1.?адыр ?инаят?лы Мырзалиев, ?адыр Мырза-?лі 1935 жылы 5 ?азанда Батыс ?аза?стан облысы,Сырым ауданы,Жымпиты ауылында ту?ан. 1958 жылы ?аза? мемлекеттік университетіні? филология факультетін т?мамда?ан.
Е?бек жолын сол кезде жа?адан ашыл?ан балалар журналы «Балдыр?аннан» баста?ан. «Ж?лдыз» журналы редакциясында поэзия ж?не сын б?ліміні? ме?герушісі, жауапты хатшы, бас редакторды? орынбасары, 1968-1973 жылдары «Жазушы» баспасында ?аза? поэзиясы б?ліміні? ме?герушісі, «Балауса» баспасыны? редакторы, кейін ?аза?стан Жазушылар ода?ында поэзия секциясыны? ке?есшісі бол?ан.
1966 жылы «Ой орманы» жина?ы ?шін ?аза?стан Ленин комсомолыны? сыйлы?ы берілді. 1980 жылы «Жер?йы?» жыр кітабы ?шін ?аза? КСР Мемлекеттік сыйлы?ыны? лауреаты атанды. 1993 жылы ?адыр Мырза ?лі ?лемдік поэзия?а ?ос?ан аса зор е?бегі ?шін Мо?олияны? халы?аралы? «АВЬЯС» сыйлы?ын алды. Ол ?аза?станны? халы? жазушысы. 2001 жылы Т?уелсіз «Тарлан» сыйлы?ын алды.
2. Оны? т?ыш туындысы 1954 жылы республикалы? «Пионер» балалар журналында жарияланды. Содан бергі уа?ыт ішінде оны? жетпістен астам поэзиялы?, прозалы?, сондай-а? ?деби-сын кітаптары жары? к?рді, ?ле?дері мектеп о?улы?тарына енді. Ал ?нге арнап жазыл?ан ?ле?деріні? саны екі ж?зден асты. Оларды? к?бі халы?а ке? тарады, «К?ндер-ай» атты жеке кітап болып басылып шы?ты. Талантты а?ын ?аламынан халы? фольклорыны? ата?ты к?лдіргі кейіпкері Алдар к?се жайлы «Са?ал саудасы», «?ас?ыр ?а?пан» атты ?ткір сатиралы комедия мен Махамбетті? е? со?ы азапты к?ндеріне арнал?ан «Жаралы жолбарыс» атты ж?не «?мір Темір» кесек драмалы? шы?армалары да жары? к?рді. Т?ыш жина?ы «К?ктем» 1959 жылы жары? к?рді. [1]
Міне, осындай ?ыс?а айрымдар ар?ылы, романтика, ?айталау, салыстырулар ар?ылы жеткізеді.
А?ынны? таби?ат та?ырыбында?ы ?ле?дері к?птеп кездеседi. ?.Мырзалиевті? ту?ан жер таби?атына деген с?йіспеншілігі, ысты? сезімі мына ?ле?дерінен бай?ау?а болады:
?ткенмен талай заман шерулі,
С?рі ?алы? білген емес еруді.
Жола?-жола? жоталары?, жондары?
Жолбарысты? терісіндей керулі.
?ал?ымайды шы?-?здары? ?ыра?ы,
Са?ан жа?ын к?к аспанны? шыра?ы.
Асып-тасып т?бе?дегі к?лдері?
А?тарылып кете жаздап т?рады. [2].
А?ын ?ле?інде ?лтты? мінез туралы да с?з етеді.Мысалы,
«Аман ?ал?ан шабуылдан ж?здеген,
Батыр халы? екенбіз ?ой біз деген.
Аяма?ан ж?рттан нанын, т?збенен
Жомарт халы? екенбіз ?ой біз деген.
Айтысатын а?са?алмен, ?ызбенен,
А?ын халы? екенбіз ?ой біз деген
Келешектен бірде к?дер ?збеген,
жар?ын халы? екенбіз ?ой біз деген.
Астында?ы атын алты ай іздеген,
А?ау халы? екенбіз ?ой біз деген.
?тте?! Бабам ма?дайынан а?ан сор,
А?ыр?ысы басымыра? жат?ан со?.» [2]- деген ?ле? жолдарында ?аза?ты? ?лтты? мінезі айтылады.
?.Мырзалиевті? жырларынан ?леуметтік та?ырыптар орын ал?ан.
Тауысып барлы? амалды
К?рсініп ?алым дем алды.
Ма?алды? к?бі сотталды,
Эпосты? к?бі ?амалды.
К?ресіп ?лген хандармен
Хандар?а жа?ын жандармен…
?алды? та барды?
Бір ?ана
?ара ?ас?а атты ?амбармен!
А?тарып к?не к?рі?ді,
Аруа?тан ?рпа? жерінді…
Алып?а т?сау салынды,
Халы?а с?гіс берілді.
К?з алдымызда,
Апырым-ай,
Тарихым болды та?ырдай.
С?лмиіп ?алды фольклор,
С?зектен т?р?ан батырдай! [2]
2.А?ын ?ле?дері к?ркемдегіш т?сілдерді? т?рлеріне толы. Мысалы:
Просмотр содержимого документа
«"Қазақ жырының Қадыры" баяндама»
Айдархан жалпы орта білім беретін мектебі
«Қазақ жырының Қадыры»
Баяндамашы: қазақ тілі және әдебиеті пәні мұғалімі:
Аймагамбетова Айкумис Есетқызы
2014-2015 оқу жылы
Мазмұны
Кіріспе: 1.Қадыр Мырза Әлидің өмірбаяны.
2. Ақын шығармашылығы.
Негізгі бөлім:
1. Қ.Мырзалиев өлеңдерінің тақырыптық-идеялық мазмұны
2.Ақын өлеңдеріндегі көркемдегіш сөздер
3. Ақын өлеңдеріндегі афоризмдер
Қорытынды: Сөздің сәйгүлігі, ойдың озарманы – Қадыр ақын.
1.Қадыр Ғинаятұлы Мырзалиев, Қадыр Мырза-Әлі 1935 жылы 5 қазанда Батыс Қазақстан облысы,Сырым ауданы,Жымпиты ауылында туған. 1958 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін тәмамдаған.
Еңбек жолын сол кезде жаңадан ашылған балалар журналы «Балдырғаннан» бастаған. «Жұлдыз» журналы редакциясында поэзия және сын бөлімінің меңгерушісі, жауапты хатшы, бас редактордың орынбасары, 1968-1973 жылдары «Жазушы» баспасында қазақ поэзиясы бөлімінің меңгерушісі, «Балауса» баспасының редакторы, кейін Қазақстан Жазушылар одағында поэзия секциясының кеңесшісі болған.
1966 жылы «Ой орманы» жинағы үшін Қазақстан Ленин комсомолының сыйлығы берілді. 1980 жылы «Жерұйық» жыр кітабы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. 1993 жылы Қадыр Мырза Әлі өлемдік поэзияға қосқан аса зор еңбегі үшін Моңғолияның халықаралық «АВЬЯС» сыйлығын алды. Ол Қазақстанның халық жазушысы. 2001 жылы Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығын алды.
2. Оның тұңғыш туындысы 1954 жылы республикалық «Пионер» балалар журналында жарияланды. Содан бергі уақыт ішінде оның жетпістен астам поэзиялық, прозалық, сондай-ақ әдеби-сын кітаптары жарық көрді, өлеңдері мектеп оқулықтарына енді. Ал әнге арнап жазылған өлеңдерінің саны екі жүзден асты. Олардың көбі халыққа кең тарады, «Күндер-ай» атты жеке кітап болып басылып шықты. Талантты ақын қаламынан халық фольклорының атақты күлдіргі кейіпкері Алдар көсе жайлы «Сақал саудасы», «Қасқыр қақпан» атты өткір сатиралы комедия мен Махамбеттің ең соңғы азапты күндеріне арналған «Жаралы жолбарыс» атты және «Әмір Темір» кесек драмалық шығармалары да жарық көрді. Тұңғыш жинағы «Көктем» 1959 жылы жарық көрді. [1]
1. Қадырдың махаббат тақырыбына тоқталар болсақ, ақынның махаббат лирикасының әрбір шумағы терең шындыққа, мөлдір сезімдерге толы.Мысалы,
Талай қыста
Талай түнде ызғарлы.
Тастай болып, аяқ қолым
Тоңыппын.
О, жалғыздық!
Жігіт сорлы қыздарды,
Сүйейін деп, сүймейді екен,
Соны ұқтым! [2]
Тағы:
Қас әншіге тамағынан қымбат жоқ,
Қас батырға намысана қымбат жоқ.
Карақшыға қанжарынан қымбат жоқ,
Көктем үшін күн көзінен қымбат жоқ,
Менің үшін бір өзіңнен қымбат жоқ! [2]
Міне, осындай қысқа айрымдар арқылы, романтика, қайталау, салыстырулар арқылы жеткізеді.
Ақынның табиғат тақырыбындағы өлеңдері көптеп кездеседi. Қ.Мырзалиевтің туған жер табиғатына деген сүйіспеншілігі, ыстық сезімі мына өлеңдерінен байқауға болады:
Өткенмен талай заман шерулі,
Сүрі қалың білген емес еруді.
Жолақ-жолақ жоталарың, жондарың
Жолбарыстың терісіндей керулі .
Қалғымайды шың-құздарың қырағы,
Саған жақын көк аспанның шырағы.
Асып-тасып төбеңдегі көлдерің
Ақтарылып кете жаздап тұрады... [2].
Ақын өлеңінде ұлттық мінез туралы да сөз етеді.Мысалы,
«Аман қалған шабуылдан жүздеген,
Батыр халық екенбіз ғой біз деген.
Аямаған жұрттан нанын, тұзбенен
Жомарт халық екенбіз ғой біз деген.
Айтысатын ақсақалмен, қызбенен,
Ақын халық екенбіз ғой біз деген
Келешектен бірде күдер үзбеген,
жарқын халық екенбіз ғой біз деген.
Астындағы атын алты ай іздеген,
Аңқау халық екенбіз ғой біз деген.
Әттең! Бабам маңдайынан аққан сор,
Ақырғысы басымырақ жатқан соң.» [2]- деген өлең жолдарында қазақтың ұлттық мінезі айтылады.
Қ.Мырзалиевтің жырларынан әлеуметтік тақырыптар орын алған.
Тауысып барлық амалды
Күрсініп ғалым дем алды.
Мақалдың көбі сотталды,
Эпостың көбі қамалды.
Күресіп өлген хандармен
Хандарға жақын жандармен…
Қалдық та бардық
Бір ғана
Қара қасқа атты Қамбармен!
Ақтарып көне көріңді,
Аруақтан ұрпақ жерінді…
Алыпқа тұсау салынды,
Халыққа сөгіс берілді.
Көз алдымызда ,
Апырым-ай,
Тарихым болды тақырдай.
Сүлмиіп қалды фольклор,
Сүзектен тұрған батырдай! [2]
2.Ақын өлеңдері көркемдегіш тәсілдердің түрлеріне толы. Мысалы:
Арман берер ерулік
Алыс емес арғы бет.
Арқан тұса керулі,
Ақ бөкендей қарғып өт!
Ардақтайтын аймағың
Ақын болсаң бір өжет,
Асқар тауды айналып,
Ағайыннан бұрын жет. [3] Мұндағы «ақ бөкендей» - эпитпет.
Қызыл шоқты күніндей түздің:
Қабағы қалың,
Таппайсың бабын.
Жылаймын десе,
Толады кесе. [3]
Аспантау, Бөркің бе еді? Көркің бе еді?
Ақ бұлттар Шалкөденде төркіндеді.
Жоғалып кете барды келесі күн
Жайлауға ертіп келген Еркін мені.
Нұр түсіп көңілімнің күмбезіне,
Нар таулар шақырады күнде өзіне.
Бір-екі сүңгіп шығып тастай суға,
Бусанып жатам үзақ күн көзіне. [2]
Осы келтірілген үзінділердің бәрі де кейіптеуге жатады.
Жетісу – жеті сыры бабамыздың,
Жетісу – жеті жыры баламыздың.
Жетісу - ең әдемі қайырмасы!
Бұл үзіндіде метафора кездеседі.Жетісуді сыр, жыр,ең әдемі әннің қайырмасына балайды.
Ақын жырындағы анафораның (грекше - биікке шығару) үлгісі.
Қайда барсаң – бір бұғау,
Қайда барсаң – бір темір.
Қайда барсаң – қарғыбау,
Қайда барсаң – қырт өмір!
Қайда барсаң – мұңлы ана! [2]
Осы тәріздес ақын өлеңдерінде эпифораның үлгілері де мол кездеседі.
Тәбетіміз болмай қойса – Жүз грамм.
Жүзге көңіл болмай қойса – Жүз грамм.
Бір балапан тауық алсаң – Жүз грамм.
Қара бақыр тауып алсаң – Жүз грамм.
Тышқан мұрнын қанатсаң да – Жүз грамм.
Келісе алмай, сөгіс алсаң –Жүз грамм.
Жақсы хабар айтып келсе –Жүз грамм.
Балдызың да, бажаң да осы –Жүз грамм.
Тажал осы, Ажал да осы – Жүз грамм. [3]
Ақтарылып бағайын,
Аңғарғайсың бар мәнін:
Айныса да ағайын,
Айнымасын арманың!
Асау өзен, асылы,
Ағар бұзып арнаны.
Азайса да асылың,
Азаймасын арманың!
Жанға шипа бал түні
Жұлдызыңды қармағын…
Жоғалса да алтының,
Жоғалмаған арманың!
Жолын қуып жаманның
Жұқтырмайтын арға шаң
Арманы үлкен Адамның
Өзі де үлкен әрқашан! [2]
Бұл өлеңде алитерацияның да ,ассонанстың да көрінісі бар.
Ақын өлеңдерінде афоризмдер яғни нақыл сөздер өте көп. Афоризм дегеніміз – мән-мағыналары терең нақыл сөздер. Сөзіміз дәлелді болу үшін мысал келтірсек,
1.Адам боп туу – анадан,
Айуан боп кету – өзіңнен.
2.Өзін-өзі тапқан адам – бақытты,
Жоғалтпаған – бақыттырақ одан да!
3.Арманы үлкен Адамның
Өзі де үлкен әрқашан!
4.Өлген күні өлмейді ер,
Өледі ол
Қолынан іс келмей бір қалған күні.
5.Өнерсіз адам болса да,
Өнерсіз қазақ болмайды
6.Жас қыранға келіспес
Жапалақты жамандау.
7.Қалай болсаң, олай бол, айналайын,
Ақын болсаң, алдымен ұяла біл.
8.Нағыз қазақ – қазақ емес,
Нағыз қазақ – Домбыра!
Академик-жазушы Зейнолла Қабдолов «Сөздің сәйгүлігі, ойдың озарманы» деп атаған Қадыр Мырза Әлінің қазақ үшін орны ерекше. Таланты мен еңбекқорлығын ұштастыра отырып артына өлмес мұра қалдырған тамаша талант иесі.
«Қадыр, негізінен, ұлттық ақын. Ұлттық ақын болғанда, қазақ халқының ақыны. Оның туған халқының арғы-бергі өмірі, тіршілігі туралы жазған өлеңдері өте көп. Сол өлеңдерінің барлығын жинақтап айтсақ, қазақ халқы өмірің көркемдік шежіресі, тарихы деуге болады».(Ә. Нарымбетов) [3]
Мен үшін,Қадыр өлеңдері – ақиқатқа толы, өршіл рухты, өміршең, қай жағынан алғанда да биік тұрған поэзия. Оның өлең әлемі – қазақтың таңғажайып жыр әлемінен тұратын керемет ғажайып әлем.
Қадыр ақын:
Ақындық шығар айыпты
Әлі де білмен себебін.
Өлеңге айтып қойыппын
Өмірдің айтпа дегенін, - деп ақтарыла отырып мойындаған.Қалай десек ,Қадыр ақын артында мәңгі мұра қалдырып кетті.Сондықтан , халқы Қадырын мәңгі қадірлеп өтпек .
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қазақ әдебиеті энциклопедиясы. «Білік» баспа үйі,Алматы,1999ж.
