл топтар теңеулердің нақты дүниемен қарым- қатынасынан келіп туады.Міне, осы тұрғыдан келіп, қазақ теңеулерін төмендегідей топтарға жіктеп қарастырады:

а)көру теңеулері

ә)есту теңеулері

б)дәм сезу теңеулері

в)тері сезім теңеулері

г)иіс сезім теңеулері

ғ)сезім-күй теңеулері [3, 41бет].

Көру теңеулері

1. Аспан ашқарақтың алдынан қайтқан табақтай тап-таза[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 12 бет].

2. Өне бойын күйе басып қарайып кеткен үш бұт мосы, енді-енді шоқтана бастаған оттағы тезек – бәрі де су астындағы дүниедей бұлдырап көрінеді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 12 бет].

3. Өрекпіген өр емеурінді қанша қайырып бақсаң да, бір жасып қап, тағы алаулай жөнелетін жаңа жанған жалындай, қайта емекси береді екен[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 24 бет].

4. Әйел көзі түлкі қаққан қаршығадай сақ емес пе: оның үстіне Әбен де құпия түйе алмаған уыз жас қой[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 25 бет].

5. Бұрынғы берік қамалдай әйел еркі қазір ұялшақ арға ықтасын болуға да жарамай қалды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 26 бет].

17. Ұршықтай үйіргенде бір кезде бұның өзі де иірімге түскен жапырақтай шырық үйіріліп жүре бермеп пе еді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 39 бет].

18. Мынау балуанның балақ жүніндей уда-дуда қабаған қас өзі-өз болғалы бұған бір жадырап көрген емес[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 40 бет].

19. Сыртынан қарағанда осы бір шыны магазин көгілдір ауада

қалқып тұрып қалған жұп-жұқа аппақ орамал сияқты [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 45 бет].

39. Қаршығадай қара сүр жігіт үн-түнсіз[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 119 бет]

40. Мынауы бір нар түйедей маңқиған неме[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 120 бет]

41. Шаңырақтай көзілдірігін киіп, оқып шықты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 120 бет].

Есту теңеулері

1. Әбден күйіне келген домбыра шегіндей бүкіл денесі шиыршық

атып, ширығып алған[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 36 бет].

• Әлекеңнің даусы қолдан істелген қара домбырадай күмпіп шығатын еді, мынау сырбаз қонақтың даусы дүкеннің домбырасындай шіңкілдектеу екен[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 134 бет].

Дәм сезу теңеулері

1. Шыққан құрлы да жүрегінің басы май ішкен кісідей кілкіп келеді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 103 бет].

2. Бидайдың дәніндей екі шегір көз бетіңе бедірейе қарайды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 104 бет].

Сезім-күй теңеулері

1. – Әй, атаңның аузын, сүзетін бұқадай ... [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 11 бет].

2. О да оспадар мейман сияқты , бір енсе шықпай қояды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 23 бет].

3. Бірден бекем болмасаң, кейін аш тазыдай соныңнан қалмай қойған қаңқудан құтыла алмайсың[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 23 бет].

4. Ересектердің бірі сөз салса, кеудесіне ит кіріп шыққандай болар еді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 25 бет].

5. Ол бейне бір ұрлық заттай жүректің қасында ұзақ тығулы жатты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 25 бет].

6. Келіншектің жазғытұрымның шуағындай жылы жүзі үміт арнасына қатқан күдік мұзын бірте-бірте еріте түсті де, ақыры тасытты [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 25 бет].

Қорыта айтқанда, жазушы Әбіш Кекілбаев өз шығармасында ұлттық тілдің бай қазынасы – сөздік құрамын шебер пайдаланып, әр сөзін, сөйлемін тұтас мәтінін мәнерлі, өткір, шебер тілмен өрнектеген және теңеуді белгілі бір стильдік мақсатпен ұтымды пайдаланып отырған.

Жазушы Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» жинағын талдау барысында 297 теңеу табылып, 136 теңеу талдауға түсті. Аталып отырған теңеулер ғалым Қоңыровтың қазақ теңеулерін топтастыруы бойынша бөлінді.

Статистикалық мәлімет:

а)көру теңеулері – 98

ә)есту теңеулері – 2

б)дәм сезу теңеулері – 2

в)тері сезім теңеулері – 4

г)иіс сезім теңеулері – 3

ғ)сезім-күй теңеулері – 27

Эпитет

Ғалым Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» еңбегінде эпитетке берілген анықтамасы: «Эпитет дегеніміз - адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көк алдына елестету, ой қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөздердің бір түрі» [5, 106 бет].Айқындау, яғни эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз.

Эпитет - адамның, заттың, құбылыстың бір белгісін: сырын, сипатын, қасиетін атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден эпитеттің айырмасы бар. Қазақ тіліндегі тұрақты эпитеттің тілдік табиғатын арнайы қарастырған Г.Ө.Мұхаметқалиеваның кандидаттық диссертациясында эпитетке былайша анықтама беріледі. «Эпитет дегеніміз – екі немесе одан да көп компоненттен тұратын, өзара қабыса байланысқан, көркем бейнелі, образды сөз тіркесі».

Әбіш Кекілбайұлының «Әңгімелер мен хикаялар» жинағын оқи отырып автордың белгілі бір эпитеттерді ғана пайдаланғанын аңғаруымызға болады. Бұл Әбіш Кекілбайұлының өзіндік ерекшелігі ретінде атап өтуге болады. Аталып отырған шығарманы автор тілін ескере отырып мынадай жүйемен жіктеп топтастырдық:

 Сүреңсіз өмірден туған көңілсіз жайтты аңғартатын эпитеттер

 Адамның портретін жағымды, жағымсыз сөзбен беретін ерекше суреттемелі эпитеттер

 Табиғат көріністерін суреттеудегі эпитеттер

 Тілімізде қалыптасқан эпитеттер

 Қаламгердің өз қолтаңбасын танытатын әсерлі, күрделі эпитеттер

Сүреңсіз өмірден туған көңілсіз жайтты аңғартатын эпитеттер:

1. Көк те аршылып, қараңғыдан қалған күңгірт кірбің шегіністеп барады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 6 бет].

2. Қып қызыл жүзін ұлынан төгілген қою қара шашы ғана жасырып тұрды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 21 бет].

3. Әсіресе, көзіне шытырлаған қатыгез ашу мен елжіреген жұмсақ мұң қабат жайғасыпты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 25 бет].

4. Қып-қызыл жүзінің екі самайы көгіс тартып, құлап кетпей әзер тұр[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 39 бет].

5. Оң жақ езуіне бір зіп-зілдей кекесін ілігіпті[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 126 бет].

Адамның портретін жағымды,жағымсыз сөзбен беретін ерекше суреттемелі эпитеттер:

1. Берденнің даусына бір ызалы діріл кіріпті[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 11 бет].

2. Кеңсірігі шөгіп кеткен батық мұрыны шу-шу етеді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 10 бет].

3. Қара қатын байғұс қанша шабалаңдаса да қояр емес[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 11 бет].

4. Жырық мұрын сары атан бақ-бақ етіп, маңына жолатпайды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 9 бет].

7. Быртық алақанымен тізесін шапақтайды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 9 бет].

8. Оған орақ тұмсық қара қатын қайдан қыңа қойсын[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 9 бет].

Қорытындылай келе, шығармада 584 эпитет табылды, ал талдауға түскен эпитеттер саны 134. Эпитеттер автор тілі бойынша 5 топқа жіктелінді.

Статистикалық мәлімет:

• Сүреңсіз өмірден туған көңілсіз жайтты аңғартатын эпитеттер: 6
• Адамның портретін жағымды, жағымсыз сөзбен беретін ерекше суреттемелі эпитеттер: 57
• Табиғат көріністерін суреттеудегі эпитеттер : 16
• Тілімізде қалыптасқан эпитеттер: 33
• Қаламгердің өз қолтаңбасын танытатын әсерлі, күрделі эпитеттер : 25

Метафора

Метафора - әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі – ауыстыру, яки метафора ( грекше metaphora – көшіру ) – сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу мазмұнын тареңдетіп, әсерін күшейту [8, 86 бет].

Ғалым К.Қ. Есіркепова «1960-80 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі» (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде) атты монографиясында метафораға берген бірнеше ғалымдардың пікірін көрсетеді.

Шығарма тілінде кездесетін метафоралардың қолданысы:

a) Қалың деген сөздің жуан, толық деген мағынаны білдіруі.

1.«Қазақ энциклопедиясының» түбі жалтыраған қалың томын алып, ар жағынан бір қорап карта суырды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 136 бет].

2.Кеше төсектің үстінде алысып жүріп матрастың астарына тығып қойған қалың қара дәптерді көзі шалып қалды. Жағаласып отырып ішін ашты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 157 бет].

b) Қалың деген сөздің көп, мол деген мағынада жұмсалуы.

1.Жүретіндер қалаға қарай бет алғанда, қалың нөпірге о да

ілесті[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 15 бет].

2.Дәулет мойнын бұрып ап, атын тартып қалып, қалың аттыны кеуделей, ілгері озды... [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 15 бет].

Жеке қолданыстағы авторлық метафора

1.Жыл деген шіркін де аяр ажалдың мойнына салып қойып, шошытып алмайын деп, қатты жұлқымай, бір шетінен шым-шымдап өзіне тартып жататын әзәзіл жібек тұзағы ғой[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 179 бет].

2.Алдымен арманның аяғына тұсау түседі[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 247 бет].

3.Ол кездегі «не болса да көріп алдым» - деп қойып кететін тәуекелдің арғымағы бүгінде арыны қайтып, қанша қамшыласаң да басын кекшитіп, баспай тұрып алатын жауыр тұғырға айналыпты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 261 бет].

4.Анау сәл нәрседен құлағын тікірейтіп, азу тістерін ырситатын ор ауыз төбет - өмір[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 311 бет].

5.Талай рет лүпілдеген жүрегін қайғының тұзды суына малып-малып алды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 28 бет].

Метонимия

‟ Тілдің қолдану аясының кеңдігін танытатын құбылыстың бірі ғылымда троптар деп аталса, ал оның негізгі бір түрі – метонимия.

Метонимия – әдемі, әсерлі, көркем сөйлеудің тағы бір ұтымды құралы. Кез келген суреткер халықтың бай тілін керегінше пайдаланып өз қажетіне жаратады. Тілдегі дайын, бар үлгілерге сүйене отырып, соларға ұқсас құрылымдар жасайды да, ең қажеттілерін талғап, таңдап, сұрыптап алады. Суреткер метонимияны қолданудағы басты мақсат – ол ойды бейнелі де көркем, әсерлі де тартымды, эмоционалды – экспрессивті бояуын қанық етіп жеткізеді.

Қазақ ғалымдары А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, А.Ысқақов, Ә.Қасенов, З.Қабдолов, Т.Қоңыров, Р.Барлыбаев, Б.Хасанов, Л.Нұржекеева және тағы басқалары метонимия мәселесіне арнайы, екінші өзінің зерттеу объектісінің қатысына қарай тоқталып, оның жеке ғылыми – лингвистикалық объект есебінде танылуына өз үлестерін қосты. Метонимия – әдемі, әсерлі, сонымен бірге ол, көркем сөйлеудің де тағы бір құралы. Кез келген суреткер халықтың бай тілін өз шығармашылығында керегінше пайдалануға тырысады. Өмірдегі іс – әрекет, не әртүрлі бір – бірімен байланысты өмір құбылыстары көп болуы мүмкін. Сондықтан олардың барлығын түріне қарап жіктеу мүмкін емес[9, 75–77 бет].

1.Көрші үйлердің сауын түйелері де ыңырана бастады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 6 бет].

2. Көк те аршылып, қараңғыдан қалған күңгірт кірбің шегіністеп барады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 6 бет].

3.Енесі әлі қазан-аяқ жақта күйбеңдеп жүр[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 7 бет].

4.Шәй үсті де үнсіз[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 7 бет].

7.Тал түсте күшін жойып алатын көк исі де енді-енді қайта тіріле бастапты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 15 бет].

8.Ұстахананың қасында қара-құраң бар[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 15 бет].

5.Жер ошаққа қазан асып, үйге қайтып келе жатып, ұстахана жаққа қарап еді, Дәулеттің аузына аңыраған бала-шаға, бір-екі шал, кесек үйге арқасын тіреп, ұршық иіріп отырған төрт-бес кемпір – бәрі де көлеңдеп шыға келген бұны көздері жеп барады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 16 бет].

21.Қазан-аяқ жаққа бір өзі әрең сыйып отырған анам жалма-жан Дайыр нағашымды құшақтай алды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 80 бет].

22.Старшинаның жылы жұмсағын әлдеқашан былқытып асып қойғам[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 91 бет].

23.Сары шашты сайтан есікке жеткенше артына қарағыштаумен болды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 92 бет].

24. Үй-ішіндегілер үнсіз бас изесті[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 94 бет].

25.Енді қазан-аяқтың шаруасына көп араласпайды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 94-95 бет].

Синекдоха

Синекдоха - лебізде болмыстағы заттар мен құбылыстардың бүтін сипатын бөлшек мәнді, керісінше, бөлшек сипатын бүтін мәнді сөздерді қолдану арқылы алмастырып пайдаланып, сөздің көп мағыналылығын туғызу тәсілі. Қазақ тілінде синекдоха туралы пікір айтқан ғалымдар біршама: К.Аханов, Ә.Хасенов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев т.б.

Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»атты оқулығында: «Сөздерді ауыстырып қолдану арқылы көп мағыналы сөздер тудырудың бір тәсілі- синекдоха. Заттар мен құбылыстың іргелес, шектес келіп, бір атауға ортақтасып ауысып қолданылуы жағынан синекдоха метонимияға бір табан жақын тұрады»- деп жазады.

Синекдоха - лебізде болмыстағы заттар мен құбылыстардың бүтін сипатын бөлшек мәнді, керісінше, бөлшек сипатын бүтін мәнді сөздерді қолдану арқылы алмастырып пайдаланып, сөздің көп мағыналылығын туғызу тәсілі. Қазақ тілінде синекдоха туралы пікір айтқан ғалымдар біршама: К.Аханов, Ә.Хасенов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев т.б.

Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»атты оқулығында: «Сөздерді ауыстырып қолдану арқылы көп мағыналы сөздер тудырудың бір тәсілі- синекдоха. Заттар мен құбылыстың іргелес, шектес келіп, бір атауға ортақтасып ауысып қолданылуы жағынан синекдоха метонимияға бір табан жақын тұрады»- деп жазады.

Шығармадағы синекдохалардың қолданысы:

1.Сол жүрек сызатының жарықшағы байсалды көздерге берік ұялапты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 23 бет].

2.Қызыл құмар қырма сақалдардың қырындағаны, кейбір ер жүректерінің турадан-тура қолқалайтындары да ұшыраса бастады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 24 бет].

3.Шаруашылық та қоңылтақсып, Әбендер қыстау аралап кеткен[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 24 бет].

4.Бүкіл осы қалада жаңғыз-ақ батыр жүрек қалыпты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 33 бет].

5 . Кеңседегілер де аяқтарының ұшынан басады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 108 бет].

6.Бірақ ауыл түгілі бүкіл ауданды дүбірлеткен « шолақ аяқ басқарманың» дәурені бәрібір келте болды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 109 бет].

10.Бұрын «біздің бала айтса қатырып айтады» кеу-кеу, сосын «біздің шолақ аяқ басқарма айтса, біліп айтады» кеу-кеу, енді «Оңбай айтса, оңдырмай айтады» кеу-кеуге айналды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 109 бет].

11.Жаман Қалилар дың да топалаң асатын күні алыс емес шығар[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 113 бет].

12.Онанда ана аузымен құс тістейтін Оңбайларға бұйырсайшы... [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 116 бет]

13.— Білем, ағайын,— деп бастады шандыр бет [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 117 бет]

14.— Әлгі темір тіс ұры тазы не деді? [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 125 бет]

Қорыта айтқанда, жазушы Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» жинағы тілін талдау барысында 38 синекдоха, 52 метонимия, 26 метафора теріліп, талданды.

Сын есімнің стильдік қолданысы

Стильдік мәні бар, түрлі мақсатта жұмсалатын сөз табы – сын есім. Сын есімнің стильдік қызметін дұрыс аңғару үшін ең алдымен, оның лексикалық табиғатын жақсы білу қажет. Сын есім сөздер тек сын-сипат мәнінде де қолданылады. Бірақ сын есім атаулының бәрі бірдей заттанып жұмсала бермейді.Сапалық сын есімдердің көпшілігі әр түрлі мән, реңкке ие болып қолданылса, ал қатыстық сын есімдердің мұндай қасиеттері жоқ.

Үлкен сөзінің қолданысына назар аударайық. Бұл сөз мәнмәтінде әр қилы мағыналық реңкке ие, жеке сөзбен де, тір-кеспен де, сөйлеммен де берілетін тәсілдері сан алуан: ірі, ұлы,дөкей, алып, орасан, дәу, сом, нән, қапсағай, аспандай, қазандай, білектей, соқталдай, таудай, шоқпардай, түйедей, еңгезердей, жардай, дардай, нардай дене; жапалақ көз, тана көз, бадана көз, бадырақ көз, жайын ауыз, қарыс ауыз, нар дене, кебеже қарын, екі иығына екі кісі мінгендей, түйенің жарты етіндей,бас бармақтай деген тіркестер арқылы да үлкен ұғымы туып тұр. Бұл сөздер контексіне қарай үнемі үлкен ұғымын бере бермейді.

Мысалы, С.Мұқанов үлкен сөзін қомақты сөзі арқылы береді : Ішінген кәкір-шүкір, көр-жерін алмаған кебеже сырт көлемі қомақты көрінгенмен, Итбайдың семіз денесіне тарлық істеді – сыртқы көлемі үлкен көрінгенмен деген ұғымның орнына қолданып тұр.

Ғ.Мүсірепов үлкен деген ұғымды туынды сын есім арқылы былайша жеткізеді: Ашыққан жылқы кетпендей тұяқтарымен қалың қарды бұрқ-сарқ лақтырады .

Б.Майлин өз шығармаларында нашар, жаман, әлсіз деген сын есім сөздерді өзінше мүсіндейді : Бір күшеншек жазушы осы әнге буланып «Сарыарқа» деген пьеса жазып шығарды , – деп жазады.

Жанар

Ә.Кекілбайұлы жанар деген ұғымды мынадай сын есім арқылы былайша жеткізеді: мейірлі қос жанар, солғын жанар, енжар жанар, қыдырымпаз жанар, қаңғыбас жанар, әдепті жанар, ұяң жанар, сұрғылт жанар, жаутаңдаған жанар дей отырып сын есім арқылы сырлы сөздер жинағын құрай білген.

9.Қараса, оның елжіреген мейірлі қос жанарын көрер еді... [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 19 бет]

10.Бұл оның ой қуалап алыс лағып кеткен солғын жанарына үңіледі[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 35 бет].

11.Ешкіммен ісі жоқ енжар жанарынан күдерін үзіп, бірте-бірте тіпті маңайына баруды да қойды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 52 бет].

12. Қыдырымпаз жанарын кілт кідіртіп, ебедейсіз үлкен аузын кере, темекі тартқандықтан сарғайып кеткен ірі тістерін көрсете күліп, ән бастап кетті[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 55 бет].

Иіс

Ә.Кекілбайұлы иіс деген ұғымды мынадай сын есім арқылы былайша жеткізеді: уыз иіс, ащы тер иіс, жексұрын иіс, әлем-тапырақ иіс, әзәзіл иіс, сұмпайы иіс, бұзақы иіс, сиқыр иіс, күңірсік күйік иіс, әдемі иіс, күлімсі сілті иіс, сүйкімсіз иіс, өткір иіс, қолаңса иіс, қоңырсық иіс.

1.Әлі уыз иісі кетіп, буыны қата қоймаған көк ши күлте шашағымен біресе омырауын сипап, біресе жеңін жалап қалады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 12 бет].

2.Сол бір солдат махоркасы мен ащы тер иісі аңқыған ыстық көкірекке сіңіп барады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 17 бет].

3.Сол бір жексұрын иіс танауын желге қанша тосса да, кетпей қойғаны... [Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 62 бет].

4.Қанша жата қалып шөпке аунаса да, танауын желге төсеп, тасырлай шапқыласа да, әлгі бір әлем-тапрық иіс ыдырамай қойғаны[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 62 бет].

Дауыс

Ә.Кекілбайұлы дауыс деген ұғымды мынадай сын есім арқылы былайша жеткізеді: жуан дауыс, жарқыншақ дауыс, ырсылдаған дауыс, гүжілдек дауыс, гүжбан дауыс, күлгін дауыс, тақылдақ дауыс, шіби дауыс, сыңғыраған әдемі дауыс, назды қоңыр дауыс т.б.

1.Әне бір жуан дауыс - Дәулет[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 16 бет].

2.Мынау алдында қаз-қатар тізіліп тұрған көп сауыр мұның шіңкілдеп шыққан жарқыншақ дауысын місе тұтпай, мүсіркеп тұрмасын[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 63 бет].

3.Тек алқынған, ырсылдаған дауыстар естіледі[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 93 бет].

4.Ар жағындағы гүжілдек дауыс әуелі сәлем-мезірет жасады[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 129 бет].

5.Енді әлгі гүжбан дауыс сампылдай жөнелді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 129 бет].

Әйел

1.Оркестрдің қасындағы микрофонға тұла бойы буылтық-буылтық, тарғыл көйлек киген тарғыл әйел барып тұрды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 55 бет].

2.Тарғыл әйелдің даусы да тарғыл сияқты[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 55 бет].

3.Оркестрдің тап түбіндегі шеткі столда отырған біршөкім үшкіл мұрты бар сұр кительді қып-қызыл адам қолқалап «чечен вальсін» орыңдатқызып еді, ас үйдің есігіне тақау столдағы арық қара орнынан атып тұрып, кең балағы тірсегіне оратылып, тәлтіректеп барып, оркестрдің сол қанатында рояльда отырған бұйра шаш әйелдің білегінен ұстай алды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 56 бет].

4.Бір шілмиген құс төс әйел қасына келді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 122 бет].

5.Төр жақтағы бұжыр әйел аузындағысын айналасына бүркіп-шашып мырс етіп еді, әрі қарап отырғандарынын бүйірлері бүлкілдей жөнелді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 122 бет].

Күлкі

1.Аяу мен мысқылдың жиренішті қосындысынан тұратын осы бір жексұрын күлкінің аты — мүсіркеушілік[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 179 бет].

2.Оңбайдың көзіндегі жымысқы күлкі кілт сөнді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 126 бет].

3.Сол-ақ екен Ержановтың әрдайым асып-төгіліп жататын лақылдақ күлкісі естілді[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 131 бет].

4.Келіншектің ақ сүйрік саусағына ернін апара беріп еді, әйелінің сылқылдақ күлкісіне Ержановтың лекілдек күлкісі қосылды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 131 бет].

5.Әлекеңнің не оны, не Ахметовты мүсіркеп отырғаны белгісіз, езуіне бір күмілжі күлкі оралды[Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» 137 бет].

Қорытынды, Ә.Кекілбайұлы «Әңгімелер мен хикаялар» жинағында автордың сын есімге қатысты стильдік қолданысын ескере отырып жанар, дауыс, көз, келіншек, әйел, жігіт т.б сөздерінің мәнмәтіндегі қызметі, бейнелілік сипаты айрықша сипаттайтын сындық сөздермен теріліп талданды.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызы, «Қазақ тілінің стилистикасы»,Қостанай,2010-164 бет

2.Ахмет Байтұрсынұлы, «Әдебиет танытқыш».Алматы, «Атамұра»,2003.-205 бет.

3.Т.Қоңыров «Қазақ теңеулері» – Алматы: «Мектеп» баспасы, 1978. – 192 бет.

4.Досова А.Т.Ахтанов прозасының стилистикалық ерекшеліктері мен танмдық көрінісі.-Қостанай:Қостанай баспа үйі,2008.-188бет.

5.Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. - Алматы: Мектеп, 1969. – 243 б.

6.А.Д.Есқараева «З.Шүкіровтің поэзиялық шығармаларындағы метафоралық қолданыстар» Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты, Астана – 2002. – 30 бет.

7.Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. – 251 б.

8.Алкебаева Д.А. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Алматы 2006. 43 бет.