Баяндама: О?ушылар?а жазба ескерткіштерді? ??ндылы?ын т?сіндіру

Н?рлыбаева К?лайхан Тулеген?ызы

О?т?стік ?аза?стан облысы, Шымкент ?аласы №119 Маятас орта мектебіні? ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ні м??алімі

Баяндама: О?ушылар?а жазба ескерткіштерді? ??ндылы?ын т?сіндіру

Мені ?аза? ?дебиеті п?ні м??алімі ретінде балалар?а т?л ?дебиетін жете ме?гертіп ж?рміз бе деген ой жиі мазалайды. Бізді? ?аза? ?дебиетіні? сан ?асырлы? тарихы бар екні белгілі. Тіпті, ол ежелгі заманнан ал?аш?ы ?ауым-ды? ??рылыс ыдырап, тапты? ?аиынастар туа баста?ан заманнан басталады деуге болады. Алайда, кейбір ?алымдарымыз «Х? ?. Ар?ы жа?ында?ы туындылар ?аза??а т?н емес , тілі т?сініксіз»,- деген пікір айтады. Мені?ше, б?л д?рыс емес. ?йткені,мысалы, орыс хал?ыны? ертедегі тілі ?азіргі орыс тілінен тара?ан церковно-славян тілінде жазыл?ан. Сол сия?ты, ?аза? хал?ына т?н ?деби ескерткіштер к?не т?ркі, ша?атай, ?й?ыр, араб, парсы тілдерінде жазыл?ан. Т?ркі тектес халы?тарды? ежелгі м?дениеті мен ?дебиетін зерттеген Е.Э.Бертельс, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, И.В.Стеблева, Э.Н.Наджип сия?ты ?алымдарды? айтуынша, ?азіргі т?ркі тілдес халы?тарды? ру-?лысты? д?уірде б?ріне орта? жазу-сызуы, ?ліппесі, м?дениеті, тілі, ?дебиеті бол?ан. ?алым Н.Келімбетов (1996) ?І-Х? ?. аралы?ында?ы ?дебиетті мынадай д?уірлерге б?леді:

?І-ІХ ?. Орхон жазба ескерткіштері, О?ыз-наме, «?ор?ыт ата», ?бу Насыр ?л-Фараби е?бектері;
Х-ХІІ ?. ?дебиет Ж.Баласа??н, М.?аш?ари, ?ожа Ахмет Яссауи, А.И?гінеки, С.Ба?ыр?ани шы?армалары;
ХІІ-ІХІ? ?. ?дебиет «Кодекс Куманикус», Хорезми, Н.Раб?узи , Д?рбек, С.Сари, ??тб, Х.Дулати, ?.Жалайыр, З..Бабыр шы?армалары.Міне осы ба?ытта балаларды ту?ан ?дебиетіні? бастау ал?ан ?айнар к?здерімен ?алай танстыру?а болар еді? Мен б?л с?ра??а жауапты жобасымен ж?мыс жаса?аннан бері тап?андай болдым.9-сыныптан бастап ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ндеріндегі шы?армашылы? са?аттарды пайдалану?а болады. Мен 10-сыныпта циклдік саба?тар ?ткіздім. М?нда мен бала-ларды жазба ескерткіштерден бастап, ежелгі туындыларды? философиясымен таныстыруды ма?сат т?ттым.

Ал?аш ?ткізген «Тас?а жазыл?ан дастандар», «Орхон-Енисей жазбалары», «К?лтегін мен Тонык?к» деген са?аттарым к?рделі болды, ?зім де ?иналдым. Б?л саба?тарда о?ушыларды ?ызы?тыр?ан – ескі жазу жазбалары болды. ?шінші са?атты ?орытындыла?ан кезде ВЕНН диаграммасын жаса?андары есімде.

Мені? к?ткен н?тижем Ж?сіп Баласа??нны? (1986) «??тты білік» шы?армасын ?ткен кезде бай?алды. ?ызы?ушылы?ты ояту ма?сатында балалар?а И.Тасма?амбетовты? (2001) «Сарайшы?» кітабынан алын?ан ?ыш ыдыс-хумны? суретін к?рсетіп: «Мына ыдыс ХІ ?асырды? м?лкі. Сыртына не жазыл?ан деп ойлайсы?дар?» - деп с?радым. Сосын олар?а болжау кестесін жасауды тапсырдым. Біреулері на?ыл с?з жазыл?ан деп болжаса, біреулері ?ле? жазыл?ан деп шешті , д?лелдері де бар. ХІ?. м?лкі бол?анды?тан , Баласа-??н , ?аш?ари,Яссауи т.б. шы?армалары болуы м?мкін деген де пікірлер болады. Тіпті, біреулері с?зді? мазм?нын да жаз?ан.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Баяндама: О?ушылар?а жазба ескерткіштерді? ??ндылы?ын т?сіндіру »

Нұрлыбаева Күлайхан Тулегенқызы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы №119 Маятас орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Оқушыларға жазба ескерткіштердің құндылығын түсіндіру

Мені қазақ әдебиеті пәні мұғалімі ретінде балаларға төл әдебиетін жете меңгертіп жүрміз бе деген ой жиі мазалайды. Біздің қазақ әдебиетінің сан ғасырлық тарихы бар екні белгілі. Тіпті, ол ежелгі заманнан алғашқы қауым-дық құрылыс ыдырап, таптық қаиынастар туа бастаған заманнан басталады деуге болады. Алайда, кейбір ғалымдарымыз «ХҮ ғ. Арғы жағындағы туындылар қазаққа тән емес , тілі түсініксіз»,- деген пікір айтады. Меніңше, бұл дұрыс емес. Өйткені,мысалы, орыс халқының ертедегі тілі қазіргі орыс тілінен тараған церковно-славян тілінде жазылған. Сол сияқты, қазақ халқына тән әдеби ескерткіштер көне түркі, шағатай, ұйғыр, араб, парсы тілдерінде жазылған. Түркі тектес халықтардың ежелгі мәдениеті мен әдебиетін зерттеген Е.Э.Бертельс, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, И.В.Стеблева, Э.Н.Наджип сияқты ғалымдардың айтуынша, қазіргі түркі тілдес халықтардың ру-ұлыстық дәуірде бәріне ортақ жазу-сызуы, әліппесі, мәдениеті, тілі, әдебиеті болған. Ғалым Н.Келімбетов (1996) ҮІ-ХҮ ғ. аралығындағы әдебиетті мынадай дәуірлерге бөледі:

ҮІ-ІХ ғ. Орхон жазба ескерткіштері, Оғыз-наме, «Қорқыт ата», Әбу Насыр әл-Фараби еңбектері;
Х-ХІІ ғ. Әдебиет Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи, А.Иүгінеки, С.Бақырғани шығармалары;
ХІІ-ІХІҮ ғ. әдебиет «Кодекс Куманикус», Хорезми, Н.Рабғузи , Дүрбек, С.Сари, Құтб, Х.Дулати, Қ.Жалайыр, З..Бабыр шығармалары.Міне осы бағытта балаларды туған әдебиетінің бастау алған қайнар көздерімен қалай танстыруға болар еді? Мен бұл сұраққа жауапты жобасымен жұмыс жасағаннан бері тапқандай болдым.9-сыныптан бастап қазақ тілі мен әдебиеті пәндеріндегі шығармашылық сағаттарды пайдалануға болады. Мен 10-сыныпта циклдік сабақтар өткіздім. Мұнда мен бала-ларды жазба ескерткіштерден бастап, ежелгі туындылардың философиясымен таныстыруды мақсат тұттым.

Алғаш өткізген «Тасқа жазылған дастандар», «Орхон-Енисей жазбалары», «Күлтегін мен Тоныкөк» деген сағаттарым күрделі болды, өзім де қиналдым. Бұл сабақтарда оқушыларды қызықтырған – ескі жазу жазбалары болды. Үшінші сағатты қорытындылаған кезде ВЕНН диаграммасын жасағандары есімде.

Менің күткен нәтижем Жүсіп Баласағұнның (1986) «Құтты білік» шығармасын өткен кезде байқалды. Қызығушылықты ояту мақсатында балаларға И.Тасмағамбетовтың (2001) «Сарайшық» кітабынан алынған қыш ыдыс-хумның суретін көрсетіп: «Мына ыдыс ХІ ғасырдың мүлкі. Сыртына не жазылған деп ойлайсыңдар?» - деп сұрадым. Сосын оларға болжау кестесін жасауды тапсырдым. Біреулері нақыл сөз жазылған деп болжаса, біреулері өлең жазылған деп шешті , дәлелдері де бар. ХІғ. мүлкі болғандықтан , Баласа-ғұн , Қашқари,Яссауи т.б. шығармалары болуы мүмкін деген де пікірлер болады. Тіпті, біреулері сөздің мазмұнын да жазған.

Ал, негізінде бұл ыдыста Ж.Баласағұнның (1986) «Құтты білік » шығармасынан үзінді жазылған еді.

Адам көркі-жүз, бұл жүз көркі-көз,

Ауыз көркі –тіл, бұл тіл көркі-сөз.

Тағы көрік кісіе-білім мен өнер,

Жанын құрбан етер білім үшін ер.

Өлеңнің «Құтты біліктен» екені анықталғаннан кейін, әр түрлі әдістермен мазмұнымен танысты. Келесі сағатта осы шығарманың философиялық жағынан құндылығын ұғындыру мақсатында Абаймен, Шәкәріммен байланыстыра , салыстыра қараған кезде балалардың шығарманы тәп-тәуір түсінгеніне тәнтә болдым.

Болашақтың елбасылары , ғалымдары,саясаткерлері қазір мектеп парталарында отыр. Ал, олардың нағыз елжанды азамат дәрежесіне көтерілуі өз босағасын, өз елін, халқын сүюден басталады.Өзінің ата-тегін, тарихын білген баладан парасатты азамат шығары даусыз. «Жеті тілді білген ер, жеті жұрттың қамын жер» деп ата-бабамыз текке айтпаған болар.

Қазақстанда қаншама мәдени байлықтар бар?! Жоғарыда айтылған жазба ескерткіштер, археологтар тауып жатқан құнды бұйымдар , ғалымдар тауып жатқан өлмес туындылар... Тіпті бүгінгі мына қасиетті Түркістан қанша сырды бүгіп жатыр. Түркістан-ның әр уыс топырағы , әр тасы – тұнып тұрған шежіре емес пе? Сондықтан төл әдебие-тіміз, мәдениетіміз, жазба құндылықтарымыз туралы терең білетін, оны сүйіп, қадірлейтін ұрпақ шыңдау – басты мақсатым.

Пайдаланылған әдебиеттер: