?аза?стан хал?ы Ассамблеясына - 20 жыл

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Солтүстік Қазақстан облысының білім басқармасы

«Петропавл қаласының білім бөлімі» ММ

Қазақ мектеп – гимназиясы

Нургазина Мадина Болатқызы 11-сынып

Қазақ прозасындағы жетім және тастанды балалар тағдыры

Бағыты: «Қазақстанның тарихи ескерткіштері және перспективті туристік бағыттар» Секция: Әдебиет

Ғылыми жетекшісі: Есенгалиева А.Е. қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Ғылыми кеңесші: Көкбас Жазира Манаш Қозыбаев атындағы СҚМУ «Қазақ филологиясы» кафедрасының аға оқытушысы, ғылым магистрі

Зерттеудің өзектілігі:

қазақ прозасын тақырыптық–мазмұндық тұрғыдан зерттей отыра, бүгінгі күнде жетім балалар мен тастанды балалардың ұлттық тәрбие тұрғысынан да көңіл бөліп, оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыру өзекті мәселе болып отыр.

Зерттеу мақсаты:

қазақ прозасындағы жетімдер бейнесін арқау ете отырып, қазіргі күндегі жетімдердің қоғамдағы рөлін анықтау; баланың отбасындағы тәрбие алуын, баланы бейімдеуде жетімдер үйінің орнын зерделеу.

Зерттеу міндеттері:

• көркем прозадағы жетім балалардың бейнесін ашып көрсету;
• прозадағы жетімдер тағдыры мен бүгінгі қоғамдағы жетімдердің жағдайын салыстыра зерттеу;
• жетімдердің қоғамдағы рөлін анықтау.

Зерттеу нысаны:

Қазақ прозасындағы жетім және тастанды балалар тағдыры

Зерттеу жаңалығы мен дербестік мәні:

қазақ прозасындағы жетім балалар мен бүгінгі күнгі жетімдер және тастандылардың тағдырын салыстыра отырып анықтау.

Зерттеу болжамы:

жетім балалар мен тастанды балалардың соңғы жылдардағы өсу деңгейлерін қарастыру.

Зерттеу әдістері:

• зерттеу
• салыстыру
• жинақтау
• сауалнама
• қорытындылау

Практикалық маңызы:

ғылыми жұмыс арқылы қоғамда жетім және тастанды балалардың санын азайтуға ықпал ету, отбасылық тәрбиені насихаттау.

Күтілетін нәтиже

жастардың бойында жетімдікке деген жанашырлықты дамытып, жетім мен тастанды балалардың қоғамнан сырт қалмауының алдын алу.

“ Сәбилер” үйінің директоры Қапенова Маруар Тұрсынқызы

Мекемеге түскен балалар саны:

2009 жылы

Жетімдер саны

2010 жылы

Жалғызбасты аналардың қамқорлығынсыз қалғандар саны:

2011

2

68

Ата-ананың қамқорлығынсыз қалғандар саны:

3

жылы

74

2012 жылы

Тастанды балалар саны:

3

21

2013 жылы

5

75

Тартып алынған балалар саны:

3

7

25

8

79

2014 жылы

5

9

5

28

2015 жылы

8

82

7

14

9

13

30

86

17

8

13

34

14

87

11

13

21

37

24

13

17

41

16

28

18

“ Отбасылық үлгідегі балалар ауылы”

Қалай ойлайсыз, қазіргі кезде жетім балаларға бар мүмкіншілік жасалынған ба?

Қазақстанда арнайы жоспар бар. Яғни, бір жастан бастап он сегіз жас аралығындағы жетім балаларға көмек көрсету, жетім балаларды тәрбиелеу үшін арналған жоспар. Ол бір жастан үш жасқа дейінгі « дом малютка » деген жерде болады, яғни, кішкентай балаларға арналған. Үш жастан алты жасқа дейін Полудино деген жерде тәрбиеленеді, алты жастан бастап әр жердегі жетім балаларға арналған мектеп интернаттарына, отбасылық жерге бағытталады. Ол жерлерде заң түрінде алты, жеті жастан он сегіз жас аралығындағы балалар тәрбиеленеді. Оқуын әрі қарай жалғасытырады. Он сегізден жиырма үш жасқа дейінгі балалар жасөспірімдер үйіне барады. Олар студент болса да сол жерге барып тұрады. Оқуға шамалары келмеген жағдайда оларды білім басқармасы әр жерге орналастырады. Мамандығы жоқ болған жағдайда да. Мысалы, барлығы бірдей білімді балалар бола бермейді ғой. Барлығы бірдей колледжге, университетке түсе бермейді. Бір жерде вахтер, еден жуушы, тағы сондай – сондай жерлерге орналастырылады. Ал ер балалар жиһаз цехтарына, басқа да сондай жерлерге орналастырылады. Жалпы, әрбір жетім балаға Сара Алпысқызы Назарбаеваның қолдауымен миллион тенге ме, әлде екі миллион тенге ме барлығына оқуын жалғастыруға арнайы есепшот ашып, ақша бөледі. Ол есепшоттағы ақшаны егерде грандқа түспеген жағдайда төлеуге болады. Жалпы, барлық Қазақстанда жетім балаларға өте жақсы жағдай жасалынған. Бірақ, жетім болмағандары дұрыс.

Бұл мекемеде нешеге жуық балалар тәрбиеленуде, қамқорлықта қанша қаракөз?

Қазір елу үш бала тәрбиеленуде. Елу үш баланың он үші жетім, әке – шешесі дүниеден өткен балалар, олар арнайы жәрдемақы алады. Жәрдемақысы он бір мыңнан он сегіз мыңға дейін. Тұрмыстық банк жилстрой банктің есепшотында жатады. Бір миллион жеті жүз мың теңге, төрт жүз мың теңге жинақталған. Елу үш бала ал, қалғандары әртүрлі жағдаймен ата – анасынан айырылған балалар.

Не себепті, ата – аналар балаларын жетімдер үйіне тапсыруда және оған не түрткі болады?

Жалпы, ен бірінші қазіргі тәрбиеленуші балалардың ата – анасының тәртіптілігінің төмендігі, одан арақ құмарлығы, әр нәрсеге жеңілтектік жасауы, сондықтан олар өз балаларын ойламай жеңіл тұрмыс, жеңіл өмір іздеп, жауапсыздық көрсетіп жатуынан. Біздің мекемеде осы балаларымыз тәрбиеленіп жатыр.

Тастанды балалармен жетім балалардың арасындағы айырмашылық қандай?

Баламен баланың айырмашылығы жоқ.Тастанды бала деп, жетім бала деп бөлуге болмайды. Барлық баланың терезесі тең. Бала ата – анасын тастап кеткеніне кінәлі емес, бала ата – анасының ерте дүниеден озғанына кінәлі емес. Бұл арада айыруға, арасын жік салуға дұрыс емес.

Тәрбиеші анамен сұхбаттасу

Алты үй бар. Әр үйде алты ана, тәрбиеші жұмыс істейді. Жұмасына бір рет әр үйдің анасы демалыс алады және күндіз келіп кететін тәрбиешілер бар. Бұл мекемеде психолог, медбике, әлеуметтік ұстаз, тәрбие жөніндегі орынбасар бар. Тәрбиеленушілерге жағдай жасалынған. Олар қала ішіндегі мектепте білім алуда.Ұлдардың жатын бөлмелері мен қыздардың жатын бөлмелері бөлек. Сабаққа дайындық жасайтын орындары, кітапхана, компьютер бар және интернет қосылған. Балалар күн тәртібімен гимнастика, жаттығулар жасайды. Мерекелерді көршілес үйлермен тойлайды. Наурыз мерекесін тәрбиеленушілер ерекше атап өтеді. Қазақтың салт – дәстүрлерін насихаттайды. Мектеппен қарым – қатынас жақсы байланыста. Жаз мезгілінде балалар жазғы сауықтандыру лагерьлеріне барады. Балалар мұражайларға, аквапаркке, саябақтарға, театрге, атракциондарға барып демалады. Әр үйдің өз демеушісі бар. Балалар туған – туысқандарымен араласып, туысқандарына барып қайтады. Туған – туысқандары келіп тұрады. Балалар баспана алу жөнінде кезекте тұр. Барлық жағдай жасалынған.

Тәрбиеленуші Диана Ахмадеева

Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған облыстық мектеп-интернаты

Тәрбиеленуші оқушылармен психологиялық сынақ жүргізілді. Психологиялық сынақ төмендегідей сұрақтарды қамтыды:

• «Сәттілік» ұғымын қалай түсінесің?
• Белгілі бір жетістікке жетуге не көмектеседі?
• Өмірдің мәні неде?
• Ойлаған мақсатыңа жету үшін қандай жұмыстар атқарасың?
• Мейірімділік - асыл қасиет деген не?

Сынақ барысында тәрбиеленуші оқушылар бірнеше сұрақтарға жауап берді. Соның ішінде «Өмірдің мәні неде?» деген сұраққа тәрбиеленушілердің көбісі отбасы деп жауап берген. «Өмірдің мәні балалар да, балаларымызға кезінде бізге берілмеген нәрселерді болашақта беру»,-деп жауап қайтарған болатын. Міне, осындай тұрғыда айырмашылықтарын зерттей келе, мынандай ой түйдім. Яғни, осыдан кейін балаларға қаншалықты отбасытәрбиесі, отбасы махаббаты, ананың ыстық аялы алақаны керек екендігін байқауымызға болады.

Сәбит Мұқанов атындағы кітапхана

Қазақ прозасындағы жетімдердің көркем бейнеленуі

Соғыс жылдарындағы қазақ ауылының тұрмыс-тіршілігі, ауыл адамдарының күйініш-сүйініштері жайынан сыр толғайтын көрікті ойлы, көркем шығармалар әдебиетімізде онша көп те емес. Жазушы С.Мұратбековтың «Жусан иісі» әңгімесі қазақ әдебиетіндегі осы тақырыптағы аздаған шығармалар тобында ерекше дараланып тұрады.Жазушы өз шығармаларындағы өмір құбылыстарын адамның, жасөспірімдердің ең бір асыл арманына, адал сезіміне бөлеп баяндайды. Соғыстың от-жалынында әкесі қаза тапқан, одан соң шешесі, әжесі дүние салып, жетім қалған Аян деген баланың тағдырына құрылған «Жусан иісі» әңгімесі өмір құбылыстарының ішкі қайшылықтарын күтпеген жерден ашып, тамаша әсер қалдырады. 

• Сайын Мұратбеков “Жусан иісі”
• Сайын Мұратбеков “Жусан иісі”

М.Мағауин повестері туралы әңгіме болғанда жиі ауызға алынатын шығармалардың бір-«Бір атаның балалары». Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанға түрлі ұлт өкілдерін өкіметтің жүз мыңдап тоғытып жібергені, ал оларды қазақтардың шамалары келгенше қонақжайлықпен қарсы алғаны өмір шындығы. Бұл шығарма қазақ халқының кеңпейілділігін, дарқандығын көрсете алуымен де ұлт оқырманы үшін қымбат деп есептейміз. Ол сипат ауыл ақсақалының бейнесі арқылы айқын бейнеленген

• Мұхтар Мағауин “Бір атаның балалары”
• Мұхтар Мағауин “Бір атаның балалары”

Әңгімеде Тортайдың бастан кешкендері, соғыстан кейінгі қайғы-қасіреттері баяндалған. Мысалы: Тортайдың әжесімен ауылға қоныс аударуы, балалардың Тортайға сіңісуі, әкесінің қаза табуы, өзінің балалық армандары кімнің де болмасын құлағының құрышын қандырары анық.

• Оралхан Бөкей “Тортай мінер ақ боз ат”
• Оралхан Бөкей “Тортай мінер ақ боз ат”

Жазушының "Жетім " әңгімесі үлкен қасиеттерді бойына жинаған туынды. Әңгіме кейіпкері он екі жасар бала Қасым жайлы. Ол айналасы екі-үш жылдың ішінде бар жақынынан, әке-шешесінен, ата-әжесінен де айрылды. Тас жетімнің бірі. Дүниеде жалғыздықтан артық қандай қиянат-қайым қайғы, қасірет бар десеңізші?! Қаршадай Қасым сол қасіретті жұтып, жалғыз қалды.

• Мұхтар Әуезов “Жетім”
• Мұхтар Әуезов “Жетім”

7- сынып оқушыларынан алынған Эссе “ Жетім баланың тағдыры ”

7 - сынып оқушыларынан алынып жатқан сауалнама

Сауалнама төмендегі сұрақтарды қамтыды:

• Қазақ прозасындағы жетім балалар мен қазіргі қазақ қоғамындағы жетім балалардың арасында айырмашылық бар ма?
• Қасым, Аян, Тортай мен Зигфрид сынды жетім балалардың тағдырлары сені толғандыра ма?
• Осы әңгіме кейіпкерлерінің бойларындағы қасиеттерді бүгінгі қоғамдағы жетім балалардың бойларынан байқауға бола ма?
• Әңгімелерді оқу барысында өзіне қажетті ойларды түйдің бе?

7- сынып оқушыларына арналған сауалнама сұрақтары бойынша берген көрсеткіштері Қазақ прозасындағы жетімдер тағдыры

1-ші сұрақ бойынша

2-ші сұрақ бойынша

3-ші сұрақ бойынша 4-ші сұрақ бойынша

Қорытынды: бұл диаграмма арқылы оқушылардың қаншалықты деңгейде осы әңгімелерді қамтығандары және бүгінгі қазақ қоғамындағы жетімдер тағдыры жайлы қазақ прозасымен салыстырып кеткендерін айтуға болады. Сонымен қатар, әңгіме кейіпкерлерінің тағдырлары толғандыратындарын анық байқауға болады.

11 - сынып оқушыларынан алынып жатқан сауалнама

Сауалнама негізінен төмендегі сұрақтарды қамтыды:

• Қазіргі қоғамда жетім балалар санының көбеюі тәрбиеге байланысты ма?
• Жетім балалардың қиындыққа ұшырауына қоғам кінәлі ме?
• Сенің ойыңша, қоғам жетім балаларға жеткілікті көмек көрсете ала ма?
• Сенің сыныптасың жетім бала болса, сен оны қабылдар ма едің ?
• Шетел азаматтарының қазақстандық балаларды асырап алуларын дұрыс деп ойлайсың ба?

Барлығы 50 оқушы

Қорытынды: анықтаушы эксперимент жұмыстары бойынша оқушылар бойында жетім мен тастанды балаларға деген өз тараптарынан қолдаушылықтарын және қоғам ортасында қалыптасу жағдайын анықтап берді. Сауалнама нәтижелері оқушылардың жетім мен тастанды балалар ұғымына және бұл мәселеге аса мән беретіндігін, болашақ ұрпақты тәрбиелеуде тікелей маңызы бар екеніне, жетім баланы қоғамдық өмірге бейімдеуді қажет деп есептелді.

Сауалнама төмендегідей сұрақтарды қамтыды:

• Қазіргі уақытта жетім және тастанды балалардың санын азайту үшін қандай жұмыс түрлерін ұйымдастыруға болады?
• Шетел азаматтарының қазақстандық балаларды асырап алуларына қалай қарайсыз? Неге? Сөзіңізді дәлелдеп жіберсеңіз?
• Қазақ прозасындағы жетім балалардың тағдыры қандай болды?
• Қазіргі қоғамда өрімдей қыздар жол бойында баланы тастауды неге әдетке айналдырған?
• Сіздің ойыңызша, қазақ прозасындағы және қазіргі қоғамдағы жетім баланың мінез-құлқы бір-біріне ұқсас болып келе ме? Не себепті?
• Жетім балаларға қалай көмектесер едіңіз?
• Біздің мемлекеттен жетім, тастанды балаларды асырап алған қазақстандықтарды білесіз бе?

Қорытынды: Қазақ прозасындағы жетім балалардың тағдыры өте қиын болды. Сол кездің жетім балаларымен қазіргі кездің жетім балаларының айырмашылығы жер мен көктей. Өйткені, ол уақытта соғыс, ел басында ауыр заман болды. Ал, қазір ше? Қазіргі кезде ата-аналардың тәрбиесіздіктерінен деген ойларды айтып жатты.

Қорытынды:

Қазақ халқының туысшылдығы соншалық, баласы жоққа өз баласын беру, ұлы не қызы жоққа өзіндегі екінің бірін беру, ал алған жақ балаға жан-жақты қамқорлық жасағаны, есейгенде туғандарына қызғануы, не керісінше, туған ұясына қосуы ата-әкелеріміздің екеуінің бірі басынан кешірген жай. Әрине, талаған салт-дәстүрлердің өзіндік оңды және теріс жақтары болғаны белгілі, сондықтан бірі осы күнге дейін ерекшеленітін қазақ қауымының қамқоршысынан айырылған балаға байырғы заманда ата-аналық жылулық сезінетіндей жағдайлар жасап отырған. Ал, қазіргі таңда біреудің баласы түгілі, өзінің туған баласын шет итеріп, тастап жатқан ата-аналар қаншама. Қазақстан Республикасының "Қазақстан-2030”даму стартегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен. Жетім балалар тәрбиесіне қазіргі кезде ұлттық тәрбие тұрғысынан да көңіл бөліп, оларды жеке тұлға етіп қалыптастыру мәселесі бүгінгі күн талабы. Сондықтан да, еліміздің болашағы жарқын, келешегі кемелді болуы үшін алға қойған міндеттер аянбай еңбек етуді талап етеді. Болашаққа үлкен сеніммен қадам басу өткенді саралап, сабақ алудан бастау алады.

Ғылыми жұмыс барысында жинақталған ғылыми-теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмысының нәтижелері бізге төмендегідей тұжырымдар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді:

• 1. Отбасын құру, отбасылық өмірді сақтау, бақытты отбасы туралы танымдық материалдар (газет-журналдар) мен интернет желісінде сайттарды көбейту.
• 2. Жастар арасында ұлттық құндылықтарымызды кеңінен тарату.
• 3. Жоғары сынып оқушыларымен болашақ отбасылық өмір туралы іс-шаралар

( әңгімелесу, дөңгелек үстел т.б.) өткізу.

Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсатына жету барысында

төмендегі міндеттер шешілді:

• Қазақ прозасында еселі еңбек етіп жүрген айтулы қаламгерлер шығармалары оқырманға таныстырылды;
• Қазақ прозасындағы жетімдер бейнесі және қазіргі күндегі жетімдердің қоғамдағы рөлін анықтау зерттелді, зерделенді;
• Көркем прозадағы жетім балалардың образдық ерекшеліктері талданды.

«Жігерлі ұл, инабатты қыз-өмір көркі» атты бағдарламаның негізгі міндеттері:

• ұрпаққа берілер ұлттық тәрбие көзі ретінде даярлау;
• кез келген ортада тіл мәдениеті мен шебер сөйлеуді дамыту;

«Жігерлі ұл, инабатты қыз-өмір көркі» атты бағдарламаның негізгі мақсаты:

• қазіргі қоғамдық ортада азаматтық ұстанымдары бар, жеке өмірде отбасылық міндеттерді ала білетін , өз білімімен  ұштастыра  алатын ұлтжанды, парасатты, мәдениетті дәріптейтін шынайы болашақ ұрпақты қалыптастыру және мектеп оқушыларымен сырласатын, ой бөлісетін, қажетті кеңестер ала алатын нағыз белсенді ортаны құру.

• Тарих беттерін ашқанымызда сол кездердегі жан түршігерлік жайлардың өткенін танып жүрегіміз сыздайды. Әрине, нәубеттің үлкен-кішісі болмайды. Нәубеттің аты–нәубет. Бірақ, оның қолдан жасалғанын көрген кезде қалай қиналмасқа. Шынымен де, соғыс жылдары қаншама бала тірі жетім атанды. Қазақ халқы өзінің кеңпейіл, бауырмал халық екендігін қазақ прозасындағы заңғар жазушыларымыздың «Жусан иісі», «Тортай мінер ақ боз ат», «Бір атаның балалары» сынды әңгімелерінен айқын байқаймыз.
• Тарих беттерін ашқанымызда сол кездердегі жан түршігерлік жайлардың өткенін танып жүрегіміз сыздайды. Әрине, нәубеттің үлкен-кішісі болмайды. Нәубеттің аты–нәубет. Бірақ, оның қолдан жасалғанын көрген кезде қалай қиналмасқа. Шынымен де, соғыс жылдары қаншама бала тірі жетім атанды. Қазақ халқы өзінің кеңпейіл, бауырмал халық екендігін қазақ прозасындағы заңғар жазушыларымыздың «Жусан иісі», «Тортай мінер ақ боз ат», «Бір атаның балалары» сынды әңгімелерінен айқын байқаймыз.

• Елімізде балалықтың базарын сезінбей, шын қуанып күле алмаған, ата-анасына еркелей алмаған сәбилер көбейіп барады. Иә, бізде жетім балалар саны көп. Туған перзентіне тасбауыр көкек аналардың кесірінен жетімдер үйінде өсіп жатқан балалардың тағдыры ешкімді де немқұрайлы қалдыра алмайды. Бұл өзекке өкініш ұялатар жәйт—бүгінгі күннің ащы шындығы.
• Елімізде балалықтың базарын сезінбей, шын қуанып күле алмаған, ата-анасына еркелей алмаған сәбилер көбейіп барады. Иә, бізде жетім балалар саны көп. Туған перзентіне тасбауыр көкек аналардың кесірінен жетімдер үйінде өсіп жатқан балалардың тағдыры ешкімді де немқұрайлы қалдыра алмайды. Бұл өзекке өкініш ұялатар жәйт—бүгінгі күннің ащы шындығы.

Аянның прототипі Науқан Керімов. Қазіргі кезде Ескелді ауданының Ақын Сара ауылында тұрады. Еңбек ардагері, құрметті зейнеткер. Отбасында он бес бала бар. Науқан Керімовтің өмірлік қосағы Тыматай апа.

Бүгінгі таңда әлемнің 30 мемлекетінде өмір сүруде

Франция

Ұлыбритания

Италия

9 мыңға жуық бала

Бельгия

Польшо

Германия

Ақш

Канада

41