Просмотр содержимого документа
«Т?рбие са?аты Ілияс Есенберлин 100 жаста »
Тәрбие сағатының тақырыбы: Аты әлемге мәшһүр жазушы Ілияс Есенберлин - 100 жыл
1. Білімділік: Оқушыларды қазақ халқының дара тұлғасы, ұлы жазушы Ілияс Есенберлиннің бай шығармашылығымен таныстыру.
2. Дамытушылық: Оқушының шығармашылық ізденісін қалыптастыру.
3. Тәрбиелік: Халқына қалдырған шоқтығы биік туындыларына шәкірт жүрегінде сүйіспеншілік сезімін ояту, үлгі алуға, құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: ізденіс, зерттеушілік сабағы
Сабақтың көрнекілігі: І. Есенберлиннің суреті, шығармалар көрмесі, интерактивті тақта, слайдтар.
Пәнаралық байланыс: Әдебиет, тарих.
Эпиграф:«І. Есенберлин қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ халқы тарихының төрінен лайықты орын алатын дара тұлға...» Н. Назарбаев.
Ұйымдастыру кезеңі.
1) Топқа бөлу."Алаш" және "Көшпенділер"атаулары жазылған парақшаларды таңдау арқылы топтасады.
2) Сергіту сәті. Оқушылар допты кезекпен бір - біріне ұсына отырып, 2015 жылы қандай тарихи оқиғалар және ақын, жазушы. қоғам қайраткерлерінің мерейтойлары атап өтілетінін айтады.
Мұғалімнің кіріспе сөзі: Ой - қозғау.
"Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді". Атақты «Көшпенділер» трилогиясының авторы, тарихи жазушы Ілияс Есенберлиннің 100 жылдығы 2015 жылы аталып өтпек. Қара сөздің хас шебері, қазақ әдебиетіндегі тау тұлғаның мерей тойы ЮНЕСКО көлемінде тойланбақ. Ал, біз ол туралы не білеміз?
Мағынаны тану:
1.3. I. Есенберлиннің шығармаларына тән жаңашылдық
I. Есенберлиннің «Алмас қылыш» романы — оның қазақ халқының ХУ-ХІІІ ғасырлардағы тарихынан жазған трилогиясының бір бөлігі. Архив тереңінде қозғаусыз жатқан неше алуан қымбат деректі ыждағатпен жинап, тарихи адамдар тұлғасының диалектикалық шындығын ашатын көркем шежіре, тартымды роман ұсынған автордың азаматтық еңбегі қалың оқырманын — шын сыншысын тауып отыр. Жазушы үшін бұдан артық мәр-тебе жоқ
Ал Ілияс Есенберлиннің «Қаһар» (1969) атты романы қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпты игеру тереңдеп келе жатқанын әйгілейтін шығарманың бірі. Мұнда өткен ғасырдың 30-40 жылдарындағы Кенесары Қасымов бастаған қозғалыстың, сол оқиғаға қатысты түрлі топтардың, адамдардың жай-күйі әңгімеленеді. Автор сөз болып отырған заманның әлеуметтік, экономикалық, саяси ахуалын, қозғалыстың себебі мен салдарын зерт-тей келіп, солардың диалектикалық көркем шындығын көрсетуді мақсат еткен. Сонымен қатар романнан көркем шығармаға ғана хас көп әсерлі ақиқаттарды — адамдардың күйініш-сүйінішін, арманы мен өкінішін, ықыласы мен мұратын, кейіпкерлер тарихы мен тағдырын табамыз.
Суреткер өзінің көзқарасын төтелей айтып салмай оқиғалар меи характерлерді ауанына жіберіп, еркін сөйлеткен. Сондықтан да оқырман автор ұсынған шындықтың күнгей, теріскейін түгел шолып, бағдарлап, бағалауға мүмкіндік алған. Роман тарихи адамдарды көрсетуде жаңа қадам болып табыладьт Тарихи кітаптарда жазылған қысқаша тұжырымдар мен үкімдердің тасасында талай өмір, қайшылық арпалыстары жатқанын
танимыз.
Ілияс Есенберлиннің тарихи шығармасы «Қаһарда» патша отаршылдарының қысымына наразы елдің қозғалысы, халықтың осындай серпінін пайдаланып, қазақ даласында тәуелсіз хандық орнатуды мақсат еткен Кенесарының кектескен сұлтандар мен патшалық бекіністеріне шабуылы, ата-бабасынан мирас боп келе жатқан елі мен жерінің бостандығы үшін жанталасып күресуі, Кенесары дұшпандарының ұйымдасқан іс-әрекеті, сан алуан адам мінездері көрсетілген. Автор тарихи адамдардың талай тайталас күрестерін нақтылы көрсете білген.
Кенесары Қасымов көтерген ту астына халық неге ерді деген сұрақтың жауабы романның алғашқы екі тарауында нанымды берілген. Шұрайлы жерден айырылып, патшаның әкімдерінен қысым көрген ел бастаушы болса, соңынан еріп кетерлік жағдай туғанын тарих мысалдары да дәлелдейді.
Жазушы қай құбылыстың да ішіндегі қайшылықты, қарама-қарсы күштердің қақтығысын қатар алып, шындықты толық ашуға ұмтылған. Арқадан Оңтүстікке беттеген күшті суреттейтін алғашқы тараудан да осыны көреміз. Патшалық тепкісінен қаша көшкен елдің бастаушысы Сейтен батырдың қасында келе жатқан серігі Ожар тыңшы, екі жүзді адам екендігі бірден сездіріледі. Бұдан қазақ еліне деген тұзақтың әр жерден құрылғанын да көруге болады. Елдің намысын жыртатын аңғал батырлар жанында көлеңкедей қалмай сансыз сатқындар да жүру отарлаушылықтың көнеден келе жатқан әдісінің бірі екені мәлім. Қапыда қолға түсіп мерт болған Сейтен батыр тағдыры бұл күрестің қиындығынан да хабар береді.
Ілияс Есенберлиннің тарихи роман қазақ халқының қиын ахуалының сан түрлі қырларын кең қамтып елестетеді. Соның бірі — Қоқан, Хиуа хандықтарына ұзақ уақыт тәуелді боп тұрған оңтүстік қазақтарының жай-күйі. Түбінде Ресей патшасынан қауіп келе жатқанын сезгенімен, Орта Азия хандары қазақ халқымен одақтасуды ойлау былай тұрсын, қайта оны талан-таражға салатын сәтті күтіп отырған. Бегдербектің жәрдем, кеңес сұрап барған Есенкелді, Саржанды қасындағы нөкерлерімен опасыздықпен өлтіріп жібергенін суреттейтін тарау осы ақиқатты түп-тереңімен ашады. Әрі қорқақ, әрі қу, тырнағына дейін сатқын, дүниеқор Қоқан әкімінің шыншыл бейнесі жасалған деуге болады.
«Қаһар» романында Кенесарының және оның сенімді серіктері — ру басыларының, батырлардың өмірі мен іс-әрекеті мол шындығымен көрінген. Әсіресе Кенесары тұлғасы анықтыққа жеткенін атап айту керек. Суреткер кейіпкер басындағы шытырманды тарихи шындыққа сәйкес ашып көрсете алған. Халықтың патшалыққа қарсы наразылығын пайдалана білген, намыс үшін қандай құрбандықтан да тайынбай-тын Кенесарының қайшылықты келбетін деректі дәлелдей білген.
Автор Кенесарының жеке басындағы ерлік пен парасатты бірнеше жерде көрнектендіріп ерекше аңғартады. Мәселен, ол Саржан мен Есенкелдінің құшбегі Бегдербек қолынан қапыда мерт болғанын естіп, «Ташкентті шабу керек» деген Қасым төренің тілегін іштей қабылдай тұрса да, соғысқа шығуға ертерек екенін түсініп, жоспарды кейінге қалдырады. Ақмола бекінісін алғанда көрсеткен ерлігі, баласы Садықтың батылдығын сынаған тұсы, өзіне ерген баһадүр ерлердің бірі — Байтабынның көңілін риза ету үшін Наурызбайдың қолындағы құсты аттырып билік айтуы сияқты түстар бұған дәлел. Кенесары бастаған қозғалыстың белгілі батырлары: Ағыбайдың, Иманның, Төлебайдың, Басықараның, Жанайдардың, Бұхарбайдың ерлік эпизодтары да айтылып отырған.
Романда Ресей патшалығының әр дәрежелі өкілдерінің де бейнелері бар. Солардың ішінде әсіресе Қараөткелдің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендиннің халыққа қаны қас мейірімсіздігі мен мансап үшін арын сататын арамзалығы анық таңбаланған. Жеке өмірінде азғындықтың шегіне жеткен бұл адам Омбы генерал-губернаторының сеніміне ие болып, көп елді күшпен, айламен ұстап тұрған. Қоңырқұлжа елдің бас көтерер адамын қаралап үстап береді, лауазым үшін халық мүддесін сатып, кез келген опасыздыққа барады. Жазушы патша өкіметі өзіне тірек еткен жергілікті әкімнің жексұрын жиынтық типін жасай алған. Қоңырқүлжаның әйелі Зейнеп, баласы Шыңғыстың қылықтары да үстем тап өкілдерінің сиқын аша түседі. Аңыз бен шежірені, тарих тізбегін үлкен тарихтық идеялар мен ірі қаһармандар мінезін мүсіндеу талабына жұмсай білуі, тарих пен көркемдікті айырғысыз тұтастыққа жеткізуі, өткен кездер хикаясынан бүгінгі қауымға керектіні екшей алуы, тарих тәжірибесінен үлгілі сабақ, өнегені алға тартуы жағынан I. Есенберлин романы қазақ әдебиетінде ерекше орын алады. Тарихтың тереңінде жатқан, тіпті тарихи зерттеулердің өзінде жүйелі баяндалып, толық танылып болмаған заман, адам шежіресін екшеп, жаңа сапаға келтіріп айта білуі жазушының жаңалығы, қазақ әдебиетін байытатын, танығыштық, тәрбиелік мәні зор туынды.
1 - оқушы:
10 қаңтар Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең көп роман (17) жазған жазушы - Ілияс Есенберлиннің туған күні. Ӏлияс Есенберлин (10 қаңтар 1915 жылы қазіргі Ақмола облысы, Атбасар қаласы - қазан 1983жыл, Алматы) — қазақ жазушысы.
Есін білетін қазақ Есенберлинді танымайды десек, елдігімізге сын болар.
"Есенберлин Ілияс қызық еді,
Ерейменнің сілемі,
Үзігі еді.
****
Арғымағы болса да арық тіпті,
Аламанда, әйтеуір, жарып шықты.
Тірескеннің біразы шыдамады,
Тізесі де қатты еді жарықтықтың!
Саялайтын кісісін саялайтын.
Аялайтын адамын аялайтын.
Ағайын деп жатпайтын,
Ағайынды
Аямайтын жерінде аямайтын!
Елім дейтін, әйтеуір, жерім дейтін.
Ер үстінде ешкімге берілмейтін.
Жазуға да, әрине, жалықпайтын,
Егеске де - шіркін - ай!- ерінбейтін!
Бұл мінез ғой...", - деп жырлады Қадыр Мырзалиев "Ілияс Есенберлин" өлеңінде.
2 - оқушы: Өмірі және еңбек жолы. Жазушының балалық шағы аштық жалмаған зұлмат заманға тап келіп, 5 жасында тұл жетім қалды. Бала Ілияс балалар үйіне тапсырылды. Шығармашылыққа бір табан жақын өскен ол қабырға газетіне өлең жазып тұрды. Мектепті тәмамдаған соң, Қызылорда қаласына барып, интернат мұғалімі болып жұмысқа орналасты. Кейін Қарсақпайдағы аудандық атқару комитетінде жұмыс істеді. Жұмыс істей жүріп, Алматыдағы Қазақ тау - кен институтына түсті. Талантты да талапты жігіт тез көзге түсіп, 1937жылы Қазақстан КСР - ның бірінші Конституциясын қабылдаған Қазақстан Кеңестерінің алғашқы Төтенше съездіне делегат болып сайланды.
3 - оқушы: 1940 жылы Қазақ тау - кен институтын бітіріп, Жезқазған рудниктерінде инженер болады. Ұлы Отан соғысына қатысқан.
1942 - 1947 жылдар аралығында Қазақстан КП ОК - нің нұсқаушысы,
1951 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры,
1953 - 1954 жылдары ҚР Геология министрлігінде аға инспектор, 1954 - 1955 жылдары Берсүгір шахта басқармасының (Ақтөбе облысы) бастығы, 1955 - 1957 жылдары Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасының аға редакторы, 1958 - 1967 жылдары "Қазақфильм" киностудиясының аға редакторы, сценарий редколлегиясының мүшесі, 1967 - 1971 жылдары "Жазушы" баспасының директоры, 1971 - 1975 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2 - хатшысы болып қызмет атқарады.
Мұғалім: Төл әдебиетіміздің тарихында 17 роман жазып қалдырған Ілияс Есенберлиннің болмысын ашу мақсатында өз ойын алға шығардық.«Мен алдыменен материал жинаймын. Деректер іздеймін. Айғақты уақиғаларды қараймын. Халық фольклорына сүйенемін. Жазба бетінде қандай шығармалар бар, соның барлығын қолым жеткен жерге дейін зерттеймін, оқимын, бірімен бірін салыстырамын. Осылай дайындаймын. Материал дайындалғаннан кейін алдымен ойға салып, бір жыл өте ме, көп жыл өте ме, миыма өзім жазамын. Не туралы болу керек, асыл арманың не еді осы кітапты жазғанда, нені көтергің, нені ашып айтқың келеді? …Тереңдеп ізденіп, өз ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын».
