Баяндама К?РКЕМ М?ТІНДІ О?У-ТАЛДАУ ЖОЛДАРЫ

Абай орта мектебі

?аза? тілі мен ?дебиет п?ніні? м??алімі

Мухтархан Самал Мухтархан?ызы

К?РКЕМ М?ТІНДІ О?У-ТАЛДАУ ЖОЛДАРЫ

       ?дебиет - ?нер п?ні.  ?дебиет  п?ні  ар?ылы  о?ушыларды?  рухани д?ниесі байиды,  ту?ан тілін  с?юден  елін,  адамзатты  ??рметтеуге  дейінгі сезімдері т?рбиеленеді. ?дебиет ар?ылы о?ушылар алдында елімізді? тарихы, оны? ?асырлар ?ойнауында ?ал?ан с?з санды?ы ашылады, солар ар?ылы халы? арманы, ?иялы, болаша?тан к?тер ?міті, а? сенімі к?рінеді. ?дебиетті о?ытуды? басты ма?саты- о?ушыларды с?з ?неріні? ?ыр-сырымен таныстыру, халы? даналы?ы, халы? ?сиеттерінен н?р ал?ызу, кітап?а деген ынтасын ояту, халы?ты? рухани байлы?ы - ?дебиетін жан-жа?ты игерту, сол ар?ылы      парасаттылы??а, имандылы??а, инабаттылы??а, с?лулы??а т?рбиелеу.

       ?дебиетті о?ыту к?ркем шы?арманы о?удан басталады. К?ркем шы?арманы о?у ?йде, сыныпта ж?ргізіледі. К?ркем туындыны о?уда м?нерлеп о?у, ?р с?зді ай?ын, т?сінікті о?у, жина?ы о?у, дауыс естіліміні? де ашы? болуы талап етіледі. О?ушыны к?ркем м?тінні? о?у т?рлеріне да?дыландыру керек. К?ркем м?тінді о?у  т?рлерін жіктеп ажыратамыз:

 1)  к?ркем м?тіндегі жазушы ойын м??алім к?мегімен а??ара о?у. Оны? м?н-ма?ынасын т?шына, т?сіне о?у.  ?иын, т?сініксіз образды,  айшы?ты с?здерді ??ына о?у,  я?ни лингвистикалы? т?сіндірмелі о?у;

 2)  та?дап о?у. Белгілі ма?сатпен ?ойыл?ан с?ра?тар?а жауап іздеп, тіл к?ркемдігін д?лелдеу, портрет, пейзаж, образды табу;

 3)  іштен о?у немесе ?здік о?у.   Іштен о?уды? о?ушыны жеке,  ?з бетімен ж?мыс істеуге баулуда?ы  ма?ызы ерекше зор. Ойлану,  ?з бетімен іздену,  жауап табу, дербес белсенділігін арттыруда?ы іштен о?уды? ат?арар р?ліні? ерекше екендігі;

 4) р?лге б?ліп о?у. Р?лге б?ліп о?у таным белсенділігі,  ?ызы?ушылы?ын арттыруда, ?абілеттерін дамытуда,  саба?ты? эмоциялы?,  психологиялы? м?нін н?рлендіруде пайдалы;

 5) хормен о?у. О?у техникасын жетілдіру,  м?нерлі,  ай?ын о?у,  к?ркем м?тінмен ж?мыс істеуге баулу б?кіл сынып о?ушыларын к?ркем о?у?а ?йымдастыруда тиімді;

 6) ?жымды? о?у.  ?сіресе, даралап о?ытуда тиімді. О?у техникасына, м?нерлеп о?уына ?арай, о?ушыларды топ?а б?ле отырып, м??алім ?жымды? о?уды тиімді ?йымдастырса, к?ркем м?тінді тез ме?гертуге ы?пал жасайды,  м?тінді о?у?а деген о?ушы ынтасын  арттыру?а ?сер етеді;

 7) ж?пты? о?у.  Ж?пты? о?уды? тиімділігі,  біріншіден ?з беттерімен о?у техникасын жетілдіру да?дыларын дамытады,  екіншіден ??ыпты ты?дай білуге,  бір-біріні? ж?мысына талдау жасай білуге икемдейді;

 8) м?нерлеп о?у.  М?нерлеп о?у-?дебиетті о?ытуды? басты ?дістемелеріні? бірі.  М?нерлеп о?уды? ма?саты:

а) о?ушылар?а  к?ркем туындыны?  эмоциялы?-эстетикалы? ?серін сезіндіру;

?) к?ркем м?тінге жан беру,  ?р с?зді? м?ні мен ма?ынасын,  с?з бояуларыны? на?ышын сезе білу;

в)к?ркем м?тіндегі айтар ой мен поэтикалы? к?ркемдікті ?здеріне болжату, т?сіндіру, м?тінді талдау да?дыларын дамыту.

       ?дебиет саба?ыны? к?ре тамыры к?ркем м?тінмен ж?мыс істеу деп санаймын. Оны? ерекшелігі сол - ол о?ушыны? ж?регіне, сезім ?ылына ?сер етуі. О?ушылармен бірге к?ркем шы?армамен ж?мыс істей отырып, оларды? ойлауына, тол?ауына,  пікір айтуына ы?пал жасаймын. О?ушылар к?ркем шы?арманы о?ып біткен мерзімде, ауызша,  жазбаша с?ра?тар ар?ылы мазм?нын айт?ызамын, ?зіне ?на?ан бір эпизодты ?ыс?аша баяндатамын, бір кейіпкерді? іс-?рекетінен мысалдар келтірткіземін, е? негізгі деген жерлерден ?зінді жазып,  «Ол ?ай о?и?адан алынды,  кімні? с?зі?» деген с?ра?тар?а жауап аламын, ?р т?рлі  ?деби ойындарын ж?ргіземін.

       К?ркем м?тінді талдау шы?армашылы? ж?мыстарды талап етеді. К?ркем м?тінді о?ыту мен талдауда о?ушыны? м?тін мазм?нын ме?геруіне к??іл б?лу керек. К?ркем шы?арманы о?ы?анда,  о?ушыларды? ол туралы ?зіндік ?сері, пікірі туындайды. О?ушыларды? зейіні, есте са?тау,  ?абылдау ?асиеттеріне ?арай м??алім м?тінді т?тастай емес, е? негізгі басты м?селелерін ?ана мазм?ндатып, оны ме?геруді одан ?рі жал?астыр?аны тиімді болады. ?зіндіні мазм?нда?анда, о?ушыларды м?мкіндігінше жазушы тілімен  мазм?ндату?а икемдеу керек. О?ушыларды ??гімелеу, мазм?ндау кезінде жиі м?тінге  ??ілдіріп, кейбір негізгі м?селелерді м?тінге жуы? айтуды талап етемін. К?ркем шы?арманы  ?йге тапсырма ретінде бергенде, т?сініксіз с?здерді, с?йлемдерді о?ушыларды? алдын ала белгілеп келуін талап еткен ж?н. Саба? барысында шы?арманы? мазм?нына талдау ж?мысын ж?ргіземін. К?рделі, т?сініксіз с?здерге т?сінік беремін. Мысалы: ?ыстау, атан, шам, ру, шари?ат б?йры?ы, ерді? ??ны. Кейбір диалогтерді о?и отырып, е? басты м?селелерді т?сіндіремін.

-  «Арысы?ды,  ендеше,  арыстан жеді» (Б?жейді? с?зі).

-  «А? ?арамды тексермеді? бе,  ??ше? ?ан ж?т?ан ?ара бет?!» (?одарды? с?зі).

?деби талдауды? басты ма?саты-о?ушыларды? ?зіндік ?абылдауларын,  пікірін  ?дебиеттану ?ылымыны? талабына сай ?ылыми арна?а ба?ыттау болып табылады.

       К?ркем шы?арманы талдауды? ?ылыми ж?йесін жаса?ан ?діскер ?алымдар: ?. ?о?ыратбаев, ?.К?шімбаев, ?. Дайырова, Т. А?шола?ов, т.б.  К?рнекті ?діскер, ?алым Т?леутай А?шола?ов к?ркем шы?арманы талдау м?селесіне таза ?деби - эстетикалы? жолмен ?арауды ?сынды ». Біз ш?кірттерді с?з сырына бойлатуымыз керек. Б?кіл кілт - осында. ?йткені,  к?ркем ?дебиетте с?з -мазм?н да, форма да. Ш?кірттерді с?зді? алуан сырына ??іле білуге ?йрету - ?дебиет шы?армасын танытуды? басты жолы. А?ын шы?арма ??рылымында с?здерді ?андай к?десіне жарата білген, с?з кірпіштерін ?аншалы?ты ?иыстыра ?алай білген, шы?арманы? б?кіл бітімін ?алай сомда?ан, ?андай жа?а поэтикалы? жа?алы?тар ?келген, ?андай сом образдар жаса?ан, м??алім осы?ан ?немі, саба? ?стінде, саба?тан тыс уа?ытта шы?армашылы? тапсырмалар беру ар?ылы ?йретіп, баулып отырса, ш?кірттер ?нер туындысыны? ?адыр ?асиетін танумен, астарлы сырына ??іле білумен ?атар,  жазушы стилін,  шы?арма стилін а??арар еді.

       Тегінде, баланы ?здігінен ж?мыс істеуге,  ?здігінен білім алу?а ?йрету -е? ?тымды жол» (1,92бет).

       Ахмет Байт?рсын?лы шы?арма тілін а?ын тілі ж?не ?ншейін тіл деп жіктей келіп: «Б?л екі тілді? арасында?ы айырмасы мынау: ?ншейін тіл к?бінесе  с?зді? д?рысты?ын, аны?тылы?ын,  тазалы?ын д?лдігін тал?айды. А?ын тілі с?зді? д?рысты?ыны?, тазалы?ыны?, д?лдігіні? ?стіне к?рнекті,  ?уезді болу жа?ын тал?айды» деп жазады (2,127бет).

       К?ркем туындыны?  ??рылысы ?ртарапты к?птеген компоненттерді? бірлігінен т?рады. Олар к?ркем шы?арма тіліні? за?дылы?ына ба?ынады ж?не тілдік ж?йе т?зеді. Осы ж?йені жасайтын жазушыны? ?зі. Осыдан «автор бейнесі» м?селесі туындайды». «Автор бейнесі»-к?ркем ?дебиет тіліні? ішкі сапалы? ?асиеттері мен за?дылы?тарын аны?тау?а м?мкіндік беретін категорияларды? бірі ?рі негізгісі болып табылады. Автор ?зі жазып отыр?ан шы?арманы? ?н бойында ойы мен идеясын,  к?з?арасын,  психологиясын танытып отырады,  я?ни ?рбір к?ркем шы?арманы о?ы?анда автор бейнесін де бай?ау?а болады. К?ркем м?тінде жазушы ?з идеясын,  к?з?арасын жеткізуде о?ырман ?ажетіне жарайтындай, т?сініп о?итындай тілдік бірліктерді ?олданады.

          К?ркем м?тінді талдауда композиция,  сюжет,  жазушы стилі, к?ркем туынды негізінде жат?ан идея,  оны? к?терген м?селесі ерекше назар?а алынады. ?деби талдау ар?ылы о?ушыларды? ?р т?рлі ре?дегі эмоциясына, сезіміне ?сер етеді,  ойларына ой,  пікірлеріне пікір ?осып,  б?кіл жан д?ниесін оятады.

       К?ркем м?тінді тере? т?сіну, талдауда ??гімелеуді?  де ма?ызы ерекше деп санаймын. ??гімелеу ?дісіні? т?жірбиемде ?олданып ж?рген мынадай т?рлері бар: м?тінге жуы?, к?ркем м?тін ізімен ??гімелеу,  о?ушыны? ?зіне ?на?ан эпизодын,  ?серін ??гімелеу,  шы?армашылы? жолмен ??гімелеу болып табылады. М?тінге с?йкес ??гімелесу баланы? еске ?стау ?абілетіне ?сер етеді, зерделілікке,  ??ымдылы??а, ал?ырлы??а баулиды. Сондай -а? е? бастысы, оны? с?здік ?орын, тіл байлы?ын,  ?з с?йлеу тілінде пайдалану?а ?йретеді. К?ркем м?тінді д?рыс, на?ты т?сінуге жетелейді. Т?жырымды ??гімелеуді? ?зіндік басты ерекшелігі - о?ушылар е? басты, негізгі м?селелерді б?ліп алып, тияна?ты, ?ыс?а ?ана айтулары керек. ??гімелеуді? б?л т?рі о?ушыларды на?ты с?йлеуге, ойын шашыратпай, ?ыс?а ?ана,  негізгісін айту?а баулиды. Шы?армашылы?пен еркін ??гімелеу о?ушыларды? ?иялын, арманын ойын дамытады, ?абілетіне ?сер етеді. О?ушылар м?тіннен негізгі ??ымды толы? ме?геріп, талдау ж?мысы ж?ргізілгеннен кейін, осы ??гімелеуді орындау?а болады. Оны барлы? баладан талап ету де міндетті емес.  О?ушыларды? ?з тілегі, ынтасын ескерген ж?н.  Шы?армашылы?пен ??гімелеу к?ркем м?тін негізінде  жат?ан авторлы? ойдан ауыт?ымау керек, ?айта сол ойды дамыту ?ажет. К?ркем м?тінді бірінші не екінші жа?та ??гімелеуде,  автор баяндауын ?згертіп,  м?тін мазм?ны,  негізгі айтар ойы ?згертілмейді.  Тек бірінші жа?та жазылса, оны ?шінші жа?та ??гімелеу талап етіледі.  ??гімелеуді? б?л т?ріні? ма?ыздылы?ы о?ушыны? тілін дамытады,  кейіпкерлер іс -?рекетін т?сінуге, талдау?а баулиды. ?сіресе, бас кейіпкер атынан с?йлеу ?ызы?ты да,  к?рделі де болып келеді. Б?л ж?мыста о?ушылар  кейіпкер іс-?рекетін тере?ірек т?сінеді, ?з сезімін,  тол?анысын да ар?ау етеді.

К?ркем шы?армада?ы кейіпкерлерді? орнын,  ой-ма?сатын оны? с?йлесу тілі ар?ылы ай?ындау?а болады. К?ркем шы?армада?ы сюжет пен композициядан бастап, ?рбір деталь,  к?ркемдік т?сіл белгілі бір ой?а,  ма?сат?а ??рылады. К?ркем м?тінді талдау?а байланысты о?ушы да?дысы,  икем машы?тарына ?ойылатын талаптар,  осы?ан байланысты істелетін ж?мыстар:

а) ?з бетімен, жеке талдау.  М?ндай талдауда м??алім талдау с?ра?тарын, тапсырмалар береді. Сондай-а?,  к?мек-карточкалар ?сынылады.

?) ?жымды? талдау.  ?жымды? талдау м??алімні? басшылы?ымен ж?ргізіледі. Ол о?ушыны к?ркем туындыны ?абылдау,  ба?алау ж?мыстарына баулиды, бірігіп бір пікірге келуге,  ?орытынды жасау?а жетелейді.  ?жымды? талдау с?ра?-жауап,  м?тінмен практикалы? ж?мыс,   пікірлесу,   ?деби айтыс негізінде ж?зеге асады.

       К?ркем  м?тінді  талдауды?  жолдары мен ба?ыттары  Р?би?а Сызды?ова мен  Бердібай  Шалабай  е?бектерінде  жан-жа?ты сараланады.  ?алымдар к?ркем м?тінді талдауды? жолы мен ж?йесін ай?ындайды.

       К?ркем м?тінні? негізгі белгілеріне байласым, т?тасты? ж?не эмотивтілік жатады.  Байласым- лингвистикалы? ??ым,  ал т?тасты?-психолингвистикалы? ??ым.  Байласым к?мегімен  м?тін ??рылысыны? феномендері талданады, ал т?тасты? ??ымы ар?ылы м?тінні? тере? ?абатында?ы орналас?ан ?рекеттері т?сіндіріледі (3, 8 бет).

К?ркем шы?армаларды о?ытуды? тиімді де ?німді жолдарын іздеудегі ?йгілі ?стаз, ?діскер ?анипа Омар?али?ызы Бітібаеваны? е?бегі зор.  ?діскер ?стазды? ?аламынан М.?уезов шы?армашылы?ын о?ыту м?селесіне байланысты ?ш кітап жазыл?ан.  «О?улы?та. талдауды? бір т?рі-образды? талдау ж?йесі негізге алын?ан».  К?ркем шы?арманы талдау ж?йесі,  е? алдымен алдымен к?ркем туындыда жазыл?ан,  баяндал?ан о?и?аларды? тарихи негізіне назар аудартады. М??алімні? т?сіндірме ??гімелерінен кейін, м?тінді м?нерлеп о?ып, мазм?нымен танысу,  м?тінді б?лшектерге б?ліп, ат ?ою, ?р б?ліміне жоспар ??ру, ??рыл?ан жоспар бойынша  тірек с?здерді ?олданып мазм?ндату, шы?арманы? басталуы, шы?арма ішіндегі уа?и?аларды? байланысы, уа?и?аны? шары?тау шегі, шешімі ай?ындалады. ?р шы?армада?ы адам та?дыры жеке кейіпкерлер ар?ылы пайымдалып,  іс-?имылы, мінезі, ?ылы?ы, ?рекеті ай?ындала т?седі. Кейіпкерді танытатын,  ай?ындап,  даралап беретін негізгі элементтер: портрет, іс-?имыл ?рекеті, тілдік к?рінісі, к?ркемдік детальдар, суреттеме, кейіпкерлер диалогы, жанама сипаттамалар, кейіпкерді? ?зара ?арым-?атынасы, ?а?ты?ысы,  к?ресі т.б.  Кейіпкерді талдап, тану барысында о?ушы к?ркем шы?армада?ы кейіпкерді? ж?йесін на?тылайды, ?зара байланысын,  жазушыны? ?р кейіпкерге ?андай сипаттама бергенін, портретін, кейіпкерлерді? диалогтары ар?ылы оларды? мінезін ерекшелеп ай?ындап, негізгі орталы? т?л?аны аны?тайды (4, 62 бет).

   О?ушы  к?ркем   м?тінді талдай білу ар?ылы на?ты, д?лелді с?йлеуге да?дыланады, с?з ??діреті мен ?асиетін ??ынады.  Сол себептен, е? алдымен к?ркем тілмен с?йлеуге талаптандыру керек.  ?р с?йлемні? негізінде на?ты ой, сол ойды аны?,  ай?ын кестелейтін с?з оралымдары болу керек.  К?нделікті пайдаланатын тілді жа?сы ме?герген баланы оны кестелеп, ?демілеп ?олдану?а да?дыландыру керек. Ма?ынасыз с?здер, ш?бала??ы с?йлемдер, айтатын ойын на?тылап беруге шор?а?ты? к?ркемдеп с?йлеуге зиянын тигізеді.  Сонды?тан к?ркемдеп с?йлеуді ?р саба?та ж?йелі т?рде ж?ргізген тиімді болма?.  К?ркем с?йлеу о?ып отыр?ан к?ркем шы?арма?а да тікелей байланысты.  О?ушыларды ??гімелеу, мазм?ндау кезінде жиі м?тінге ??ілдіріп, кейбір негізгі м?селелерді м?тінге жуы? айтуды талап ету-осы к?ркемдеп с?йлеуге баулуды? басты жолы. К?ркем с?йлеуді? негізгі белгілері топтар,  фигуралар т?рін ме?герту,  те?еулер мен баламаларды с?йлемде жиі ?олдану болма?. К?ркем м?тінді о?у барысында керекті д?йектемелерді ала білуге,  бейнелі  оралымдарды теріп алу?а баулу. К?ркем шы?арма тілін талдауда жазушыны? суреткерлік шеберлігін, эстетикалы? м?мкіндігі, тілдік ??ралдарды поэтикалы? де?гейге сай ?олданылуы,  с?зді?,  фразаны? ??діретін д?рыс танытады.