Просмотр содержимого документа
«"?аза? поэзиясыны? Промотейі ?асымнан ?ал?ан ?ас?а жол"»
«Қазақ поэзиясының Промотейі Қасымнан қалған қасқа жол.»
(әдеби-сазды кештің сценарийі)
(Ақынның «Өзім туралы» өлеңінде жазған әні орындалып тұрады, сахна төрінде ақынның портреті, ақын образындағы оқушы сахнаға шығып өлең оқиды) Кең дала кеберсіген кер бетеге,
«Мұнда да бала туып, ер жете ме?
Суырдай іннен шыққан сүмірейіп,
Дариға-ай мекенінен ел кетер ме?
Атқан оқ қайта оралмас бір атқан соң,
Батқан күн қайта шықпас бір батқан соң.
Жаныңды жадыратар заман қайда?
Қорғанын көңіліңнің құлатқан соң,» - деп Қасым күңірене жырлайды.
1-жүргізуші:
Жан түршігерлік бұл зұлматты Қарқаралыдағы қызыл кеніш маңын жайлайтын саяқ аңшы Рақымжан да тартудай-ақ тартып бақты. Әкесінен жастай айырылған Қасым тігерге тұяқ қалдырмай, түгел обып бара жатқан қанішерлік өлкесінен біресе Семейдегі мал дәрігерлік, біресе Оралдағы мұғалімдік оқуына кетіп, қашып-пысумен жүрді. Қайда барса да, кеудесін жарып бара жатқан арқалы сөз әдебиет ауылына әкеліп қосақтады. Әйгілі, Иса Байзақов қасына ағалар ерген Қасым баланы: «Азу тісі балғадай шын ақын» деп, оның көкірегінде асқар таудай атылғалы тұрған арлан сөзді алыстан аңғарды.
2-жүргізуші:
Өзге емес, өзім айтам өз жайымда,
Жүрегім жалын атқан сөз дайында.
Тереңде тұнып жатқан дауыл күйді,
Тербетіп, тулатып бір қозғайында...
Аманжол – Рақымжаннның Қасымымын,
Мен қалған бір атаның ғасырымын.
Біреуге жұртта қалған жасығымын, біреуге аспандағы асылымын, – деп, өзінің өжет екенін, шамалыда ырық бере қоймайтын ұлы серпінін бірден байқатады. Өйткені, ол Келдібек бидің кемел сөздерінен, Қазыбек бидің қалтқысыз даналық сөздерінен, одан бері Мәди Бапыұлының басын кессең де тілін тартпайтын өжет сөзінен дүлей күштің бар бейнесімен ашылған уағы ол – екінші дүниежүзілік соғыстың ұлы майданы болды.
Ел басына күн туғанда тығындап бітеп тастаған көмейлерге де біртіндеп жан бітіп, сыр алдыра бастады. Бұл тұстағы Қасым сайы тіптен бөлек еді.
1-жүргізуші:
Қасым Сәбит Мұқановпен жақсы қарым-қатынаста болған. Қасым 1942 жылдың 30 наурызында, Сәбеңе жазған хатында: «Қадірлі Сәке! Хатыңызды алып, Көкшедей көңілімнің қуанышы Бурабайдай шалқыды... Хаттан сез арқылы бүкіл өмірдің бірсыпыра суреттерін көрдім... Қазақтың бүгінгі искустсвосы – менің жүрегіме анадай жақын, жардай сүйкімді, өзімнің туып-өскен үйімдей, алтын бесігімдей көрінеді. Саяси сабақ өткізем Қызыл әскерилердің ойын – сауығын басқарам. Қоғам – көпшілік жұмыстарына қатысып жүрмін... » деп майдан өмірінен Сәбеңді хабардар етеді.
2-жүргізуші:Келесі 1943 жылғы 3 қаңтарда жазған хатында «Пұшпақ терісін базарға сүйреген саудагердің рөлін атқармайын деп, Алматыдағы баспа орындарына ұсына қойғаным жоқ, сізге керегі өлең болса, өлең менде бар, болады да,» тепсе темір үзетіндей кезімде... майдан бетінде жүргенімнің өзі өлең емес пе, Сәке,» - дейді Қайран Қасым. От пен оққа оранған майдан төсінде жүріп сүр шинелімен өмір мен өлімнің қалай айқасқанын өз көзімен көрген ақынның; «Үстімде жүр шинелім», «Сен – фашиссің, мен -қазақпын», «Әлия қыз», «Достар, қайда жүрсіңдер?», «Сен едің мені айырған», «Сырласым» т.б. өлеңдері майданнан оралғаннан кейін туып еді. (оқушылар мәнерлеп ақынның Ұлы Отан соғасы жылдарына арналған бірнеше өлеңдерін мәнерлеп оқиды.)
1- жүзгізуші: Иә, Қасымды, соғыстан кейінгі жыр жазирасының ешкімге ұқсатпайтын, оны оқшаулайтын бір ерекшелігі бар еді. Қасымның сыршыл, шыншыл поэзиясы жаңа ағымның үлгісі ретінде өзінің игі қызметін атқаруда болды. Қалам ұстаған барлық ақын Қасымды үлгі тұтты. Қасымша жазуға талап қылды. Бүтін бір ұлт поэзиясы жаңа сүрлеуге түсті. Қасым мектебі пайда болды. Бұл мектеп өкілдерінің шығармашылық өнеріндегі объекті – адам еді. Адамның жан әлемі қуаныш – сүйініші, қайғы-қасіреті тағдыр талайы еді. Бұған дейін «бесжылдықтың балғасын солқылдатуды өнер көрген ақындар енді адам жанына үңілетін болды.
2-жүргізуші: Қасым Аманжоловтан әдебиетке бұрын келген Әбділда мен Ғали да Қасымның ықпалымен романтикалық өлеңдер жазды. Сырбай мен Ғафу да Қасымға елінтеді. Төлеген де оны төсіне көтерді. Ал Мұқағали Қасымның өзі еді.
М.Мақатаевтың «Алаштың асылы, қазақтың Қасымы» деп тебіреніп, оны ақынмын деп жүргендердің талайынан Қасымның десі басым деуінің өзі шындық еді.
(М.Мақатаев «Қасым солай болмаса» өлеңі оқылады)
1-жүргізуші: Мәңгілік уақыт пен жеке тұлғанын арасындағы арпалыстық шегіне жеткен осы көркем бейнесі. Әлемдік поэзияның да оның олжасы, асу бермес биігі. «Өзім туралы» өлеңі Қасым поэзиясының мәйегі, нәрі, квинтэссенсиясы. Оның ең сыршыл, шыншыл өлеңдерінің баршасы – осы ұлы өлеңнің алмастай сынақтары, ұщқындары, жарықшақтары. Бұл өлең Қасымның бүкіл шығармашылық өмірбаяны еді.
Сондықтан әкел бері домбырамды,
Кеудемде күй қанатты қондыр әнді.
Берейін өмірімнен өлең жасап,
Шашайын оңды-солды мол мұрамды. деп, ақынның өзі жырлағандай «Өзім туралы» өлеңін Қасым жырларын жаттап жүрген мектебіміздің поэзияға жаны құмар оқушыларының орындауында тыңдаңыздар.
(Қ.Аманжолов «Өзім туралы» өлеңі)
2-жүргізуші: Жазушылығымен ғана емес сыншылығымен, ғұламалығымен де атақты болған Мұхтар Әуезов: «Қасым Аманжолов - ғажайып ақын. Ол жазған өлеңдерді сүйіп, қастерлеп оқыңыздар», -деген екен.
Қасымның жан жары Сақыпжамалдың естелігінде Қасым Мұхтар Әуезовпен 1947 жылы Бакуге әзірбайжанның ұлы классигі Низами Гәнжәуидің туғанына 800 жыл толу мерекесіне барады. Осы сапарында үш шумақтан тұратын «Низами тойында» деген өлеңін жазады. Сол жолы Мұқан Қасымға қатты разы болыпты. Дарыны мен сымбатына сүйсінген болар, өйткені Қасым сұлу да келісті, көркіне бойына біткен серілігі, әншілігі, сырбаздығы сай сегіз қырлы, бір сырлы ақын болатын.
1-жүргізуші: Оның ұлы Низами, Пушкин, Лермонтов, Шевченкодан жасаған аудармаларын оқығанда түпнұсқаның өзі иранбақтай жайнатып, түрлендіріп, түлетіп жіберген берен жүйріктігін көріп: «Шіркін-ай еркіне салғанда біздің ағамыз тауды тауға, көлді көлге қосып, тайбурылдай самғайтын шын дүлдүлдің өзі екен-ау!.. », -деп өкінесіз. Сөйте тұра ол халқымызды мылқаулықтан сақтап қалған бірден-бір жыр жүйрігі болды. Қалғандары соны көріп, кеуделеріне жан біте бастады. Ол өлгенде ай сөніп, күн өткендей түнердік. Көзсіз қараңғыда соның жырларын оқып күбірлестік. Сол күбір-сыбырдан қазақ жырына қайта тіл бітіп кетті. Қазақ поэзиясының қайта түлеуі Қасым өлеңдерін жаттаудан басталды. (Ә.Кәкімбаев)
2-жүргізуші: Алғырлығы, зеректігі бойында басым, ақын Қасым, жамағайыны Жақыпбек күйшіден домбра үйренді. Семейге көшіп келген Ахметжан ағасының үйінде суырып салма ақын Исаны, әнші Әмрені көрді. Осы үйде Сәбит Дөнентаев пен мұхтар Әуезовпен кездесті. Кейін атақты режиссер Шәкен Аймановпен де дос болды. Мұханбетқали Дауылбаевтан скрипка тартуды үйренеді.
1-жүргізуші: Ақын Сырбай Мәуленов Қасымды туған ағасындай көрген. Қасым да Сырбайға үлкен сеніммен қараған. «Сырбаға» деген өлеңінде «Мен едім от жүректі Қасым ағаң. Дүние қасіретіне жасымаған. Дауыл ғой дауылдап бір тұрған бойым, Мен қайтып іштегі өртті жасыра алам,» - дейді. Ол тағы бірде: «Менің өлеңдерімнің философиялық мәнін Әбділдә жақсы түсінеді, ал Сырбай поэзиямның нәзік сырын ұққан. Ән – өлеңдерімді талантты жас ақын Ғафу жатқа біледі, жоғала қоймас,» - деген екен. Айналасындағы інілеріне айтқан алғысы әрі берген бағасы деуге болады. Бұнысы көзі тірісінде көрген бақыты болса керек.
2-жүргізуші: Ғафу Қайырбеков ақынның «Қайда екен қайда, Дариға сол қыз» әнін домбырамен шырқағанда, терең сезімге беріліп, үзігіп, қиял қанатында қалықтап жүргендей шырқайды екен. Айналасындағылар: «Ғафу ән салады, Сырбай тамсанады» деп айтатын көрінеді.
Сөзіміздің ортасында айтып кеткендей «Сегіз қырлы, бір сырлы» үлкен қызы Жаннаның айтуынша, әкесінің домбыра, скрипка, аккардион, мандолинада ойнайтындығын білеміз.
6) Ақынның сүйген сұлуларына, арналған жастық шақтың алау сезімдеріне бой алдырған естен кетпес күндеріне арнау еткен әндері; «Жас дәурен», «Сайра, сайра сандуғашым», «Ақсәуле», «Жаз көңіл», «Айтшы жаным», «Қада екен қайда, Дариға сол қыз», еді.
50-70 жылдар аралығындағы қазақ ән өнерінің көгінде шырқалып самғаған тамаша шығармалары болатын. Ол әндер мәңгілік – ХХІ ғасырда да ән көгінде қалықтап, шарықтап жүр.
(«Жас дәурен», «Ақсәуле», «Айтшы, жаным» әндері орындалады.)
