Т?рбие са?аты.Та?ырыбы: «Таби?атты аялайы?!»..

Тақырыбы: «Табиғатты аялайық!» 
Мақсаты: 
Оқушылардың қоршаған ортаға деген махаббат құндылықтары жайлы түсініктерін кеңейту.Шығармашылық қабілеттерін, жақсылық жасай білу іскерліктерін, ойлау қабілетін дамыту, өз ойын еркін жеткізе білуге дағдыландыру.
Табиғатты қорғауға, елін, жерін сүюге, мейірімділікке, ізгілікке тәрбиелеу,экологиялық тәрбие беру, Табиғат-Анаға сүйіспеншілікпен қарауға жетелеу.
Көрнекі құралдар: интерактивті тақтаға әзірленген слайдтар, табиғат туралы нақыл сөздер, «Өзін-өзі тану»бағдарламасы бойынша дайындалған видео фильм, 
1.Ұйымдастырукезеңі:

Мұғалім өлең оқу: (музыка әуені жүріп тұрады)

Сұлу дала! Менің сүйген еркемсің,

Жаны жайсаң жаратылған өлкемсің.

Қандай жақсы қазақ болып туғаным,

О, туған жер, тамашасың, көркемсің!

Кең дала көремісің сонау жатқан,

Жібектей жасыл шөппен бетін жапқан.

Асқар тау, айдын шалқар көл мен өзен,

Әне сол анам еді мені тапқан.

Ойласаң табиғат пен адам егіз,

Жылдың сол мезгілінен өзге неміз?

Табиғатсыз қоғам жоқ,болған емес,

Ал қоғамсыз, табиғаттың өзі де өлі .

Табиғаттың бауырысың, досысың

Аянбау да керек шығар дос үшін.

Екеуіңнің араңдағы байланыс,

Өмірбақи үзілмесін, қосылсын.

2. Тәрбие сағатының тақырыбын айтып, мақсатын хабарлау; 

Мақсатымыз: Қайырлы күн құрметті ұстаздар, оқушылар! Бүгінгі біздің өткізетін «Табиғатты аялайық» атты іс-шарамызға қош келіпсіздер. Біз бүгін, сендермен бірге қоршаған ортаға деген махаббат құндылықтары жайлы түсінігімізді кеңейтеміз, табиғатты сүюді,қорғауды, табиғат-Анаға сүйіспеншілікпен қарауды үйренеміз. Біз бүгін, табиғатпен сырласамыз, оны түсінуге тырысамыз. Біз бүгін, Табиғат-Анадан мейірімділікті үйренеміз! 
Табиғат адамзаттың, жалпы тіршілік атаулының ежелден өмір сүріп келе жатқан ортасы, алтын бесігі. Табиғат-сұлулықтың таусылмас көзі.Ендеше біз бүгінгі сабағымызды табиғатпен амандасудан бастаймыз.Барлығымыз орнымыздан тұрып мына өлең жолдарын бірге айтайық! 
Хормен
Қайырлы күн, күнім, далам, орманым, 
Қайырлы күн, гүлім, құсым, көлдерім. 
Қайырлы күн, өсімдіктер, жәндіктер 
Қайырлы күн, бар тіршілік иесі! 

Өте жақсы!Барлығымыз орындарымызға отырамыз.Балалар, жалпы табиғат дегеніміз не ? Оларға нелер жатады? 
Оқушылар: Ауа, су ,өсімдіктер, хайуанаттар, құстар,балықтар... 
ІІ слайд 
3) ІІІ.Ендеше, саяхатымыздың бірінші аялдамасы « Тіршілік атаулының бар арманы –ауа» деп аталады. Сөз кезегі оқушыларға беріледі. 
Думан: Табиғат байлықтарының ішіндегі тіршілік атаулының өмір өзегі –ауа. 
Тіршілікте не дейсің ғой ең қымбат, 
Тіршілікте адам қымбат, сен қымбат. 
Ал адамға ауа қымбат бәрінен, 
Ауа қымбат, алатұғын дем қымбат. 
Расында да ауадан қымбат еш нәрсе жоқ . Адам бар –жоғы бір-екі минут ғана дем алмай тұра алады. Сондықтан дана халқымызда « Ауадай қажет» деген сөз бар. Бірақ сол ауамыз қаншалықты таза екеніне ешкім толық жауап бере алмайды. Өзіміздің Семей қаламызды алып қарасақ, қаланың үстінен қою бұлт сияқты тұманды көреміз.Автокөліктен, завод, фабрикадан шыққан түтіндер ауамыздың мөлдірлігін бұзады. Сонау 1949 жылдардан бастап Семей даласында ядролық қару жарылып, сол газдар ауаны улады. Сол ауамен дем алған қаншама адам ауруға ұшырады. Сонда адам баласы біріншіден, Табиғат-Ананы ренжітсе , екіншіден өзіне -өзі қастандық жасады.Дүниеге келген сәби мүгедек болып жарық дүниені өксікпен өткізді. Мен сөзімнің соңында адамдарға былай демекпін: Ей, адамдар, Табиғат –ана саған дем ал деп ауаны сыйлады, өйткені ол өте мейірімді. Сен оның сенімін ақта, ауаны ластама! 
Болмасын ауа ешкімнің арман -мұңы, 
Ауадан асқан жан жоқ жалғанда ұлы. 
Ойлашы кімге керек боламыз біз, 
Жұтудан таза ауаны қалған күні. 
Мұғалім: Ия, балалар, ауасыз өмірді елестету мүмкін емес .Ауаны ластамау әрқайсымыздың борышымыз.Ал тіршілікті сусыз елестету мүмкін бе? 

ІІІ слайд 
Ендігі екінші аялдамамыз «Тіршілік көзі –су» деп аталады. Судың қаншалықты маңыздылығы бар екен ? 
Ділназ: Табиғаттың көркін ажарландырып , жер бетін саялы баққа айналдыратын байлық көзі –су. «Судың да сұрауы бар» дейді дана халқымыз. Қазақстан Республикасында мол сулы өзендер, көлдер теңіздер бар осы мол суды өлшеусіз, есепсіз пайдалану судың азаюына әкеп соғып отыр. Мысалы Арал теңізіне Сырдария өзені мол су әкеп қоректендіріп отырды. Кейінгі уақытта осы өзен суын көп мөлшерде күріш, мақта өсіруге пайдаланды. Соның салдарынан Арал теңізінің суы азайып, ол тартылып қалды. Тартылған су астынан тұзы шығып, кеуіп, ұшып ауа құрамына кіруде. Арал аймағының жағдайы осындай болды Ал Каспий теңізі мұнайдың қалдығымен ластанып, балықтар улануда. Міне бұл да адам қолымен жасалған қатыгездік. Көп жерлерде ауыз су жеткіліксіз. 
Ойлау керек Арал жайын , ел жайын, 
Пәк табиғат тозып жатыр жыл сайын. 
Өзімізді асыраушы табиғаттай –Ананы 
Азаматтық арыңменен аялауға тұр дайын! 
Мұғалім: Сонымен су –табиғаттың жаны, қара жердің сәні дедік. Ал табиғатты әдемілікке бөлеп тұрған не? Ол –өсімдіктер. 

IV слайд 
Келесі үшінші аялдамамыз «Табиғат байлығы –өсімдіктер» деп аталады.Табиғат байлығының бір тобы –жер бетіндегі әдемі өсімдіктер.Олар туралы не айтамыз? 
Азамат: Өсімдіктер, ағаштар табиғатымызды түрлендіріп тұрған түкті кілем сияқты. Халқымыз өсімдікті өмір өзегі деп алып, одан қамқорлығын еш аямаған. «Әкеңнен мал қалғанша тал қалсын» деген көрнекті сөз соның айғағы. Ысырапсыз пайдаланғандықтан өсімдіктердің кейбір түрлер азайып бара жатқандықтан олардың 300-ге жуығы Қызыл кітапқа енгізілді. Қызыл Кітапқа енген өсімдіктерді заңсыз жинаса олардың әрбір данасына 360 теңге көлемінде айып төлейді. (Бұл 2005 жылғы 12 қыркүйектегі №1186 Қазақстан Республикасының қаулысы). Елімізде сонымен қатар « Жасыл ел» бағдарламасы бойынша көптеген істер атқарылып жатыр. Менің ойымша, әрбір азамат оларды қорғаудың маңызын саналы түрде ұғынбаса , біздің керемет жасыл бағымызды ешқандай тиым салу құтқармайды. Сондықтан мен осы отырған барлығыңызды өз өлкелеріңіздің өсімдіктерін біліп, оларды қорғауға шақырамын. 
Көзін ашып, бақ өсір бұлағыңа, 
Айналсын құтты қоныс тұрағыңа . 
Жайқалсын өлкемізде саялы бақ , 
Бөленіп күннің нұрлы шуағына. 
Мұғалім: Расында да, өлкемізді саялы баққа айналдыру әрқайсымыздың қолымыздан келеді. 
Ал сол әдемі табиғатымызды әсем әнге бөлейтін не ,балалар?(Құстар) 

V слайд 
Олай болса келесі аялдамамыз «Орман сәні құстар» деп аталады. Бұл туралы не айтасыңдар? 
Жанна: Табиғаттың сәні де, әні де қалықтай ұшқан құстар.Олардың әсем әндері бойымызды балқытып, еріксіз еліктіреді. Олар –біздің қанатты достарымыз. Олар –табиғат сақшылары. Егістіктің, бау-бақшаның сенімді серігі. Сондықтан ата-бабамыз құстарды қадірлеп, құрметтеген. Олар батыр ұлдарын сұңқарға, сұлу қыздарын аққуға теңеген. 
Қазақстанда құтардың 480 түрі бар екен. Соның ішінде азайып кеткен құстар Қызыл кітапқа енгізіліп, қорғауға алынды. Ата-бабамыз құсты аса қадірлеген.Ертеде жоңғар шапқыншылығы кезінде ауыл адамдары елін-жерін тастап қаша жөнелген екен.Сол ауылда Төле би атамыз ғана қозғалмай,киіз үйін жықпапты.Қалмақтың әскер басы себебін сұраса,Төле би үйінің төбесін көрсетіпті. «Қарлығаш шаңырағыма ұя салды,балапандары әлі жас, ұша алмайды» депті.Жас әскер басы Төле бидің адамгершілігіне риза болыпты. Содан Төле би атамызды «Қарлығаш би» атапты, ал қарлығашты «Әулие құс» деп атаған екен. 
Қазақтар құстарға қарап ауа райын да болжай білген. 
• Құс жүнін үрпитсе, жаңбыр жауады, ауа райы өзгереді. 
• Сары шымшық ысқырса- шынымен күз болғаны. 
• Қарға қарқылдаса -қар жауады. 
• Жыл құсы қаптап кетсе -көктем ерте келеді. 
• Көкек қатты әрі жиі шақырса –күн жылиды. 
• Сауысқан шақылдаса, қонақ келеді. 
• Ерте көктемде қарға суға шомылса, күн жылиды. 
Айтсақ әніміз, ардақтасақ сәніміз, табиғаттың көркі құстарды қорғау әрқайсымыздың парызымыз. 
Мұғалім: Құстарды табиғаттың әні десек, табиғаттың сәнін келтіретін тағы да нелер деп ойлайсыңдар?(Хайуанаттар) 

VI слайд 
Ендеше келесі аялдамамыз «Табиғаттың сұлу мүсіні жануарлар» деп аталады. 
Сымбат:Табиғаттың сұлу мүсіні , көрікті келбеті – хайуанаттар. Халқымыз ежелден-ақ жануарларды көзінің қарашығындай аялап, қамқорлыққа алған көздері мөлдіреп тұрған қыздарын «Ботагөз» деп атаған.Бүгінде орманның сәнін келтіретін жан-жануарлар азайып келеді. Соның бірі қазақ жерінде тас дәуірінен бері тіршілік келе жатқан ғажайып хайуанаттар өкілі –Ақбөкен болып табылады. Оны халық көбіне киік деп атайды. Оның мүйізінің өзінен өкпе қабынуын, жүрек ауруын т.б ауруларды жазатын емдік қасиеті бар екен. Ал еті өте тез сіңетін жеңіл тамақ болып табылады. Қазақта киікті «қасиетті аң, киелі аң» деп атауы осыдан болса керек. Бірақ осы қасиетті аң бүгінде өте аз қалды. Мысалы 1991 жылғы есеп бойынша оның қоры 700-900 мыңдай болса, ал соңғы 2009 жылғы есеп бойынша 30,7 мыңдай ғана болды. Ақбөкеннің азаюының басты себебі –аңды заңсыз брокеньерлік жолмен аулаудың жаппай етек алуы. 
Бүгінде ақбөкенді, жалпы қарақұйрық, құлан, арқар т.б аңдарды қорғау үшін 
«Дарвин», «Интас» сияқты қорлар, түрлі қорықтар құрылып ,түрлі жұмыстар жасауда. Менің ойымша, адамдардың осындай қамқорлығының, мейірімділігінің арқасында орманымыз қайтадан әдемі аңдарға толатынына сенемін. 
Мұғалім: 
Өте жақсы, балалар біз табиғаттың тамаша туындыларына саяхат жасадық. Табиғат-Ана ішсін, бар қажеттіне жаратсын деп мөлдір су берді, ғажайып жасыл әлем сыйлады, орман-тоғайымыз әдемі болсын деп құсы мен әдемі аңдарын берді, қысқасы біз өмірге қажеттінің бәрін Табиғат- Анадан алады екенбіз. 
Ол қандай мейірімді,өзі қандай дархан,кең болса да, жүрегі де дәл сондай қайырымдылыққа, мейірімділікке толып тұр. Олай болса біз, балалар дәл қазір Табиғат-Анадан үйренген мейірімділігімізді бір-бірімізге арнаймыз.

Ойын: «Мейірімді жүрек» келген қонақтарға мейірімді сөздерді жүрекшеге жазып сыйлайды. 

4. «Табиғатым» әні Ділназ бен Жанна
5. Ойын «Кім көп біледі?»

6. Ой-толғау . Шығармашылық жұмыс.
а) « Егер табиғатқа тіл бітсе...» 
ә) «Егер мен суретші болсам...» 
б) «Егер мен ақын болсам...» 
7. Мақал-мәтелдер сайысы.

1 ) Нөсер алдында найзағай - ойнайды.

2) Күркіреген бұлттың - жаңбыры аз.

3) Боранды күні - ит пен бала құтырады.

4) Алпыс күнде тасыған су, - Алты күнде қайтар.

5) Жауынмен жер көгереді,- Батамен ел көгереді.

6) Қыстың көзі - қырау.

7) Сәуір болмай, - тәуір болмас.

8) Жел дауылды шақырады,- Бұлт жауынды шақырады.

9) Таумен тасты су бұзар,- Ел арасын қу бұзар.

10 ) Ағаш тамырымен мықты, - Адам дос-жарымен мықты.

8) Жұмбақтар шешу:

Сатайын десем ауыр кілем, 
Сатпайын десем тәуір кілем (Жер)

Таңмен көзін ашады,

Әдемге нұр шашады. (Күн)

Қыста ғана болады,

Ұстасан қолын тоңады. (Қар)

Гүл-гүл жайнап жер, аспан,

Гүрілдейді сайда өзен.

Гүлжазира жарасқан

Гүлдерімен қай кезен? (Көктем)

Сырылдатады шәйнегн,
Ұнатпаса да жұрт, мейлі.
Тереземіздің әйнегін
Жуады, 
Бірақ сүртпейді.   (Жаңбыр)

Қозғалып жүрер жортақ шам,
Барлығымызға ортақ шам.   (Күн)

Ақ көбелек қонды,
Құстар енді тонды.   (Қар)

Киіз үйімнің төбесі
Түбітке толы. О несі?    (Бұлттар)

Шымылдық ішінде қап-қара
Ұйықтап жат, дала, жат, қала.  (Түн)

Көктен түседі,
Жер ішеді.      (Жаңбыр)

Түндегі көп шырақты жағып кеткен
Кім кедіп иаң алдына алып кеткен?    (Жұлдыздар)

9. Бейне фильм көру.

10.Ән «Әдемі» барлығы орындайды.

11. Табиғатқа тілек айту. (стикерге жазып, күн сәулесінің шуақтарына айтып жапсырады)

12.Қорытынды
Табиғат – бүкіл тіршілік атауының алтын ұясы және аялы бесігі, құтты қонысы мен өнер мекені. Табиғат – адамға қажет баға жетпес байлық, ырыс пен мол қазынаның қайнар көзі. Сондықтан халқымыз «Табиғат – адамзаттың өмір нәрі, қажетінің табылар содан бәрі» деп дәріптеген. Табиғат – адам бойына адамгершілік абзал қасиеттерді қалыптастыратын ұлағатты ұстаз. Табиғат адам өмірінің барлық қажетін толық өтей алу үшін ол міндетті түрде ештеңемен былғанып уланбауы тиіс. Адам өзінің де, табиғаттың да досы, санасыз іс - әрекет жасаса, жауы бола алады. Адам баласы табиғаттың ең ұлы перзенті болумен бірге ең ұлы қамқоршысы екенін ешқашан естен шығармауымыз керек.
Табиғат адам бойына шабыт, көңіліне қуат, сезіміне сұлулық пен сағыныш ұялатады. Адам бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын мол тәрбие көзі. Адам табиғатқа мейірімділікпен, сүйіспеншілікпен, қамқорлықпен қарап, үйлесімділік сақталғанда, адамзат баласы үшін табиғат – кең сарай мәңгі тозбас құтты қоныс болатынын ешқашан ұмытпайық.

І. Ұйымдастыру: 
Қайырлы, күн, балалар! Күнде таңертең сендер ояна салысымен , терезені ашып Табиғат-Анаға көз салып қарайсыңдар.Дәл бүгінгі күні табиғат-Ана бізді несімен қуанты, бізге не айтады?Олай болса, мен сендерді Табиғат -Анаға саяхатқа бірге шығуға шақырамын. Келісесіңдер ме? Өте керемет! 
Бүгінгі саяхатымыздың тақырыбы: «Табиғатты аяла» деп аталады. 
Мақсатымыз: Біз бүгін, сендермен бірге қоршаған ортаға деген махаббат құндылықтары жайлы түсінігімізді кеңейтеміз, табиғатты сүюді,қорғауды, табиғат-Анаға сүйіспеншілікпен қарауды үйренеміз. Біз бүгін, табиғатпен сырласамыз, оны түсінуге тырысамыз. Біз бүгін, Табиғат-Анадан мейірімділікті үйренеміз! 
Табиғат адамзаттың, жалпы тіршілік атаулының ежелден өмір сүріп келе жатқан ортасы, алтын бесігі. Табиғат-сұлулықтың таусылмас көзі.Ендеше біз бүгінгі сабағымызды табиғатпен амандасудан бастаймыз.Барлығымыз орнымыздан тұрып мына өлең жолдарын бірге айтайық! 
І слайд 
Қайырлы күн, күнім, далам, орманым, 
Қайырлы күн, гүлім, құсым, көлдерім. 
Қайырлы күн, өсімдіктер, жәндіктер 
Қайырлы күн, бар тіршілік иесі! 

Өте жақсы!Барлығымыз орындарымызға отырамыз.Балалар, жалпы табиғат дегеніміз не ? Оларға нелер жатады? 
Оқушылар: Ауа, су ,өсімдіктер, хайуанаттар, құстар,балықтар... 
ІІ слайд 
ІІІ.Ендеше, саяхатымыздың бірінші аялдамасы « Тіршілік атаулының бар арманы –ауа» деп аталады. Сөз кезегі оқушыларға беріледі. 
1-оқушы. Табиғат байлықтарының ішіндегі тіршілік атаулының өмір өзегі –ауа. 
Тіршілікте не дейсің ғой ең қымбат, 
Тіршілікте адам қымбат, сен қымбат. 
Ал адамға ауа қымбат бәрінен, 
Ауа қымбат, алатұғын дем қымбат. 
Расында да ауадан қымбат еш нәрсе жоқ . Адам бар –жоғы бір-екі минут ғана дем алмай тұра алады. Сондықтан дана халқымызда « Ауадай қажет» деген сөз бар. Бірақ сол ауамыз қаншалықты таза екеніне ешкім толық жауап бере алмайды. Өзіміздің Семей қаламызды алып қарасақ, қаланың үстінен қою бұлт сияқты тұманды көреміз.Автокөліктен, завод, фабрикадан шыққан түтіндер ауамыздың мөлдірлігін бұзады. Сонау 1949 жылдардан бастап Семей даласында ядролық қару жарылып, сол газдар ауаны улады. Сол ауамен дем алған қаншама адам ауруға ұшырады. Сонда адам баласы біріншіден, Табиғат-Ананы ренжітсе , екіншіден өзіне -өзі қастандық жасады.Дүниеге келген сәби мүгедек болып жарық дүниені өксікпен өткізді. Мен сөзімнің соңында адамдарға былай демекпін: Ей, адамдар, Табиғат –ана саған дем ал деп ауаны сыйлады, өйткені ол өте мейірімді. Сен оның сенімін ақта, ауаны ластама! 
Болмасын ауа ешкімнің арман -мұңы, 
Ауадан асқан жан жоқ жалғанда ұлы. 
Ойлашы кімге керек боламыз біз, 
Жұтудан таза ауаны қалған күні. 
Мұғалім: Ия, балалар, ауасыз өмірді елестету мүмкін емес .Ауаны ластамау әрқайсымыздың борышымыз.Ал тіршілікті сусыз елестету мүмкін бе? 

ІІІ слайд 
Ендігі екінші аялдамамыз «Тіршілік көзі –су» деп аталады. Судың қаншалықты маңыздылығы бар екен ? 
2-оқушы: Табиғаттың көркін ажарландырып , жер бетін саялы баққа айналдыратын байлық көзі –су. «Судың да сұрауы бар» дейді дана халқымыз. Қазақстан Республикасында мол сулы өзендер, көлдер теңіздер бар осы мол суды өлшеусіз, есепсіз пайдалану судың азаюына әкеп соғып отыр. Мысалы Арал теңізіне Сырдария өзені мол су әкеп қоректендіріп отырды. Кейінгі уақытта осы өзен суын көп мөлшерде күріш, мақта өсіруге пайдаланды. Соның салдарынан Арал теңізінің суы азайып, ол тартылып қалды. Тартылған су астынан тұзы шығып, кеуіп, ұшып ауа құрамына кіруде. Арал аймағының жағдайы осындай болды Ал Каспий теңізі мұнайдың қалдығымен ластанып, балықтар улануда. Міне бұл да адам қолымен жасалған қатыгездік. Көп жерлерде ауыз су жеткіліксіз. 
Ойлау керек Арал жайын , ел жайын, 
Пәк табиғат тозып жатыр жыл сайын. 
Өзімізді асыраушы табиғаттай –Ананы 
Азаматтық арыңменен аялауға тұр дайын! 
Сонымен су –табиғаттың жаны, қара жердің сәні дедік. Ал табиғатты әдемілікке бөлеп тұрған не? Ол –өсімдіктер. 

IV слайд 
Келесі үшінші аялдамамыз «Табиғат байлығы –өсімдіктер» деп аталады.Табиғат байлығының бір тобы –жер бетіндегі әдемі өсімдіктер.Олар туралы не айтамыз? 
3-оқушы: Өсімдіктер, ағаштар табиғатымызды түрлендіріп тұрған түкті кілем сияқты. Халқымыз өсімдікті өмір өзегі деп алып, одан қамқорлығын еш аямаған. «Әкеңнен мал қалғанша тал қалсын» деген көрнекті сөз соның айғағы. Ысырапсыз пайдаланғандықтан өсімдіктердің кейбір түрлер азайып бара жатқандықтан олардың 300-ге жуығы Қызыл кітапқа енгізілді. Қызыл Кітапқа енген өсімдіктерді заңсыз жинаса олардың әрбір данасына 360 теңге көлемінде айып төлейді. (Бұл 2005 жылғы 12 қыркүйектегі №1186 Қазақстан Республикасының қаулысы). Елімізде сонымен қатар « Жасыл ел» бағдарламасы бойынша көптеген істер атқарылып жатыр. Менің ойымша, әрбір азамат оларды қорғаудың маңызын саналы түрде ұғынбаса , біздің керемет жасыл бағымызды ешқандай тиым салу құтқармайды. Сондықтан мен осы отырған барлығыңызды өз өлкелеріңіздің өсімдіктерін біліп, оларды қорғауға шақырамын. 
Көзін ашып, бақ өсір бұлағыңа, 
Айналсын құтты қоныс тұрағыңа . 
Жайқалсын өлкемізде саялы бақ , 
Бөленіп күннің нұрлы шуағына. 
Мұғалім: Расында да, өлкемізді саялы баққа айналдыру әрқайсымыздың қолымыздан келеді. 
Ал сол әдемі табиғатымызды әсем әнге бөлейтін не ,балалар?(Құстар) 

V слайд 
Олай болса келесі аялдамамыз «Орман сәні құстар» деп аталады. Бұл туралы не айтасыңдар? 
4-оқушы. Табиғаттың сәні де, әні де қалықтай ұшқан құстар.Олардың әсем әндері бойымызды балқытып, еріксіз еліктіреді. Олар –біздің қанатты достарымыз. Олар –табиғат сақшылары. Егістіктің, бау-бақшаның сенімді серігі. Сондықтан ата-бабамыз құстарды қадірлеп, құрметтеген. Олар батыр ұлдарын сұңқарға, сұлу қыздарын аққуға теңеген. 
Қазақстанда құтардың 480 түрі бар екен. Соның ішінде азайып кеткен құстар Қызыл кітапқа енгізіліп, қорғауға алынды. Ата-бабамыз құсты аса қадірлеген.Ертеде жоңғар шапқыншылығы кезінде ауыл адамдары елін-жерін тастап қаша жөнелген екен.Сол ауылда Төле би атамыз ғана қозғалмай,киіз үйін жықпапты.Қалмақтың әскер басы себебін сұраса,Төле би үйінің төбесін көрсетіпті. «Қарлығаш шаңырағыма ұя салды,балапандары әлі жас, ұша алмайды» депті.Жас әскер басы Төле бидің адамгершілігіне риза болыпты. Содан Төле би атамызды «Қарлығаш би» атапты, ал қарлығашты «Әулие құс» деп атаған екен. 
Қазақтар құстарға қарап ауа райын да болжай білген. 
• Құс жүнін үрпитсе, жаңбыр жауады, ауа райы өзгереді. 
• Сары шымшық ысқырса- шынымен күз болғаны. 
• Қарға қарқылдаса -қар жауады. 
• Жыл құсы қаптап кетсе -көктем ерте келеді. 
• Көкек қатты әрі жиі шақырса –күн жылиды. 
• Сауысқан шақылдаса, қонақ келеді. 
• Ерте көктемде қарға суға шомылса, күн жылиды. 
Айтсақ әніміз, ардақтасақ сәніміз, табиғаттың көркі құстарды қорғау әрқайсымыздың парызымыз. 
Құстарды табиғаттың әні десек, табиғаттың сәнін келтіретін тағы да нелер деп ойлайсыңдар?(Хайуанаттар) 

VI слайд 
Ендеше келесі аялдамамыз «Табиғаттың сұлу мүсіні хайуанатар» деп аталады. 
5-оқушы:Табиғаттың сұлу мүсіні , көрікті келбеті – хайуанаттар. Халқымыз ежелден-ақ жануарларды көзінің қарашығындай аялап, қамқорлыққа алған көздері мөлдіреп тұрған қыздарын «Ботагөз» деп атаған.Бүгінде орманның сәнін келтіретін жан-жануарлар азайып келеді. Соның бірі қазақ жерінде тас дәуірінен бері тіршілік келе жатқан ғажайып хайуанаттар өкілі –Ақбөкен болып табылады. Оны халық көбіне киік деп атайды. Оның мүйізінің өзінен өкпе қабынуын, жүрек ауруын т.б ауруларды жазатын емдік қасиеті бар екен. Ал еті өте тез сіңетін жеңіл тамақ болып табылады. Қазақта киікті «қасиетті аң, киелі аң» деп атауы осыдан болса керек. Бірақ осы қасиетті аң бүгінде өте аз қалды. Мысалы 1991 жылғы есеп бойынша оның қоры 700-900 мыңдай болса, ал соңғы 2009 жылғы есеп бойынша 30,7 мыңдай ғана болды. Ақбөкеннің азаюының басты себебі –аңды заңсыз брокеньерлік жолмен аулаудың жаппай етек алуы. 
Бүгінде ақбөкенді, жалпы қарақұйрық, құлан, арқар т.б аңдарды қорғау үшін 
«Дарвин», «Интас» сияқты қорлар, түрлі қорықтар құрылып ,түрлі жұмыстар жасауда. Менің ойымша, адамдардың осындай қамқорлығының, мейірімділігінің арқасында орманымыз қайтадан әдемі аңдарға толатынына сенемін. 
Мұғалім: 
Өте жақсы, балалар біз табиғаттың тамаша туындыларына саяхат жасадық. Табиғат-Ана адамзат баласына бар қажетті нәрсенің барлығын да беріпті.Ол бізге дем алсын деп ауа берді,ішсін, бар қажеттіне жаратсын деп мөлдір су берді, ғажайып жасыл әлем сыйлады, орман-тоғайымыз әдемі болсын деп құсы мен әдемі аңдарын берді, қысқасы біз өмірге қажеттінің бәрін Табиғат- Анадан алады екенбіз. 
Ол қандай мейірімді,өзі қандай дархан,кең болса да, жүрегі де дәл сондай қайырымдылыққа, мейірімділікке толып тұр. Олай болса біз, балалар дәл қазір Табиғат-Анадан үйренген мейірімділігімізді бір-бірімізге арнаймыз. Ойынның аты: «Мейірімді жүрек» деп аталады. 
VII слайд ( «Өзін-өзі тану»пәні бойынша) 
Сергіту сәті «Мейірімділікті табиғаттан үйрен» немесе « Мейірімді жүрек»ойыны. Әр бала қасындағы көршісіне, досына оның жақсы қасиетін білдіретін сөздерді жазып жүрекшені ұсынады. Мысалы: Сен мейірімдісің, Сен әдемісің, Сен ақылдысың!..т.б. 

ІІ бөлім 
IV. Ой-толғау
VIII слайд 
А)«Мен табиғатты сүйемін немесе табиғатпен сырласу» 
(Бұл тапсырмалар оқушыларға алдын-ала берілген болатын, мына беріліп отырған шағын шығармалар солардың ішінен таңдап алынғаны) 
Оқушы: «Табиғат! Сен дүниедегі ең сұлусың, ең әдемісің! Сенің жұпар ауаң да, жүгірген аңың да, айналаны әсем әнге бөлеген құсың да әдемі! Мен сенен әдемілікті үйрендім. Осындай әдеміліктің ортасында өмір сүрген адамзат баласының қаншалықты бақытты екенін білсең ғой. Мен кей кездері армандаймын, шіркін, ақын болғанымда ғой, сенің әрбір тасыңды да, топырағыңды да жырға қосар едім деп. 
Бірақ мен сенің сұлулығыңды жүрегімнің түкпірінде сақтаймын!» 
Оқушылардың пікірі тыңдалып болған соң: балалар, сендер табиғаттың әдемілігін осылай жырласаңдар, Жанна оны өлеңмен былайша өрнектепті. Кәне, бәріміз тыңдап көрейікші. 
Жанна : (интерактивті тақтамен әзірленген табиғат суреттері көрсетіліп, мына өлең жолдары баяу музыка әуенімен оқылады) 

Күн сәулесі төгілгені әдемі, 
Алуан түрлі қызыл гүлдер әдемі. 
Сылдыр қаққан мөлдір суда әдемі. 
Биік –биік шыңдарым да әдемі. 

Айдын көлде аққу қандай әдемі 
Сұңқар құстың самғағаны әдемі 
Даланы әнге бөлеген құстарым қандай әдемі 
Мөлдіреген көздері киігім қандай әдемі 

Ақ көрпеге оранған қысым қандай әдемі. 
Масатыдай құлпырған көктем қандай әдемі 
Асыр салып ойнайтын жазым қандай әдемі. 
Сары түске боялған күзім қандай әдемі. 

Осылайша табиғатқа бір қарап 
Табиғатпен сырласуда әдемі. 
Жер-Ананы аяласаң жан-тәнмен 
Боласыңдар сендер де, дүниедегі ең әдемі! 
IX слайд 
ә) « Егер табиғатқа тіл бітсе...» тақырыбы бойынша оқушының таза жүрегінен шығармаларға кезек берейік: 
Думан: Егер табиғатқа тіл бітсе, ол былайша бізге тіл қатар еді: «Ей, адамзат баласы! Сен менің бауырымда өсіп ер жеттің. Мен сені тонғаныңда күн шуағыммен жылыттым, ыстықта ағаштарыммен жаныңа сая болдым. Мөлдір, таза ауаммен дем алдың. Жер- ана сені асырады, бақты ұрпағың ғасырдан ғасырға жалғасып келеді. Мен арқылы сен сұлулықты , әдемілікті сезіндің! Бірақ мен саған өкпелімін. Неге дейсің ғой бүгінгі күніме қарашы. Ауам ластанды. Суым лайланды, тартылды. Орманымдағы ақбөкенім мен сұлу киігім қайда қашты? Даланы әсем әнге бөлеген құстарым неге азайды? Балықтарым неге жағада өліп жатыр? Сен бүгін менен бәрін алып алсаң , болашақ ұрпағың қалай күн көреді? «Судың да сұрауы бар» деп адамдар өздерің айтатын едіңдер ғой. Бүгін мен сендерге осындай сұрақ қоямын. Жауап беріп көріңдерші- деуші еді табиғат. 

Ділназ: «Егер табиғатқа тіл бітсе, Семей табиғаты, оның бүгінгі хал-жағдайы туралы былай дер еді: Семей, өңірінің тұрғындары! Жайқалған орманым қайда? Оның ағаштарын есепсіз кестің. Соның салдарынан қалаңда азынаған жел соғатын болды. Аспанға құм ұшып жатыр. Ал оның денсаулыққа қаншалықты зиян екенін білесің бе? Егер ұрпағыңның болашағын ойласаң , орманыңды қалпына келтір, адамзат!» 
Балжан: «Егер табиғатқа тіл бітсе, ол Семей полигоны туралы былай деп айтар еді: Адамдар, сендер қандай қатыгездік жасағандарыңды білесіңдер ме? Сен менің ауамды ғана улаған жоқсың, ұрпағыңды мүгедек еттің. Осы жарылыстың салдарынан қаншама адам бүкіл өмірін жылаумен өткізіп келеді. «Кім кінәлі?» деген сұраққа олар, «маңдайыма жазылғаны осы» дейді». Бірақ бұған тек адамдар кінәлі, полигон –адам қолымен жасалған қастандық. Менің ауам тазарар, бірақ ұрпағыңның денсаулығын қайтадан қалпына келтіре алар ма екенсің?- деп айтар еді Табиғат» 
Х слайд 
б) «Егер мен суретші болсам...»(Бұл бөлімде сыныптағы суретті жақсы салатын оқушылардың суреті көрмеге қойылып, сол туралы пікірлері тыңдалды) 
ХI слайд 
г) «Егер мен ақын болсам...» (Бұл бөлімде сыныптағы өлең шығаратын оқушылардың өлеңдері тыңдалды. Сонымен қатар басқа ақындардың табиғатқа арнаған өлеңдерін оқушылар тебірене оқыды) 

Өзін-өзі тану» пәні бойынша дайындалған «Табиғат менің -Жер анам» атты видео фильмді көріп, ол туралы оқушылардың пікірлері тыңдалды. 

Сабақты қортындылау кезеңі: «Тыныштық сәті» Оқушылар сабақ соңында табиғатқа тілек айтып, тақтада ілініп тұрған күннің сәулесіне кезегімен мынандай сөздерді апарып іледі. 
Гүлдей бер, Жер-Ана! 
Аспаның ашық болсын! 
Аспаныңды бұлт торламасын! 
Тоғайың аң мен құсқа толсын! 
Суың мөлдір, таза болсын! 
Өзен, көлің, теңізің балықтарға толсын! 
Орманың қызыл, жасыл гүлдерге толсын! 
Күнің жарық болсын!т.б. 
Хормен : 
Табиғат сені сүйеміз, 
Басымызды иеміз! 

Барлығы орындарынан тұрып, Табиғат-Анаға тағзым етеді. Ән «Табиғатым»

Сабақтың тақырыбы: Табиғатты қорғау-адамзаттың парызы

Сабақтың мақсаты: Балаларды табиғат әсемдігін көре білуге, оны аялауға,

қорғауға тәрбиелеу, экологиялық білімділік, ойлау

қабілетін, сауатты сөйлеу дағдысын дамыту. 
Сабақтың түрі: топтық сабақ 
Сабақтың әдісі: сұрақ - жауап, талдау, іздену 
Сабақтың көрнекілігі: слайдтар ,үлестірмелі карточкалар 
Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру (топқа бөлу,сабақтың мақсатымен таныстыру)

«Жаңбырмен жер көгерер,батамен ел көгерер»(мақалды жалғастыру)

«Тіршіліктің көзі - табиғаттың өзі»(табиғат туралы өлеңдер оқу)

«Табиғат- тіршілік иесі»(жұмбақтар шешу)

«Құстар-біздің досымыз»(сөзжұмбақ шешу)

«Таза болса табиғат,аман болар адамзат» ( постер қорғау)

Қорытындылау

1.Жаңбырмен жер көгерер,батамен ел көгерер (мақалды жалғастыру)

Ер-елдің көркі,орман тоғай.../жердің көркі/.

Бір тал кессең,.../он тал ек/.

Дәрі.../ шөптен шығады/,дана көптен шығады.

Қорада малың болсын,көшеде.../талың болсын/

Атаңнан мал қалғанша,.../тал қалсын/.

Бұлақ көрсең.../көзін аш/.

Сулы жер құрақсыз болмас,таулы жер.../бұлақсыз болмас/.

Жылап жүріп арық қазсаң,.../күліп жүріп су ішерсің/.

2.Тіршіліктің көзі - табиғаттың өзі (табиғат туралы өлеңдер оқу)

3.Табиғат- тіршілік иесі (жұмбақтар шешу)

1.Аспай піскен

Қайнамай түскен (жеміс)

2. Өзі көзі-

Көзі –өзі (күн )

3.Күндіз тығылады,түнде қыдырады .( жұлдыз)

4.Әкесі құстан,шешесі тышқан,ол не? (жарқанат)

5. Әуеден күбі түсті,

Күбінің түбі түсті (найзағай)

6. Қызығып әр адам

Ұстап ап даладан,

Жүніңді жұлып ап

Бесікке қадаған,

Бұл қай құс? (үкі)

4.Құстар-біздің досымыз(сөзжұмбақ шешу)

1.Жасыл орман желекті

Оның күтіп-баққаны

Тоқылдатса теректі-

Құртын қуып жатқаны (тоқылдақ)

2.Суда жұбын жазбайтын құс (аққу)

3.Ұшады қалықтайды,

Сайраудан бір жалықпайды. (бұлбұл)

4.Қыран құс (ителгі)

5.Құстың атымен аталатын қыз есімі (Қарлығаш)

6.Бантигі бар басында

Бір құс жүр үйдің қасында (тауық)

7.Сөйлей алатын ,қолға үйренген құс (тотықұс)

1

2

3

4

5

6

7

5.Таза болса табиғат,аман болар адамзат»( постер қорғау)

6.Қорытынды
Табиғат – бүкіл тіршілік атауының алтын ұясы және аялы бесігі, құтты қонысы мен өсіп - өнер мекені. Табиғат – адамға қажет баға жетпес байлық, ырыс пен мол қазынаның қайнар көзі сондықтан халқымыз «Табиғат – адамзаттың өмір нәрі, қажетінің табылар содан бәрі» деп дәріптеген. Табиғат – адам бойына адамгершілік абзал қасиеттерді қалыптастыратын ұлағатты ұстаз. Табиғат адам өмірінің барлық қажетін толық өтей алу үшін ол міндетті түрде ештеңемен былғанып уланбауы тиіс. Адам өзінің де, табиғаттың да досы, санасыз іс - әрекет жасаса, жауы бола алады. Адам баласы табиғаттың ең ұлы перзенті болумен бірге ең ұлы қамқоршысы екенін ешқашан естен шығармауымыз керек.
Табиғат адам бойына шабыт, көңіліне қуат, сезіміне сұлулық пен сағыныш ұялатады. Адам бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын мол тәрбие көзі. Адам табиғатқа мейірімділікпен, сүйіспеншілікпен, қамқорлықпен қарап, үйлесімділік сақталғанда, адамзат баласы үшін табиғат – кең сарай мәңгі тозбас құтты қоныс болатынын ешқашан ұмытпайық.

1.Ер-елдің көркі,орман тоғай...

2.Бір тал кессең,...

3.Дәрі...,дана көптен шығады.

4.Қорада малың болсын,көшеде...

5.Атаңнан мал қалғанша,...

6.Бұлақ көрсең...

7.Сулы жер құрақсыз болмас,таулы жер...

8.Жылап жүріп арық қазсаң,...

1.Ер-елдің көркі,орман тоғай...

2.Бір тал кессең,...

3.Дәрі...,дана көптен шығады.

4.Қорада малың болсын,көшеде...

5.Атаңнан мал қалғанша,...

6.Бұлақ көрсең...

7.Сулы жер құрақсыз болмас,таулы жер...

8.Жылап жүріп арық қазсаң,...

1.Ер-елдің көркі,орман тоғай...

2.Бір тал кессең,..

3.Дәрі...,дана көптен шығады.

4.Қорада малың болсын,көшеде..

5.Атаңнан мал қалғанша,...

6.Бұлақ көрсең...

7.Сулы жер құрақсыз болмас,таулы жер...

8.Жылап жүріп арық қазсаң,...

1.Аспай піскен

Қайнамай түскен

2. Өзі көзі-

Көзі –өзі

3.Күндіз тығылады,түнде қыдырады

4.Әкесі құстан,шешесі тышқан,ол не?

5. Әуеден күбі түсті,

Күбінің түбі түсті

6. Қызығып әр адам

Ұстап ап даладан,

Жүніңді жұлып ап

Бесікке қадаған,

Бұл қай құс?

1.Аспай піскен

Қайнамай түскен

2. Өзі көзі-

Көзі –өзі

3.Күндіз тығылады,түнде қыдырады

4.Әкесі құстан,шешесі тышқан,ол не?

5. Әуеден күбі түсті,

Күбінің түбі түсті

6. Қызығып әр адам

Ұстап ап даладан,

Жүніңді жұлып ап

Бесікке қадаған,

Бұл қай құс?

1.Аспай піскен

Қайнамай түскен

2. Өзі көзі-

Көзі –өзі

3.Күндіз тығылады,түнде қыдырады

4.Әкесі құстан,шешесі тышқан,ол не?

5. Әуеден күбі түсті,

Күбінің түбі түсті

6. Қызығып әр адам

Ұстап ап даладан,

Жүніңді жұлып ап

Бесікке қадаған,

Бұл қай құс?

1.Жасыл орман желекті

Оның күтіп-баққаны

Тоқылдатса теректі-

Құртын қуып жатқаны

2.Суда жұбын жазбайтын құс

3.Ұшады қалықтайды,

Сайраудан бір жалықпайды.

4.Қыран құс

5.Құстың атымен аталатын қыз есімі

6.Бантигі бар басында

Бір құс жүр үйдің қасында

7.Сөйлей алатын ,қолға үйренген құс

1.Жасыл орман желекті

Оның күтіп-баққаны

Тоқылдатса теректі-

Құртын қуып жатқаны

2.Суда жұбын жазбайтын құс

3.Ұшады қалықтайды,

Сайраудан бір жалықпайды.

4.Қыран құс

5.Құстың атымен аталатын қыз есімі

6.Бантигі бар басында

Бір құс жүр үйдің қасында

7.Сөйлей алатын ,қолға үйренген құс

1.Жасыл орман желекті

Оның күтіп-баққаны

Тоқылдатса теректі-

Құртын қуып жатқаны

2.Суда жұбын жазбайтын құс

3.Ұшады қалықтайды,

Сайраудан бір жалықпайды.

4.Қыран құс

5.Құстың атымен аталатын қыз есімі

6.Бантигі бар басында

Бір құс жүр үйдің қасында

7.Сөйлей алатын ,қолға үйренген құс

- Балалар, табиғатты аң, құстарсыз елестетіп көріңдерші. Құстың сайраған үні жоқ жерде, жан-жануарлардың қайнаған тіршілігі жоқ жерде табиғат сұлу болмақ емес. Олардың да адамдарға үйретері мен оғындырары мол. Сондықтан табиғаттың сәні болған, тіршілікті жандандырған аң, құстардың табиғатқа бізге берген сыйы деп түсініп, оларға қамқор болумыз керек.Балалар, енді «жер», «су», «ауа», «өсімдік» атты топтарға бөлініп, олардың адамға пайдасы және адамның оларға тигізер пайдасын әңгімелейміз. 

1-тапсырма: табиғаттың адамға пайдасы: 

2-тапсырма: адамның табиғатқа  пайдасы. 

  «Жер» тобы: 1. Біз адамға нан, жеміс-жидектер береміз. Адам біздің қойнауымызға түрлі дақылдар егеді.Біз ол дақылдарды жомарт қолымызбен молынан қайырамыз. Біздің қойнауымызда әртүрлі жеміс,ағаш, шөп өсіп жетіледі. Қаншама аң-жануарлар, адамдар тіршілік етеді. Осылайша адамдар бізбен жомарттықты, дарқандықты үйренеді. 

2.Адамдар жер-анамызды қашаннан бері аялап келеді. Қойнауынан шығып жатқан байлығын пайдаланып қана қоймай оның тазалығына көп мән берген. Жерді анамыз деп қадірлеп отыруды өздеріне міндет санайды. 

  «Су» тобы: 1. Біз барлық адамдарға, тірі жанға тіпті табиғатқа тазалыық сыйлаймыз. Гүлдер мен ағаштары жайқалып өсуі үшін жасыл желекке нәр береміз. Шөлдегенге сусын боламыз. Шаршағанның денесін сергітерміз. Біздің арқамызда жайқала өскен гүлдер мен өсімдіктер адамға сұлулық сыйлайды. 

2. Адамдар судың қадірін дақсы біледі.Су көздерінің таза болуына, бұлақ, бастауларының маңы бітеліп тынысы тарылмауына өз үлестерін қосады. Су көздерін ашып қана қоймай ол жерлерге ағаш егіп, гүл егіп көркейтеді.Адамдар суды үнемдеп пайдалануы да ұмытқан емес. 

  «Ауа» тобы: 1.Адамның жақсы демалып, дұрыс тынығуына ауаның пайдасы мол. Айналадағы жан-жануарлар да, өсімдіктер де, адамдар да ауасыз тіршілік ете алмайды. 

2. Адам баласы ауаның өз денсаулығы үшін керек екенін біледі. Сол үшін де ауаның таза болуына, улы заттармен бұзылмауына көп мән береді. Ауаны таза сақтайын өсімдіктерді де көп егіп күтімге алады. 

  «Өсімдік» тобы: 1.Адамдар өсімдіктің арқасында таза ауамен дем алады. Өсімдіктер адамға әдемілік, сұлулық сыйлайды. Түрлі гүлдерді бір-біріне сыйлап, адамдар бір-бірінің көңіл күйлерін көтереді. 

2. Адамдар  өсімдіктердіңөздеріне таза ауа сыйлайтынын, әдемілік сыйлайтынын жақсы түсінеді.Олардыңкейбір түрлерінің дәрілік, емдік қасиеттерінің барын біледі. Сондықтан әр адам баласы өсімдіктерді күтімге алып, жақсы өсуіне жағдай жасайды. 

Міне, балалар, табиғат дегеніміз-аң, құс, өсімдік,тау, тас, өзен, көл.Олардың барлығы Табиғаттың бізге берген сыйы.Енді балалар, мына әңгімені тыңдап көрелікші……. 

«Қарлығаштың ұясы» (Сәбит Дүйсенбиев) (оқып беру) 

Сұрақтар: 

Қарлығаш не үшін үйге ұя салды деп ойлайсыңдар? 

Гүлжамалдың құрбысының әрекеті дұрыс па? 

Сендер олардың орнында болсаңдар, не істер едіңдер? 

Қарлығаш Гүлжамалдың үйіне неліктен қайта ұя салмады? 

Дұрыс айтасыңдар, балалар, Гүлжамалдың құрбысы үлкен қателік жасады.Табиғат-ана құспен достассын, оның балапандарына қамқорлық жасасын деп екі қызға сый жасаған еді. Олар бұл сыйды дұрыс қабылдаған жоқ. 

- Көрдіңдер ме, балалар, құстарда тыныштықты қалайды. Олар да қамқор бола білмеген адамдарға рендиді. Ал қарлығаш адамдарға жақын ұшып, кімнің үйіне ұя салса , сол үйге тыныштық пен бақыт келеді деп ұяны бұзбаған, балапандарына қамқор болған. 

- Иә, балалар, құстардыда қорғай біліңдер.Қыста бүрісіп отырған торғайларға жем шашуды ұмытпаңдар. Өйткені олар сендердей қамқор достарына сеніп,        қыста қалады емеспе? Ал көктемде ұшып жететін жыл құстары шаршасада сендерге сеніп, сендерді сағынып алыстан ұшып келеді. Оларғада ұя жасап, жемшашар әзірлеп күтіп алыңдар. 

   Табиғат-ана 

    Ей, балалар, балалар,                                 Жасауға жұмсақ ұяны, 

    Аман болсын аналар.                                 Жабағы жүнді жияды. 

    Құстарда да ана бар,                                  Жайлықып жасап ұяны,       

    Құсарда да бала бар.                                  Жұмыртқасын салады. 

    Кім сүймейді баласын,                               Бір қуанып қалады. 

    Осылар еске түскенде.                              Тырнақтай құстың жауы көп, 

    Ойдың да әбден піскенде,                         Құрулы ажал ауы көп. 

    Бір ойланып қаласың. 

    Өсіруге баланы, 

    Құстар ұя салады. 

 Оқушылар: 

        Балалық қып қызбайық!             ! 

        Құс ұясын бұзбайық!                  

        Жұмырқасын алмайық!               

        Обалына қалмайық!                     

        Тақия тұзақ салмайық 

        Қарғысына қалмайық! 

        Әдейі көздеп атпайық!      

         Көп күнәга батпайық! 

Мұғалім:  

         Балалар, мұны ұғыңдар,             
         Уәдеден шығыңдар.                   
         Құстар біздің досымыз,             
         Құстардың біз досымыз.           
         Ұшып жүрсе аспанда,               
         Сыр түйеді жас жанға.                              
         Қазастан туған жерім киелім,    
         Қастерлеймін басымды да иемін. 
         Табиғаттың- таптырмас жан байлығын,    
         Бәрін, бәрін аялаймын, сүйемін.   
         Табиғат сен тіршілік тұнып тұрған,    
         Сен- Күнсің көтерілген күліп. 
         Сен-көлсің, сен- ормансың,сен-бұлбұлсың қырдан,      
         Адамға сұлулықты шын ұқтырған. 

« Туған жерге сағыныш» әні хормен орындалады. 

Осымен «Табиғатым –тал бесігім» атты тәрби сағатымыз аяқталды.Көріп тамашалағандарыңызға рақмет.

                              «Табиғатты аялай білейік!»

Мақсаты: оқушыларға экологиялық факторлар туралы  білім беру, қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлестігін сәйкестендіру, табиғат-тіршілік көзі екенін, оны қорғау туралы мағлұмат беру, экологиялық, эстетикалық тәрбие қалыптастыру;

Көрнекілігі: жапырақшалар, бағалау парағы, сұрақтар мен тапсырмалар жазылған батмандар, торкөздер, қорап және бағалауға арналған парақшалар, т.б.

Сабақтың әдісі: сайыс сабақ

Сабақтың технологиясы: Сын тұрғысынан ойлау стратегиялары («ой шақыру», «5 жолды өлең», «бағалау», «өз ойын суреттеу», «симматикалық карта»)

Сабақтың түрі: қайталау, жүйелеу.

                                                                  Барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

– Құрметті  ұстаздар, оқушылар! Бүгінгі біздің «Табиғатты аялай білейік!» атты сыныптан тыс іс шарамызға қош келдіңіздер!

Топқа бөліну. (әр топтың өзіндік белгілері бойынша жасалған парақшалармен топқа бөліну.)

Қызығушылықты ояту.

Құстардың, жан-жануарлардың дыбыстары қойылған музыка естіліп тұрады.

Көрініс көрсетіледі. (Судың, құстардың дыбыстары музыка арқылы естіліп тұрады)

                                                     Көрініс

Сахна ортасында ақ қайың бейнесіне енген қыз, қолына жоғары көтерген құс ұясы. Мұңлы музыка ойналады.

Ақ қайың сөзі: Орман едік бір кезде біз жайқалған .

Аң мен құстың әсем әні сайраған

Әні кеткен бұл өлкенің, сәні кеткен.

Аң мен құсың бас сауғалап бәрі кеткен

Жалғыз қалдым жалғыздықтың жыры көп,

Анам, әкем, бауырларым қайдасың?

Кей адамдар жауыздықпен асырып жүр айласын

Жалғыздықтың мұңы көп…

Соны айтуға адамзатқа тілім жоқ

(қолында арасы бар әкесі мен баласы келеді)

Әкесі: ағаш та қалмапты ғой!

Баласы: Әке, бар ағашты өзіміз кесіп алдық қой

Әкесі: Е, міне, жалғыз қайың қалыпты ғой, осыны алайық

Баласы: Әке, ол әлі жас қой, әлі өссінші! Обал емес пе, табиғаттың сәні ғой!

Әкесі: немене, табиғатқа жаның аши қалыпты?заманның бізге жаны ашмағанда, табиғатты ойлайды деп тұрсың ба? Көп сөйлеме, ұста араның арғы басын.

(ақ қайыңды кесіп жатқанда құс ұшып келеді)

Құс: тимеңдерші бұл ақ қайыңға, ұямды бұзбаңдаршы

Әкесі: мына құс қайтаді өзі шиқылдап, балам, таспен атып ұршы.

Баласы: Әке ол өз ұясын қоғап жүр ғой, осы ағашты кеспей ақ қояйықшы!

Әкесі: көп сөйлеме, ұста араны. Әй, сен, нәзік жүрек. Мә саған!

(Әкесі құсты таспен атып түсіреді. Құс сахнаның алдыңғы жағына етбетімен құлағандай қимыл көрсетеді. Ағашты әкесі мен баласы кесіп алып кетеді. Мұңлы музыка ойнатылады)

Құс ақырын басын көтеріп:

Ей, адамзат, ойланшы сен бір сәт қана,

Жауыздықтан күңіреніп жылап тұр ғой мына дала.

Ысырапсыз табиғаттың пайдаланып бар байлығын

Не қалады, не көреді артыңдағы ұрпағың?

Мен көрдім жас қайыңның құлағанын,

Бас ұрып, қара жерге сұрағанын.

Сарғайып, жапырағы өлімсіреп

Байғұстың кім тыңдайды жылағанын?

Табиғат: Ей, адамзат, сендер өздеріңді күшті сезінесіңдер. «Мені бағындырамын» деп ойлайсыңдар. Мен сандерге бағынбаймын. Менің өз заңдылығым бар. Естеріңе алыңдаршы, сендерді адам еткен мен едім ғой! Енді өз табиғат анаңды өздерің тұншықтырып жатсыңдар. Көліктің улы түтінімен былғадың, жануарларды қырдыңдар, өздеріңнен қалған қоқысты жинамадыңдар, жөн-жоқсыз табиғаттың байлығын шаштыңдар. Өз бастарыңа өздерің неше түрлі ауру таптыңдар. Мен кешірімдімін. Ертеңгі ұрпағыңның қамын ойла, жасыл орманда, тұнық суымды, таза ауаны ластамай, менімен тепе-теңдікте өмір сүріңдер!

Тақырыпты ашу.

– Бұл сөйлеп тұрған кім деп ойлайсыңдар?

– Табиғатқа нелер жатады?

– Олай болса балалар,  бүгінгі біздің сабағымыз өзіміз өмір сүріп отырған ғаламшарымыз, оның табиғаты, ондағы адамдар әрекеті, яғни біздің табиғатқа қатысымыз туралы болмақ. Сондақтан да «Таза болса табиғат, аман болар адамзат» деп бекер айтылмаса керек.

Жаратылыс, жан ана,

Қарық қып суға, ауаға,

Топырағымен асырап,

Сәулесін құйған санаға – дей келе, бүгінгі біздің сабағымызда табиғаттың адамзатқа тарту еткен сыйын қадірлеу, бағалау тақырыптарын сабақ барысында қарастырамыз.

Жаңа сабақ.

—Ал енді сайысымызды бастайық. Бір-бірімізге сәттілік тілейік.

(Әр топ өз топтарын таныстырып өтеді.)

«Күн» тобы

Құтты болсын сыныптас,

Алға аттаған қадамың

Білім деп соқсын жүрегің,

Жолыңа бестік шашамын

«Су» тобы

Жайнасын балбұл жүздерің,

Бір сыныптас достарым

Жайқалып тұрған көктемнің

Өмірің сенің гүл болсын

«Ауа» тобы

Шақырып алыс арманға,

Асулар күтіп тұр алда

Өмірге ұлы самғауға

Жар бола көрсін бір Алла!

Ал енді балалар сайысымызды бастамас бұрын ойымызды жинақтап алайық. (Ой қозғау стратегиясы)

Мұғалім: Егерде, Күн, Су, Ауа болмаса не болар еді?

Иә, балалар, Күн, Су, Ауа табиғаттың адамға берген ең үлкен сыйы.

 

Сайыс

Асыл тастан, өнер жастан

Шығады деп дарынды,

Халық айтса қалт айтпайды,

Әрқаншанда нанымды,- дей келе сайысымыздың шарттарымен таныстырып өтейін.

Сайыс шарттары:

I кезең. Шығармашылық жұмыс

II кезең. «Мықты болсаң тауып көр»

III кезең.  «Шешен болсаң шешіп көр»

                   I кезең. Шығармашылық жұмыс.

Бұл кезеңде әр топқа бір парақ беріледі. Әр топ өз ойларын, табиғат көріністерін сол парақ бетіне түсіреді. Табиғаттың негізгі көріністерін өз топтарына байланыстыра отырып салулары тиіс. Әр топтан бір қорғаушы болады. Суретті салып болған соң әр топ өз туындыларының мазмұнын ашады. Ең жоғарғы ұпай – 3.

Ұпай сандарын «Бағалау парағына» белгілеу.

Ал, суреттерді салыстырып көрейік, мұнда ең жоғарғы ұпай 3.

Бағалау парағына назар аударып, топтардың ұпай санын есептейік.

 

                         II кезең. Мықты болсаң тауып көр».

              Симантикалық карта.

	ағады	жылытады	мөлдір,түссіз	көзге көрінеді	табиғатқа    жатады
Күн		+		+	+
Су	+		+	+	+
Ауа			+		+

Әр топ қорапшаларына салынған ұпай парақшаларын санап, «Бағалау парағына» белгілеу

 

III кезең.  «Шешен болсаң шешіп көр»

5 жолды өлең құрастыру. Әр топ өз топ аттарына бес жолды өлең құрастырады.

Күн

Ыстық, шуақты

Жылытады, сәулеленеді, батады

Күн-табиғаттың бір бөлігі

жұлдыз

Ауа

Мөлдір, түссіз

Қозғалады, тарайды, ластанады

Ауа адам өмірінің мәні

Тіршіліктің тірегі

Су

Сұйық, түссіз

Қатады, газданады, ағады

Су-тіршіліктің негізгі көзі

Табиғаттың бөлігі

Қарап отырсақ, үшеуі де өмір негізі, үшеуі де өте қажет заттар екен, солай емес пе? Біз оларсыз өмір сүре аламыз ба?

Олай болса, балалар, біз оларды қорғауымыз керек пе?

Ал енді, «Бағалау парағына» назар аударайық

                Марапаттау.

Үш топ үш жапыраққа табиғатқа байланысты бір-біріне тілектерін жазып, ағашқа іледі

«Тілек шоғын» жапсырады.

Бұлақтай таза мөлдір бол!

Гүлдей жайнай бер!

Көңілің  көлдей шалқысын!

Қызғалдақтай құлпыра бер!

Жұлдызың жарық болсын!

Айың оңынан тусын!

Таудай талап берсін!

Көңілің ақ қардай болсын!

Жүрегің күннің шуағындай жылы болсын!

Жаздай жайдарлы бол!

Жер Анадай мейіімді бол!

Жауқазындай жадырай бер!

Көктемнің күніндей құлпыра бер!

Табиғаттай сыйлы бол!

Желдей жүйрік бол!

Көңілің аспандай ашық болсын!

Қырандай қанатты бол!

Бұлақтай таза бол!

Барлығы: Білместік жасаған тірілер атынан,

Кешірім сұраймыз жас ұрпақтар атынан.

Топтасайық, достасайық жас-кәріміз,

Табиғатты аялайық бәріміз!

Ендігі кезекте қонақтардың назарына әсем әуен ұсынамыз. «Батаменен ел көгерер,Жаңбырменен жер көгерер» деп халқымыз айтқандай «Жау.жау жаңбыр» әнін қабыл алыңыздар.

Келесі кезекте «Жапырақтар биін» тамашалаңыздар.

-дей отырып, бүгінгі сабағымызды  аяқтаймыз. Назар аударғандарыңызға рахмет!

Бүгінгі  сабақтан  алған әсерімізді,  көңіл- күйімізді  қонақтарға  сыйлайық !

Урок литературы в 11-м классе по теме "Как же это?" (По "Донским рассказам" М.Шолохова)

Черненко Светлана Анатольевна, учитель русского языка и литературы

Разделы: Литература

Тема урока: «Как же это?!»

Цели:

показать гражданское и писательское мужество М.Шолохова, одним из первых сказавших правду о гражданской войне как о трагедии народа;

проанализировать художественные особенности рассказов;

проверить умение учащихся самостоятельно делать выводы, высказывать и аргументировать свою точку зрения.

Записи на доске:

«Родинка – это, говорят, счастье».

«Учиться бы поехать куда-нибудь, а тут банда… Опять кровь, а я уже уморился так жить…Опостылело всё…»,

«Зачерствела душа у него»,

«Меня за моё же добро расстрелять надо, за то, что в свой амбар не пущаю, – я есть контра, а кто по чужим закромам шарит, энтот при законе? Грабьте, ваша сила».

Нонешним

Брешешь

Летник

Вназирку

Излапывает

Музга степная

ХОД УРОКА

I. Организационный момент

II. Показ отрывка из фильма «Неуловимые мстители»

III. Слово учителя

Долгое время Гражданская война была окутана ореолом подвига, романтики. Шолохов – один из тех, кто заговорил о Гражданской войне как о величайшей трагедии, имевшей тяжёлые последствия. Главное в жизни – человечность, доброта, а не классовая жестокость и ненависть. По тем временам это было явное отступление, отход от складывающейся литературной традиции. Между тем «Донские рассказы», вышедшие как бы тремя выпусками – «Донские рассказы» (1926 г.), «Лазоревая степь» (1926 г.), «О Колчаке, крапиве и прочем» (1927 г.), сам Шолохов, словно подчёркивая их самостоятельное значение, выступил в 1931 году в итоговой книге «Лазоревая степь. Донские рассказы» (1923-1925 г.г.). Первым из произведений цикла был опубликован рассказ «Родинка». (В ходе анализа текста обращать внимание учащихся на художественные средства и их значение для конкретного эпизода).

IV. Беседа по тексту рассказа

– Сколько главных героев в рассказе? (Николка Кошевой и атаман)
– Что мы узнаём об этих героях? (Николка – стр.25: «Кошевой Николай. Командир эскадрона. Землероб. Член РКСМ.»; атаман – стр. 30: Плен германский, потом Врангель, лагерь, турецкая филюга и – банда). 
– Но это сухие анкеты, никаких психологических полутонов, поверхностная характеристика. Если бы сущность «Донских рассказов» исчерпывалась только подобными примерами «красной» или «белой» идеи, то все они были бы сжаты до простой иллюстрации жестокой классовой борьбы. И трагического финала бы не было, потому что они одного рода, но не одного класса. Здесь переплетаются две сюжетные линии: внешняя и внутренняя. 
– Что общее в душевном состоянии атамана и Николки? Жизнь выбилась из привычной нормы. Об этом свидетельствуют портреты и авторские характеристики героев. В портрете Николки Шолохов подчёркивает противоречие между его юным возрастом и тем суровым жизненном опытом, который дала ему Гражданская война /стр. 26, 1и2 абз. ( Со слов «Плечистый Николка…» до слов « не хуже любого старого командира»)/. У атамана «зачерствела душа» /стр.30/. Это же очерствение души, одичание подчёркивается и сравнение атамана с волком /стр. 28 («Со слов «…ведёт атаман банду…»)
- Что является отправной точкой внутреннего сюжета? (Воспоминания Николки об отце, о родном доме (гл. 1))
- К чему рвётся душа Николки ? (К идеальному, вечному, к светлому воспоминанию о доме, о семье)
- А куда спешит атаман? (Не столько банду вёл, мстил советской власти, сколько рвался к родному дому, к сыну.)
– Почему «родинка» – это счастье»? (Родинка, род, родня, родство, родина, народ) Что объединяет эти понятия?
– Найдите в тексте описание дома, в котором квартирует Николка? (Начало 2 главы. Обрыв души, жизни. Николка словно идёт по краю жизни.)
– А о чём он мечтает? (Немало повоевавший он так и не стал «человеком войны», так и не смог привыкнуть к потокам крови. Отвернулся, когда проходил мимо окровавленного лошадиного трупа.)
- Какое значение имеет пейзаж 3 главы в раскрытии душевного состояния атамана?( Пейзаж мы видим глазами бывшего землепашца, ставшего атаманом банды)
– Что ещё подтверждает, что Гражданская война  разрушает не только жизнь человека, но и природу?(стр.27 «… на траву, заплаканную, седую от росы».)
– Когда на страницах рассказа появляется волк? (1 – сравнение с атаманом; 2 – волк –активная часть природы. Он то подчёркивает озверение жизни: «за перелеском кто-то взвыл по-звериному», то заставляет героев оглянуться на себя, увидеть себя частью живущей природы. На последних страницах рассказа, в эпизоде схватки красноармейского отряда с бандой, появляется настоящий волк. Но мудрый зверь, услышавший звук выстрелов, уходит в лог, в заросли, спешит укрыться от жестокости людей.)
– Но не только бандиты озверели. Как выглядит во время боя Николка? (Лицо злобой перекошено)
– В чём состоит самый важный конфликт? (Конфликт между красными и белыми уступает место другому, более важному – между веками складывавшимися нормами человеческой жизни и бесчеловечностью братоубийственной войны.)
– В чём драматизм ситуации, лежащей в основе сюжета? (Убийство врага, оправданное ситуацией войны, осознаётся героем как детоубийство, грех, которому нет оправдания, который можно искупить только смертью. Христианское раскаяние оказывается сильнее классовой ненависти.)

V.  Выразительное чтение эпизода убийства сына.

– А какое первое предложение в 4 главе? («Зарёю стукнули первые заморозки») 
– Что предшествует гибели Николки? («За перелеском кто-то взвыл по-звериному и осёкся. Солнце закрылось тучей…упали …тени…»)
– В рассказе много эпитетов, метафор, сравнений, с которыми мы с вами встретились при знакомстве с текстом. С какой целью автор употребляет столько художественных средств?
Драматический раскол казачьей семьи становится основой сюжета многих рассказов цикла. Но если в «Родинке» детоубийство происходит как трагическая случайность, то в «Продкомиссаре» аналогичный поступок – сознательный выбор героя.

VI. Беседа по тексту рассказа

– Кто сходится в непримиримой схватке в рассказе? (Отец и сын)
– Что мы узнаём об отце и сыне?
– Чьи жизненные позиции сталкиваются в рассказе? (Позиция представителей новой власти – областного продкомиссара, председателя ревтрибунала – абсолютно непримирима, потому что они чужие для казаков, как и казаки для них. Позиция Бодягина-старшего и его односельчан более основательна, так как они отстаивают нажитое своим трудом добро и продразвёрстка для них просто грабёж. Наиболее сложная позиция Бодягина-младшего. Выполняя свой революционный долг, который велит ему расстрелять отца, он не может до конца преодолеть узы кровного родства и, подчиняясь долгу, всё же ощущает предосудительность сделанного им выбора, потому и говорит: «Не серчай, батя…» Однако эта фраза говорит о том, что он воспринимает свой поступок как простительный.)
– Так ли смотрит на это автор? Где мы можем это увидеть? (Иначе смотрит на это автор. Вероятно,поэтому рассказ не замыкается на сюжете, посвящённом взаимоотношениям отца и сына, а имеет двухчастную композицию: вслед за эпизодом отцеубийства идёт эпизод спасения ребёнка.)
– Почему Бодягин-младший спасает ребёнка? (В судьбе мальчишки он увидел отражение собственной судьбы  («Я – сирота…по миру хожу «), но истинными мотивами поступка становятся жажда искупительной жертвы, проснувшееся в герое чувство родства, что-то вроде отцовского чувства.) 
– Можно ли спасением ребёнка оправдать жестокость? (Нет. Жестокость Бодягина остаётся  жестокостью, как и жестокость его врагов, о чём свидетельствует финал рассказа.)
– Какова авторская позиция по отношению к Гражданской войне?
– Зачем Шолохов «убивает» своих героев в финале?
– О чём бы вы спросили у Шолохова?

VII. Рассказы Шолохова критика поначалу оценила положительно. Но уже к концу 20-х годов отношение критики резко меняется – тон и  характер рецензий становятся всё более придирчивыми, жёсткими. Под прицельный огонь попали и тематика рассказов, и  творческий метод, и идейная позиция автора. Шолохова обвиняли в «натурализме», «схематичности» и в отклонении от пролетарской литературы, а сверх того – объявили «колеблющимся середняком» и «мелкобуржуазным гуманистом.

Ученики зачитывают отрывки из критики «Донских рассказов».

VIII. Вывод по уроку

Гражданская война  для Шолохова – катастрофа, в которой рушатся человеческие связи. Здесь нет правых и виноватых, а значит, и не может быть победителей. Родинка – это не только примета, по которой узнаёт атаман убитого им сына, это и знак былого единства, родства людей, ставших непримиримыми врагами.  Род, родня, родство, родина, народ – всё это оказалось расколотым, разрушенным Гражданской войной. Где выход? Однозначного ответа не было, да и быть не могло. Писатель возлагал надежды прежде всего на инстинкт самосохранения народа, на созидательное начало как главный признак здоровья нации.

IX. Оценки за урок

X. Домашнее задание

Литература:

1. Шолохов М.А. Донские рассказы. – М.: Дет.лит., 2000