Жай с?йлемні? т?рлері

Жаңа сабақ: Жай сөйлемнің түрлері

Хабарлы

Жай сөйлем

Лепті

Сұраулы

Бұйрықты

Хабарлы сөйлемнің жасалу жолдары

Біреудің бір нәрсе жөніндегі ойын, көзқарасын білдіру мақсатында хабар-лауы

Біреудің бір нәрсені сипаттап, бейнелеп, сурет-теуі

Біреудің бір нәрсе жөнінде жай баяндауы

Ертең күн ашық болатын шығар.

Жаңбыр жауып тұр.

Аспан шайдай ашық.

Хабарлау, баяндау, суреттеу мақсатында айтылған сөйлемді хабарлы сөйлем дейміз.

Сұраулы сөйлемнің жасалу жолдары

Интонация арқылы

Ше, ғой,- ау шылаулары арқылы

Сұрау есімдігі арқылы

Ертеңнен бастап?

Қай мектепте оқисың?

Сен мектепке бардың ғой, иә?

Сұраулық шылау арқылы

Шығар, болар, т.б. шылаулар арқылы

Айгүл жақсы оқи ма?

Енді арманың жоқ шығар?

Бір нәрсе жайында сұрап білу мақсатында айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз.

Сұрақ түрлері

Жетек сұрақ

Анықтауыш сұрақ

Негізгі сұрақ

Бір нәрсе, оқиға, іс туралы мәлімет алу үшін қойыл-

Екінші жақтың сөзін анықтап алу үшін қойыл-ған сұрақты анықтауыш сұрақ дейміз.

ған бастапқы сұрақты негізгі сұрақ дейміз.

- Қазақ тілі пәні нешінші сабақ болды?

- Бүгін сендерге ашық сабақ бола ма?

- Үшінші сабақ.

- Үшінші сабақ?

- Ия, үшінші сабақ

Негізгі сұраққа жауап алу үстінде қосымша туған ойға байланысты сұрақты жетек сұрақ дейміз.

- Қай пәннен ашық сабақ өтті?

- Қазақ тілі пәнінен.

- Ағылшын тілі пәнінен ше?

Лепті сөйлемнің жасалу жолдары

Етістік формалары арқылы жасалады.

Көтеріңкі дауыс ырғағы (интонация) арқылы жасалады.

Көңіл күйді білдіретін одағай сөздердің қатысуымен жасалды .

Ақ, ау, ғой, ай шылауларының қатысымен жасалады.

Ол жетіп келмесі бар ма! Даусы мұнша зор бола ма!

Жау жойылды! Жау жойылды!

Па, шіркіннің сөзі! Уһ, шаршап қалыппын ғой!

Аты ат-ақ екен! Үйіңе бара ғой!

Айтушының түрлі көңіл күйін білдіру мақсатымен айтылған сөйлемді лепті сөйлем дейміз.

Ерекше көңіл күй мен ішкі сезімнің түрлері

(Лепті сөйлемдердің мағыналық түрлері)

Өкініш

Таңдану

Ұран

Қуану

Сескену, шошу

Арман

Бұйрықты сөйлемнің жасалу жолдары

Етістіктің бұйрық райының 2 – жақ жекеше, көпше түрі мен 3 – жақ түрі .

Бұйрық не шартты райға –шы, -ші жұрнағының жалғануы арқылы жасалады.

- Дұшпанға тастай қатты бол, досыңа балдай тәтті бол.

- Түндікті жауып, есікті түріп қойшы! Абайға күн түспесін.

- Жылай – жырлай өлгенде, арттағыға сөз қалсын!

- Өскенбайыш, қойсаңызшы! Қойсаңшы.

Біреуге бұйыру не талап ету мақсатымен айтылатын сөйлемді бұйрықты сөйлем дейміз.

Бұйрықты сөйлемнің мағыналық түрлері

Талап ету

Бұйыру

Баласының бетіне атасы таңдана қарады.

Баянауыл сияқты елді кім сүймейді?

Қызың қызық екен! Мен ризамын!

Жағаласпа! Тек отыр!

Тест: одағай

1. Одағай сөздері нені білдіреді?

А. сөйлеушінің қөніл – күйін, сезім арқылы білдіретін сөздер

В. заттың атын С. заттың санын Д. іс - әрекетін Е. жауабы жоқ

2. Одағай сөздерін табыңыз:

А. Өзінше болма!

В. Бәрекелді! Өлеңді жақсы айтасың!

С. Бекер отырма! Д. Бұл – оқушы.

Е. Мынау - әдемі қыз.

3. Одағай мағынасына қарай нешеге бөлінеді

А. 3 В. 4 С. 7 Д. 2 Е. 6

4. Көңіл-күй одағайын табыңыз:

А. Кешіріңіз! В. Ойбай!

С. Рахмет! Д.Алақай! Е. Кеш жарық!

5. Одағайдың түрін белгілеңіз:

Кешіріңіз, сізге не керек еді?

А. көңіл - күй В. жекіру С. сыпайыгершілік

Д. Себеп- салдар Е. жауабы жоқ

6. « Ура!» - деген сөйлемнің аудармасын табыңыз:

А. Ойбай! Мынау не?

В. Бәрекелді! Өлеңді жақсы айтасың!

С. Алақай! Д. Жә, күңкілдеме!

Е. Аудармасы жоқ

7. « Шөре-шөре» деп нені шақырады?

А. итті В. қойды С. сиырды

Д. ешкіні Е. мысықты

8. Түйені қалай шақырады?

А. Ауқау-ауқау В. Көс-көс С. Шіп-шіп

Д. Құрау-құрау Е. Кә-кә

9. Қойды қалай шақырады?

А. шөре-шөре В. Пұшайт-пұшайт С. келе ғой

Д. шақырмайды Е.шіп-шіп

10. «Қап!», - одағайы көңіл-күйдің қай түрі?

А. таңғалу В. өкіну С. ренжу

Д. сүйсіну Е. жауабы жоқ

Өткен сабаққа қорытынды:

сұрақ –жауап

• Қыстырма сөздер деген не?
• Одағайлар деген не?
• Қалай ажыратылады?

Тест: қаратпа сөздер

1.Сөйлемдерден қаратпа сөздің тыныс белгісі дұрыс қойылғанын анықтаңыз.  A) Алмас, екеуіміз баққа барайық.  B) Алмас екеуіміз баққа барайық.  C) Алмас екеуіміз, баққа барайық.  D) Алмас екеуіміз баққа, барайық.  E) Алмас екеуіміз! баққа барайық.  2. Сөйлемдегі қаратпа сөзді анықтаңыз.  Арман, сен ауылға барасың ба?  А) Сен.  В) Арман.  С) Барасың ба.  D) Ауылға.  Е) Сен барасың ба.  3. Қаратпа сөздің анықтамасын көрсетіңіз.  А) Аяқталмаған ойды білдіреді.  В) Заттың атын білдіреді.  С) Біреудің назарын өзіне қарату мақсатында айтылатын сөздер.  D) Айтушының көңіл-күйін, әртүрлі эмоциясын білдіретін сөздер.  Е) Сөйлемдегі ойға, оның айтылу тәсіліне айтушының түрлі көзқарасын білдіретін сөздер.  4. Тыныс белгісі дұрыс қойылған қаратпа сөзді сөйлемді анықтаңыз.  А) Балам-ай теледидардың алдында ұйықтап қалыпсың ғой.  В) Балам-ай, теледидардың алдында ұйықтап қалыпсың ғой.  С) Балам-ай, теледидардың алдында ұйықтап қалыпсың ғой.  D) Балам-ай теледидардың алдында ұйықтап, қалыпсың ғой.  Е) Балам-ай теледидардың, алдында ұйықтап қалыпсың ғой.  5. Сөйлемдегі қаратпа сөзді анықтаңыз.  Апа, қазір кино басталады, теледидарды қосайыншы.  А) Қазір.  В) Басталады.  С) Теледидарды.  D) Қосайыншы.  Е) Апа. 

6. Сөйлемдегі қаратпа сөзді анықтаңыз.  Балалар, музыканың дауысын жай қойыңдар.  А) Музыканың.  В) Дауысын.  С) Қойыңдар.  D) Балалар.  Е) Жай.  7. Қаратпа сөзі бар сөйлемді анықтаңыз.  А) Алмас, екеуіміз баққа барайық.  В) Ауылдың табиғаты қандай тамаша!  С) Сен өзенге барасың ба?  D) Бүгін тауға шығамыз ба?  Е) Орманға жидек теруге барамыз.  8. Қаратпа сөздер қандай сөздер тобына жататынын белгілеңіз.  А) Қыстырма сөздер тобына жатады.  В) Одағайлар тобына жатады.  С) Біріккен сөздерге жатады.  D) Қысқарған сөздерге жатады.  Е) Оқшау сөздер тобына жатады.  9. Қаратпа сөз бар сөйлемді анықтаңыз.  A) Балалар музыка тыңдап отыр.  B) Балалар, музыканың дауысын жай қойыңдар.  C) Балалардың ойнаған музыкасы тамаша.  D) Балалар музыка тыңдауды жақсы көреді.  E) Балаларды музыкамен тәрбиелеу керек.  10. Сөйлемнің басындағы қаратпа сөзді анықтаңыз.  A) Оқушылар қысқы каникулда шетелге барды.  B) Оқушылар кітаптарыңды ұқыпты ұстаңдар!  C) Көріскенше қош болыңдар бауырлар.  D) Қай жылы ата тудыңыз?  E) Ертең балалар театрға барамыз.