Махамбет Өтемісұлына арналған поэзиялық кеш

Тақырыбы: Өлең - жырды серік еткен ер Махамбет

Мақсаты: 1.Ұлы күрескер бабамыз Махамбеттің тарихи тұлғасы, дауылпаз ақындығы мен сазгерлік қабілет-

қасиеті, киелі аруақ иесі екендігін таныту.

2.Қазақ тарихына жаңаша көзқарас қалыптастыру, дүниетанымын кеңейту, тарихи деректер бойынша

тұжырым жасай білу дағдысын үйрету.

3.Туған жерді сақтай отырып, оны аянбай қорғау сезімдеріне баулу. Бабалардың ерлік рухын

сезіндіру арқылы азаматтық тәрбие беру, поэзияны сүюге баулу, ұлттық сананы қалыптастыру.

1. Күй «Махамбет толғауы»

2. Ф.Оңғарсынова « Махамбет аудармашысымен әңгіме » атты өлеңінен үзінді оқу

Махамбет!

Махамбет...

Білмеймін жел ме, сел ме,

Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...

Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...

Әділетсіз дүниенің қабырғасын

Махамбетше сөгер жан кездесер ме...

1-жүргізуші

Қош келдіңіздер құрметті ұстаздар оқушылар!!! Бүгінгі « Өлең - жырды серік еткен ер Махамбет» атты кешімізді бастаймыз.Дауылды жылдардың жалынды жыршысы болған, дәулескер күйші Махамбет Өтемісұлына арналады. Өздеріңіз естігендей «Махамбет толғауы» күйінен басқа «Жорық», «Жайық асу», «Тарланым», «Жауға шапқан», «Өкініш», «Жұмыр -қылыщ» секілді көптеген күйлері бар.

Уа,бабам,екі ғасыр жасқа жеттің,

«Өмірден,-деп өкінді ел,-жастай кеттің»

Халқыңның тарихында дара тұлға

Даңқыңды жас кетсең де асқақ еттің!

Біліне бес қаруын тағы асынып,

Жүргендей жортуылдан бағы ашылып.

Шұлғытып үй сыртына қойғандайсың,

Тарланды сынық құйрық таң асырып.

Елестеп ерлігің мен сөзің егіз,

Дем берген аруағыңды сезінеміз!

Нұсқасын тірлігіңнің оймен шолып,

Боламыз кездескендей өзіңе біз.

Десек те,жыр дестесін ағыталық,

Не үлгі сізден артық танытамыз?!

Ой менен өнегеңді жорамалдап,

Көңілге жүрсек дейміз шабыт алып.

2-жүргізуші

Махамбет өмірі мен балалық шағы

Махамбет 1804 жылы Орда ауданында, Нарындағы Бекетай құмында туған. Өтемістің он баласы болған: солардың ең үлкені Бекмахамбеттен кейінгісі Махамбет еді. Ол жас кезінде хан ордасында болады. Арабша, орысша хат білген . Хан ордасында болуының екі түрлі себебі бар. Біріншісі: Бекмағамбет ағасы Жәңгірдің 12 биінің бірі болған. Екіншісі: ол кезде ха\н-сұлтандар қолдарына өзін мақтайтын ақындар ұстаған. Бірақ Махамбет Жәңгірдің бұл ойынан шықпайды.

Махамбет көтеріліс кезінде

Қолына қарулы найза алып асқақ әуенімен Исатай басшының соңынан ерген, ереуіл ақыны Махамбет болды. 1829 жылы ол түрмеге қамалды. Оның ханға деген өшпенділігі өрши түсіп, қарулы айқасқа әзірленеді. Үлкен айқас 1836 жылы 14 сәуір күні Қиялымола деген жерде болады. Хан жасағын Қарауылқожа Бабажанұлы бастаған. Қан майдан. 1837жылы 2 қараша күні Исатай мен Махамбет бастаған 3 мыңдай адам хан ордасына екінші рет аттанады. Мол қарулы жасақ.1838 жылы шілденің 12-сі күні Исатай қаза табады. Махамбет бірнеше жолдастарымен әскердің шебін бұзып шығып құтылады.

1-жүргізуші

Қазақ тарихында отты жырлармен, ерен ерлігімен өшпес із қалдырған ақын өлеңдерінен көтеріліс күндерінің әрбір оқиғасы ақын өлеңдерінен көтеріліс күндерінің әрбір оқиғасы айқын аңғарылады. Жәңгір мен Баймағамбетке деген ыза-кек, Орданы қамау, Тастөбе шайқасы, халық батыры Исатайдың асқақ бейнесі, батыр өлімінен кейінгі көңіл-күйлері, хан-сұлтандарға деген бітпес күрес- бәрі-бәрі көз алдымыздан өткендей әсер береді. Махамбеттің өзі туралы, ақын, шешен, батыр туралы өлеңдерінен дайындаған үзінді оқытылады

1.Өзім туралы

2.Ақындар туралы

3.Шешендер туралы

4 Батырлар туралы

2-жүргізуші

Қабырғасын қаусатып,

Бір-біріндеп сөксе де,

Қабығын шытпас ер керек

Біздің бүйткен бұл іске... деген жолдар Махамбеттің нағыз патриот екенін көрсетеді.

Патриоттық ән-

1-жүргізуші

Қанша оқысаң да тұла бойды өрттей қыздырып, талмай өзіне тартатын өлең қуаты бар. Қайталанбас бітімді Махамбет өлеңдері де сол ұлы қуатқа ие. Енді назарларыңызға белгілі сыншы ақын Альберт Устиновтың Махамбетті орыс тілінде сөйлетуін ұсынып отырмыз. Аударма ерекшелігі-аудармашы дәстүрлі жолма жол көшіруді ұстанбай, ақынның ішкі логикалық ой желісін қатаң сақтай отырып, қазіргі орыс тілінің бай қорын сарқа Махамбетті орысша сөйлетуді мақсат етеді.

Мен едім

Боз ағаштан биік мен едім-

Бұлтқа жетпей шарт сынбан.

Ел құтқарар ер едім-

Жандаспай ақыры бір тынбан.

Томағалы сұңқар мен едім-

Толғамалы найзамен

Толықсып жауға шапқанда,

Бір озғанмын жұртымнан.

Ер дұшпаны көп болар,

Қатын дұшпан,жігіттер,

Не демес дейсің сыртымнан?»

Я-это я

Враг мой сплетни разносит в бессилье,

Разболтался он хуже бабья,

Что мне в этой пустой говорильне?

Ведь всегда буду я – это я!

Стройный тополь небесной породы

Не сломить,пока сам не умрет

Не уронят героя в народе,

Пока сам не умрет за народ.

Раньше всех,как стремительный сокол,

На врага я кидаюсь,кипя.

Он страшится уже из далека

Вознесенною мною копья

Потому как врагов много...

Пусть болтают!

А я – это я!

2-жүргізуші

Махамбеттің өмірінің өзі өлең еді. Қолымыздағы аз-кем өлеңдерінің өзі оның рухани бостандық жолында күрескен жан дүниесін ашып береді. Келесі тыңдайтындарыңыз бастауыш сынып оқушыларының Махамбет өлеңдерінен үзінді

1.Ереуіл атқа ер салмай

2.Біздің анау Нарында

3.Қызғыш құс

4.Мінгені Исатайдың Ақтабаны-ай

5.Жалғаны дүние

6.Исатай деген ағам бар

7.Аспандағы бозторғай

8.Ұл туса

9.Күн қайда?

10. Желп-желп еткен ала ту

1-жүргізуші

Исатай қайтыс болғаннан кейінгі Махамбеттің қайғысы

Махамбет қуғын-сүргінге ұшырайды. Жәңгір де, Орынбор генерал-губернаторы да оның соңынан қуғыншылар жібереді. Ақыры, үйінде қаннен-қаперсіз отырған ақынды ойда жоқта патша жендеттері қамап алады. Махамбет жалғыз еді. Жендеттер жабыла бас салып, оның қол-аяғын байлап алады да, Орынбор түрмесіне айдайды. Махамбеттің ісі әскери сотқа беріледі. Бірақ батыр мұнан ақталып шығады. Себебі-1837 жылы соғыс кезінде Исатайдың үй-іші патша әскерінің қолына түседі. Сол кезде патша офицері Шустиков өзінің солдаттарымен батыр Есет Көтібаровтың қолында екен. Осы екі арадағы келіссөзге Махамбет араласып, патша әкімдерін босатуға қызмет көрсетсе керек.

Баймағамбет сұлтан: «Махамбетті ұстап берген жанға 1000 сом беремін»,- деп жар салады. Ашық айқаста емес, адал дастарқаны үстінде дәм-тұзын татып отырған шақта, жалған досы Ықылас сырт жағынан кеп, басын шауып алады. Сөйтіп, ардагер ақын 1846 жылы 42 жасында дүние салады. Зираты Атырау облысы, Махамбет ауданындағы Қарой деген жерде. Қазір ол жер «Махамбет ойы» делінеді. Махамбет зираты сол Қаройда. Сол жердегі колхоз Махамбет атымен аталады.

2-жүргізуші

« Я памятник воздвиг себе нерукотворный» деп орыс замандасы Пушкин айтқандай, Александрия бағытынан да заңғар тұрмақ. Горацийді Август императордан, Пушкинді Александр патшадан, Махамбетті Жәңгір ханнан биікке қоятын өлшем-бірінші кезекте ақындық қуат.

Жылдар, ғасырлар алмаса келе талай оқиға комескі тартқанымен, Махамбеттің ісі мен жырына ондай қауіп төнген емес, төнбейді де. Өйткені, Махамбеттің жыр-толғауы- бір кезеңнің баяны емес, күллі адамзатқа тән азаттық пен теңдіктің өшпейтін ұраны. Махамбет сонысымен мәңгілік!

Өзім туралы

Бай болдың ба десеңіз,

Ғұмырымның ішінде

Дербес бітіп қырық қой,

Қорамнан сірә өрмедің.

Қу болдың ба десеңіз,

Өзімнен басқа адамға

Қолымнан келсе пайда еттім,

Келмесе зарар бермедім.

Құйыршық болдың ба десеңіз,

Жиырма бестен асқансын,

Отызға қадам басқансын

Қарсы тұрып күштіге,

Малша айдауға көнбедім.

Күштімен күшсіз алысса,

Момынды сүйеп демедім.

Жікшіл болдың ба десеңіз,

Тарих жиып қолыма,

Саясатпенен танысып

Жікшілдерменен алысып,

Бұзықтыққа ермедім.

Сұпы болдың ба десеңіз,

Жаңалыққа түсініп,

Ескіні тастап ысылып,

Саясат хұқы үкімет,

Тұрмысқа қарсы келмедім.

Ұлтшыл болдың ба десеңіз,

Моңғол, түрік, мадияр

Орыс пен парсы,румнан

Халықшыл ерді баяндап,

Арасын жіктеп бөлмедім.

Жастарға үлгі болсын деп,

«Исатай менен Махамбет»-

Журналға «Сәуле» сөз бердім,

Халқыма тарих өңдедім.

Төрт жыл бұрын осыдан

Ескілікті ескертіп,

Екі дәуір өкімет

Екеуін де суреттеп,

Лениннің жайын тарихтап,

Тәжірибе қылып сөйледім.

Жазығым кедей болмасам,

Ақындар өткен бұрыннан-

Масқар Бабас,Шернияз,

Абыл менен Нұрымнан

Өлшескенде кем бе едім?

Тарих жаздым алашқа

Аузымнан шыққан жырымнан.

Мен-заманның айнасы,

Көңілі үшін жұрттың бұрылман.

Ақындар туралы

Ертеде буын-буын елдер де өткен.

Ел қонған асқар-асқар белдер де өткен.

Мамығын майда төгіп ұялған,

Қаз қонып,үйрек ұшқан көлдер де өткен.

Сөйлесе тасты еріткен бұлбұл сайрап,

Белгілі Жиреншедей ділгер де өткен.

Сары алтын,ақ күмістің бабын білген,

Бал тамған бармағынан зергер де өткен.

Қалнияз, Абыл ақын,Нұрым өткен

Халықтан көрген сыйлық,құрметпен.

Осылар-бергі жердің бұлбұлдары,

Бұлардан талай шешен бұрын өткен.

Шешендік сүтпен біткен сан жүйріктің

Өзімен алуан-алуан жыры кеткен.

Бүгін де шын жүйріктің көзі азайып,

Жел сөзін тілден шыққан дуалы еткен.

Бәрінен қылсаң пікір ажал жүйрік,

Түбінде дем алдырмай қуа жеткен

Шешендер туралы

Шешелер шешен тілділі,

Жұрттан озған жолдылы,

Кеуделері кен ақыл,

Аңырағанға аяусыз,

Кезіне келсе белгілі.

Уәде берсе таймаған

Тәуекел хаққа байлаған,

Қайырымсыз ханнан дінділі.

Діндік не деп сұрасаң-

Байлаған сөзін бұзбаған,

Параны көрсе кызбаған,

Әділ бір сөздің шындығы.

Және не деп сұрасаң,

Ел шетіне жау келсе,

Ер басына дау келсе,

Басын кейін тартынбай,

Қатты болған жұмырығы.

Бірі үшін бірі жан қиып,

Біріккендей кіндігі.

Осылардай жан бар ма,

Өлшестірсең бұл күні?

Мұндай болған адамның

Керек болса кімдігі,

Баяндайын баршасын,

Алсаңдар сонан үлгіні.

Мұны баян етуге

Болмақ керек бір тарих

Үзілмеген шынжыры.

Батырлар туралы

Ел шетіне жау келсе,

Жан аямай қорғаумен

Ерлер елді сақтаған,

Мінген атын баптаған,

Жеміссіз жерге бақпаған.

Күн менен желге тигізбей,

Көлеңкеде сақтаған.

Жасанысқан жау көрмей,

Бір күн қинап шаппаған,

Сүңгім сүйір болсын деп,

Егеуменен дақтаған.

Қылыш қиғыр болсын деп

Шарға қайрап таптаған.

Садағым сайлы болсын деп

Сары көнмен қаптаған.

Беріштегі белгілі ер-

Исатай мен Махамбет

Күнінде алаш мақтаған.

Ордалықта он сан ел

Ортасынан ойран салса да

Біреу қолын қақпаған.

Қарсы болды ханменен,

Мінезін тауып жақпаған.

Хан ордасын қамалап,

Қазақты жыйды топтаған.

Таңсәрі ала болғанда,

Солдатқа сансыз жолықты

Шамқалдарын оқтаған.

Бекетай құмның басында,

Ағаш үйдің қасында-

Толарсақтан қызыл қан

Қырғын болды ұқсаған.

Ереуіл атқа ер салмай

Ереуіл атқа ер салмай,

Егеулі найза қолға алмай,

Еңку-еңку жер шалмай,

Қоңыр салқын төске алмай,

Тебінгі терге шірімей,

Терлігі майдай ерімей,

Алты малта ас болмай,

Өзіңнен туған жас бала

Сақалы шығып жат болмай,

Ат үстінде күн көрмей,

Ашаршылық шөл көрмей,

Арып-ашып жол көрмей,

Өзегі талып ет жемей,

Ер төсектен безінбей,

Ұлы түске ұрынбай,

Түн қатып жүріп,түс қашпай,

Тебінгі теріс тағынбай,

Темірқазық жастанбай,

Қу толағай бастанбай,

Ерлердің ісі бітер ме?!

Нарында

Біздің анау Нарында

Бір төбелер бар еді

Айналасы ат шаптырса жеткісіз.

Қиқулап ұшқан қырғауыл,

Күнінде құлан да басып өткісіз.

Ерте келген жақсылар

Кешке үйіне кеткісіз.

Қойды мыңға толтырған

Нарынның ана құмдары.

Түйені жүзге толтырған

Көкпекті,шайыр,шымдары.

Жатып қалған тайлағы

Жардай атан болған жер!

Жабағылы тоқтысы

Қой болып,қора толған жер!

Аш-арығым тойған жер,

Жылаған бала қойған жер.

Шортаны қара бақандай,

Бақасы сары атандай,

Балдырғаны білектей,

Баттауығы жүректей,

Қымыздығы күректей,

Сонасы қоңыр үйректей.

Ондай қоныс маған жоқ,

Құдай қылды,амал жоқ.

Қызғыш құс

Ау,қызғыш құс,қызғыш құс,

Қанатың қатты,мойның бос.

Исатайдан айрылып,

Жалғыздықпен болдым дос.

Ау,қызғыш құс,қызғыш құс,

Ел қорыған мен едім,

Мен де айырылдым елімнен.

Көл қорыған сен едің,

Сен де айырылдың көліңнен.

Аспанда ұшқан,қызғыш құс,

Сені көлден айырған—

Лашын құстың тепкіні.

Мені елден айырған—

Хан Жәңгірдің екпіні.

Айтып,айтпай немене?

Құсалықпен өтті ғой,

Махамбеттің көп күні.

Мінгені Исатайдың Ақтабаны-ай

Мінгені Исатайдың Ақтабаны-ай,

Сүт беріп,сұлы беріп баптағаны-ай.

Зеңбірек үш атқанда дарымады,

Құдайдың міне қара, сақтағаны-ай.

Мінгені Исатайдың көгілдір-ай,

Әскерін Барша құмға төгілдірді-ай.

Мыңды алған,бірді беріп Ақтабанды,

Жыландай белге соққан бүгілдірді-ай.

Баласы Исатайдың Жақия-ды,

Жақия жауды көрсе ақияды.

Түлейді түнде жортқан жолбарыстай,

Алдырдым қабыланымды қапияда-ай!

Жалғаны дүние

Қоғалы көлдер,құм сулар

Кімдерге қоныс болмаған?!

Саздауға біткен құба тал

Кімдерге сайғақ болмаған?!

Басына жібек байлаған

Арулар кімнен қалмаған?!

Таңдап мінген тұлпарлар

Иесін қайда жаяу салмаған?!

Құландар ішпес бұршақ қақ,

Кімдерге шәрбат болмаған?!

Садағына сары шіркей ұялап,

Жау іздеген ерлердің

Қайда басы қалмаған?!

Ішелік те желік,

Мінелік та түселік,

Ойналық та күлелік,

Ойласаңдар,жігіттер,

Мынау жалған дүние

Кімдерден кейін қалмаған?!

Исатай деген ағам бар

Исатай деген ағам бар,

Ақ кіреуке жағам бар,

Хан ұлымен қас болып,

Қара ұлына дос болып,

Хат үстіне барғанда,

Шабайық ханды дегенде,

Шапқандай ханды амал бар.

Амал барда хан шаппай,

Тәңірім қылды,не амал бар?!

Ат туады байталдан,

Айт десең,лебіз қайтарман.

Халық қайғысын айтуға

Хан ұлынан тайсалман.

Төрт,бес жылдай алысып,

Мына тұрған Иса-екем,

Ханның бір тауын қайтарған.

Ат туар ма шұбардай,

Ер туар ма бұлардай?!

Мына отырған Иса-екем,

Дулығалы бас кесіп,

Дұшпанының қанында

Ақ алмасын суарды-ай.

Аспандағы бозторғай

Аспандағы бозторғай

Бозаңда болар ұясы.

Бозаңның түбін су алса,

Қайғыда болар анасы.

Қара лашын,ақ тұйғын

Қайыңда болар ұясы.

Қайыңның басын жел соқса,

Қайғыда болар анасы,

Айланбастың Алатау

Бауырында болар саясы.

Тоқсан тарау су ақса,

Дария болар сағасы.

Сан шелулі қол болса,

Батырлар болар ағасы.

Аз сөйлесіп,көп тыңдар

Хас асылдың баласы.

Ұл туса

Күнқақты ердің астында

Көп жүгіретін күлік бар.

Көн садақтың ішінде

Көбе бұзар жебе бар.

Қарайғанның,жігіттер,

Бәрін кісі демеңіз,

Көпе-күндіз тайраңдап,

Түзге шықпас ерлер бар.

Тауда болар тарғыл тас,

Тарықса шығар көзден жас.

Ордалыға көз салма,

Оғы қалса жоғалмас.

Топтан озған тарлан боз,

Тұрасынан айрылса,

Тасты басып тұра алмас.

Асылдан болат ұл туса,

Екі жақ болып тұрғанда,

Егескен жерде шарт кетер,

Жауырынынан өтін алса да,

Жамандарға жалынбас.

Күн қайда?

Айналайын Ақ Жайық,

Ат салмай өтер күн қайда?

Еңсесі биік боз орда,

Еңкеймей кірер күн қайда?

Қара бұланның терісін

Етік қылар күн қайда?

Күдерінен бау тағып,

Сауыт киер күн қайда?

Күмбір-күмбір кісінетіп

Күреңді мінер күн қайда?

Толғамалы ақ мылтық

Толғап ұстар күн қайда?

Алты құлаш ақ найза

Ұсынып шаншар күн қайда?

Садақ толған сай кез оқ,

Масағынан өткізіп,

Басын қолға жеткізіп,

Созып тартар күн қайда?

Кет-Бұғадай билерден

Ақыл сұрар күн қайда?

Бізді тапқан ананың,

Асыраған атаның,

Ризалықпен жайласып,

Қолын алар күн қайда?

Еділдің бойын ен жайлап,

Шалғынға бие біз байлап,

Орнықты қара сабадан,

Бозбаламен күліп-ойнап,

Қымыз ішер күн қайда?

Желп-желп еткен ала ту

Желп-желп еткен ала ту

Жиырып алар күн қайда?

Орма мылтық тарс ұрып,

Жауға ататын күн қайда?

Елбең-елбең жүгірген,

Ебелек отқа семірген,

Арғымақтан туған асылды

Баптап мінер күн қайда?

Алаштағы жақсыдан

Батасын алып,дәм татып,

Түлкідейін түн қатып,

Бөрідейін жол жатып,

Жауырынына мұз қатып,

Жалаулы найза қолға алып,

Жау тоқтатар күн қайда?