?ыран ?анатты а?ын
(Сыныптан тыс іс-шара)
Онгарбай Жулдыз
Солт?стік ?аза?стан облысы
А?жар ауданы
№2Ленинград орта мектебіні?
?аза? тілі мен ?дебиеті п?ні м??алімі
Ма?саты: ?асым Аманжоловты? ?мірі мен шы?армашылы?ы жайлы білімдерін ?алыптастыру, а?ынны? ?зіндік м?ратын таныту,Отанды с?юге,?астерлеуге, ?айсарлы??а, табандылы??а т?рбиелеу.
1-ж?ргізуші. Ей, т?каппар д?ние!
Ма?ан да бір ?арашы.
Танисы? ба сен мені?
Мен ?аза?ты? баласы!-деп дауылпаз жырларымен к?ллі ?аза??а танымал бол?ан?асым Аманжолов 1911 жылы 10 ?азанда ?азіргі ?ара?анды облысыны? ?ар?аралы ауданында?ы ?ызыларай ?ыстауында д?ниеге келген. ?ке-шешеден жастай жетім ?ал?ан, ол біраз жыл а?асыны? ?олында ?седі.
2- ж?ргізуші. Ал?ашында жа?адан ашыл?ан ауыл мектебінде о?ып, сауатын ашады. Кейін, 1924 жылы, а?асы ?асымды Семей ?аласында?ы интернат?а орналастырады. ?асым онда 1927 жыл?а дейін т?рбиеленеді. Ал?аш?ы ?ле?дерін де осы кезде жазады. 1930 жылы Алматы?а келіп, біраз уа?ыт "Лениншіл жас" газетінде істейді.
1- ж?ргізуші.1931 жылы Ленинградта?ы орман шаруашылы?ы институтына т?сіп о?иды. Біра?, денсаулы?ына байланысты ж?не т?скен о?уын да онша ?ната ?ойма?анды?тан, бірер жылдан кейін елге оралып, Орал ?аласында "Екпінді ??рылыс" газетіне ?ызметке орналасады. 1933 жылы міндетті ?скер ?атарына алынып, оны сол Орал ?аласында ?тейді.
1-о?ушы. Ал?аш?ы ?ле?дерін ?. Аманжолов Семейде жаз?ан. Олар?абыр?агазетіне?анабасылыпж?рген. Кейінолд?птеріжо?алыпкеткен. Сонды?тан 1930 жылдар?адейінжаз?ан?ле?деріса?талма?ан.
2-о?ушы. 1930 жылы жаз?ан ?ле?дері ?зі ?ызмет істеп ж?рген "Лениншіл жас", "?ызыл ?скер" ж?не "Пионер" газеттерінде жариялан?ан.
3-о?ушы. ?. Аманжоловты? а?ын, азамат болып ?алыптасуына Орал ?аласы ?лкен ?сер етті. Осы ?алада ол е? ал?аш?ы махаббат, жасты? жырларын жазды.
4-о?ушы.
Оралым, шы?ты? алдымнан,
Оралым мені?, Оралым!
?ол созып ?ызыл вагоннан,
?сті?нен ?тіп барамын.
Оралым, сені? ?ойнында
Ойна?тап ?ткен жылдарым.
Жар?ылдап Жайы? бойында
Достармен сайран ??р?амын.
Ша?анны? бойы к?к шал?ын,
Шал?амнан жат?ам ша??ай т?с.
Г?л болып мені? ??ша?ым,
Кеудеме ?он?ан б?лб?л ??с.
5-о?ушы. 1935 жылы ?скер ?ызметінен босасымен ?асым Оралды? театр труппасын ?йымдастырып, ?зі к?ркем бас?арушысы болады. Б?л труппа тез ?сіп, аз уа?ыт ішінде театр болып ??рылды. М?нда?ы а?ынны? е?бегі ?те зор еді. Осы кездері ?.Аманжоловты? а?ынды?, ?ншілік, артистік таланты ж?ртшылы??а танылды.
6-о?ушы. 1936-1941 жылдары ?. Аманжолов Алматы?а барып, "Социалистік ?аза?стан", "Лениншіл жас" газеттерінде, Жазушылар Ода?ында ?ызмет істейді. Б?л кездері ол ?ле?мен ?атар ?р т?рлі та?ырып?а ма?ала, очерк, фельетон жазады.
7-о?ушы. 1938 жылы т???ыш ?ле?дер жина?ы "?мір сыры" деген атпен жары? к?реді.
8-о?ушы. 1939-1941 жылдар арасында ?. Аманжоловты? шы?армашылы? елеулі ?рлеу д?уірі басталады. Осы кездерде жаз?ан "Нар т?уекел", "Дауыл", "К?кшетау", "Орамал", "Заула, заула Турксиб", "С?лтанмахм?т туралы баллада" сия?ты ?ле?дерінде ?рісті ойлар, тере? сезім ?уаты, ?ткір тіл байлы?ы бай?алады.
9-о?ушы.Жаннаты жер мен к?кті? с?лу К?кше,
Ризамын бар ??мырым К?кшеде ?тсе.
Таби?ат, та??аламын тамаша?а,
?андай к?ш жаратты екен сені ерекше.
К?п шы?ар к?рмеген жер, д?ние ке?.
Сонда да тау бар маекенК?кшемете??!
Берсе де Гейне – Рейнін, Гомер – Парнас,
К?кшемді мен айырбасетембеекен?!
??мары? К?кшетауды к?рсе? тар?ар,
Адам т?гіл а?ны? да к?зін тартар.
К?ктемдек?рерміздепК?кшетауды,
Жосылыпб??ы, марал, ??лан, ар?ар.
Екіуа?ерсіл-?арсыл?айт?ан ??стар,
К?кшегебір?ону?аболар??штар.
Сы?ылды тіршілікті? ж?рме?кесі,
?ажайыпнендей сыр бар, нендейк?ш бар?!
10-о?ушы. Ж?не де Пушкин, Лермонтов, Шевченко, Байрон, Маяковскийді? шы?армаларын ?аза? тіліне аударуы ?асымны? шы?армашылы? ?неріні? ?су жолын аны?тай т?седі.
11-о?ушы. ?асым ?алы? ж?ртшылы??а ?зіні? а?ынды?ы, аудармасымен ?ана емес, сонымен ?оса ?німен, домбра, сырнай, скрипка, пианино тартатын ?демі ?нерімен де таныл?ан. Ол ?з ?ле?іне ?н шы?аруды ?те ?ызы? к?рген. "Дари?а", "Ту?ан ел" атты ?ле?дері б?гінгі жа?сы ?ндер тізіміне ?осылады.
12-о?ушы.Шы?шы тау?а, ?арашы ке? дала?а:
М?з боласы?, ??сайсы? жас бала?а.
Ол шеті мен б?л шетіне ж?гірсе?,
Шаршайсы? ба, ??мары? бір ?ана ма?
Уа, дари?а – алтын бесікту?анжер,
?адыры?дыкелсембілмей, кешег?р!
Жатсаалмас ем топыра?ы?датебіренбей,
А?ынболмай, тасы?болсам мен егер.
Неткенбайта?, неткен?лыжереді?!
Нендейк?йгеж?регімдіб?леді??
Сендетудым, сенде?стім мен, сенде?лсем, -
Арманымжо?б?лд?ниеде, - дер едім
1-о?ушы. ?.Аманжоловты? бірінші ?ле?дер жина?ы 1938 жылы "?мір сыры" деген атпен шы?ты. 1940 жылы ?асым Маяковскийді? он ша?ты ?ле?ін аударып 1941 жылы "Бар дауыспен" деген атпен жеке жина? етіп жариялады.
2-о?ушы.?. Аманжолов тек ?ана лирик емес, сонымен?осаэпик а?ын. "Д?ние?андайжап-жары?", "Са?ыпжамал", "К?йімтасыпбарады, к?йімтасып", "Жанымс?улем, еркешім, ?ызылг?лім" атты?ле?дері?асымны?лириктігінтанытса, "А?ын?лімітуралыа?ыз", "Боран", "Бізді?дастан", "Жамбыл тойында" аттыпоэмаларыоны? эпиктігіні? д?лелі.
3-о?ушы.
Са?ыпжамал! Бір ?зінде
Екі ?йелдін аты бар.
К?н боп к?зі? к?лгені?де,
?аба?ы?нан ай туар.
Солкезса?ан?арай берем
К?рмегендей мен б?рын.
Жанны?сырынжат?антере?
О?и берем жасырын.
Са?ыпжамал! Аты? ?а?дай!
«С?пен» дейміз?ыс?артып.
Жар бола г?райтыл?андай,
Сенен?айсы?ызарты??!
4-о?ушы. А?ын 1941 жылы армия ?атарына ша?ырылады. Сол ?арса?да "Мазасыз музыка", "?оштасу", "Бейсекешті? бес ?лы" секілді ?серлі, сыршыл сезімге толы, лепті ?ле?дерін жазады.
5-о?ушы. 1941-1943 жылдары ?иыр Шы?ыста бол?ан ?асым 1943 жылы батыста?ы майдан?а ауыстырылады, содан со?ыс ая?тал?ан?а дейін "?анды ?ыр?ын, ?ып-?ызыл ?ртті? ішінде" болады. Намыскер, ?р, ?айсар ?асым жауынгерлік міндетін жан аямай ат?арады, абыройлы болады. ?иыр Шы?ыс пен батыста?ы майдан аралы?ында?ы ?за? сапар, атамекен – ?аза?станын ?а? жарып ?тетін жол ?сершіл, ?ш?ыр ?иялды а?ын жанын ?атты тебірентеді. Соны? н?тижесінде "Орал", "Сарыар?а", "Байкал", "?тіп бара жатырмын" т?різді тек ?асымны? ?ана емес, сол кездегі б?кіл ?аза? поэзиясыны? жетістігі болып саналатын ?ле?дері д?ниеге келеді.
6-о?ушы. Со?ыс майданында ж?ріп ?асым к?птеген лирикалы ?ле? жаз?ан. "?стімде с?р шинелім", "Мартбек", "Же?іс дауысы", "Орал", "Ертіс", "Сибирь", "Сарыар?а" сия?ты ?ле?дері ту?ан жерді? сыр-сипатын, с?лулы? бейнесін, со?ыс ?мірін суреттейді.
7-о?ушы.
?стімде с?р шинелім,
А?са?дай басып келемін.
?анды ?ыр?ын, ?ызыл от,
?аптап ж?р ажал дегені?.
?стімде с?р шинелім,
А?са?дай басып келемін.
?а?ып-со?ып жы?ар ма
О?айлы?пен мені ?лім!
?стімде с?р шинелім,
А?са?дай басып келемін.
Бая?ы ?асым, бір ?асым,
Бая?ы к?йім, ?ле?ім.
?стімде с?р шинелім,
А?са?дай басып келемін.
?мытса да достарым,
?мытармаменіелім!
8-о?ушы. Ал "Елге хат", "Достар ?айда ж?рсі?дер?", "А?ай?а" деген ?ле?дері ту?ан елді, дос жорандарын, а?айын-туыстарын са?ын?ан солдатты? сезім д?ниесін жырлайды.
9-о?ушы. 1943 жыл?ы с?рапыл кезе?де д?ниеге келген ?асымны? бір ерекше, ?лмес туындысы – "А?ын ?лімі туралы а?ыз" атты поэма. Б?л поэма ?асымны? атын аспандатып, а?ынды? да??ын шыр?ау шы??а шы?ар?ан т?л?алы туынды. Б?л поэма ?лы Отан со?ысыны? майданында жауды? ?оршауында ?алып ?ойып, ерлікпен ?аза тап?ан ?асымны? жа?ын досы, жас а?ын А.Ж?ма?алиев туралы.
10-о?ушы. ?лы Отан со?ысы ая?тал?ан со? ?асым майдан ?ле?дерін газет-журналдар?а к?птеп бастырумен ?атар жа?а ?ле?дер жазды. Осы кездері оны? "Бізді? дастан" поэмасы жазылып, та?дамалары ?ле?дер жина?ы "Дауыл" деген атпен жары? к?рді. 1949-1952 жылдары ?. Аманжоловты? "Балб?бек", "Н?рлы д?ние" жина?тары "Та?дамалы шы?армалар" жина?ы басылып шы?ты.
11-о?ушы. 1947 жылдан бастап ?асым сыр?аттанып, ара-т?ра жатып ?алып ж?рді. Біра? ?андай ауыр ?алде жатса да, ?ле? жазуын то?тат?ан жо?. Сыр?аты дендеген кездерде ?асым ?ле?дерінде ?зіні? а?ынды? ?мірі туралы жазатын. Б??ан д?лел оны? "?зім туралы" атты ?ле?і.
10-сынып о?ушысы ?абкен Алтынбекті? орындауында "?зім туралы" атты ?ле?і.
12-о?ушы. 1954 жылы ?ырк?йек-?азан айларында ?. Аманжолов ?аза?стан Жазушыларыны? ІІІ сьезіні? ашылуына ?атынасты. Осы жылды? желто?сан айынан бастап сыр?аты мендей т?сті. 1955 жылы 18 ?а?тарда ?асым м??гілікке к?з ж?мды.
1-ж?ргізуші. М. Лермонтовты? "Маскарад" драмасын, А. Твардовскийді? ?йгілі "Василий Теркин" атты ?за? та к?рделі поэмасын ?те шебер аударады. 1948 жылы да ?асым к?п жазады, "Дауыл" атты жина?ы жары? к?реді.
2-ж?ргізуші. Осы жылдары Пушкин мен Лермонтовты? бірсыпыра ?ле?деріне ?оса, Пушкинні? "Полтава" поэмасын аударады. "Балб?бек", "Н?рлы д?ние" жина?тарын шы?арады. 1952 жылы "Та?дамалы шы?армалары" жары? к?реді.
1-ж?ргізуші. ?мірден ерте кеткенімен, ?асымны? м??гі жасайтын асыл жырлары ?алды. Сол жырлары а?ын атын ?лтірмейді. Б?л к?нде халы?ты? с?йікті а?ыны ?. Аманжоловты? жар?ын бейнесі ел ж?регінде.
2-ж?ргізуші.Оны? шы?армалары орыс ж?не бас?а да халы?тарды? тілдеріне аударыл?ан. А?ынны? ?ле?дерін ?аза?шадан орыс тіліне Дмитрий Снегин, Борис Слуцкий, Илья Сельвинский ж?не бас?алары аудар?ан. Аманжоловты? ?лкен жа?алы?ы – ?алыптас?ан ?а?идаларды же?у, ?ле? саласында?ы батыл т?жірибе, ол ?аза? поэзиясына он буынды? ?ле? жолын енгізді. А?ынны? ?ле?дері мен поэмалары ?аза? ?дебиеті бойынша мектеп о?улы?тарына енгізілген.
1-ж?ргізуші. ?ара?андыда ?. Аманжолов ??рметіне к?ше атал?ан. ?ар?аралы ауданында?ы б?рын?ы Фрунзе совхозына ?асым Аманжолов есімі берілді. 2011 жылы а?ынны? 100 жылды? мерейтойы аталып ?тті.
М??алімні? ?орытынды с?зі:?.Т?жібаев атамыз «Жыл болды а?ын ж?рек то?та?алы,Біз оны к?п айтамыз жо?тап ?лі»,–деген екен. К?реген а?ынны? айт?аны д?л келіп д?ниеден ?ткеніне 100 жылдан ?тсе де біз ?асым а?ынны? ерекшелігін, даралы?ын айтып тауыса алмасымыз аны?. «Сенем, са?ан деген махаббатым ескіріп жер астында ?алмас шіріп»дегендей артында жалынды жырлары ?ал?ан ?асым а?ынны? аты ?лмек емес.
Д?ниеге келер ?лі талай ?асым,
Олар да б?л ?асымды бір бай?асын.
?ртке тиген дауылдай ?ле?імді
?асымны? ?зі емес деп кім айтасы??-деп жасын жырларымен ?зіне м??гілік ескерткіш орнат?ан а?ын миссиясы ?асырлардан ?асырлар?а жал?асатыны с?зсіз.?мірден ерте кеткенімен ?асымны? м??гі жасайтын жырлары ?алды. Сол жырлары а?ын атын ?лтірмейді.
Пайдан?ан ?дебиеттер.
Аманжолов ?асым Ра?ымжан?лы // ?аза?стан. ?лтты? энциклопедия. 1 т. - Алматы : ?аза? энциклопедиясы, 1998. - 335-336 б.
Аманжолов ?асым Ра?ымжан?лы // ?ара?анды. ?ара?анды облысы. –
Алматы : ?аз.сов.энцикл., 1990. - 101 б.
Аманжолов ?асым Ра?ымжан?лы // ?ара?анды. ?ара?анды облысы. –
Алматы : Атам?ра, 2006. - 120 б.
Аманжолов ?асым Ра?ымжан?лы //?аза? ?дебиеті : энциклопедиялы? аны?тамалы? / ред. И. Н. Тасма?амбетов. - Алматы : "Аруна Ltd" ЖШС, 2005. – 42-43 б.
Аманжолов ?асым // ?аза?стан жазушылары: аны?тамалы? : 75 жыл / ??раст. С. ?амшыгер. - Алматы : Ан Арыс, 2009. – 27 б.
Аманжолов ?асым // ?аза?стан жазушылары XX ?асыр : аны?тамалы?. - Алматы : Ана тілі, 2004. – 25-26 б.
?асым Аманжолов // 40-50 ж?не 60 жылдарда?ы ?аза? ?дебиеті : 2-кітап. - Алматы : ?ылым, 1998. – 236-246 б.
Аманжолов ?асым // Советтік ?аза?стан жазушылары: био-библиографиялы? аны?тама.