Внеклассный урок «Алтын ?а?па» (11 класс)

Сыныптан тыс жұмыс

«Алтын қақпа» зияткерлік ойыны

Мақсаты: Оқушылардың XVI-XVII ғасырлардағы Қазақстанның мәдениеттің қаншалықты білетіндіктерін тексеру. Оқушылардың шапшаң ойлауға, ойын жинақтап жеткізе білуге, ой-өрісін кеңейту. Отансүйгіштікке, адамгершілікке, ел тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін ұмытпай қадірлеуге, мақтан тұтуға тәрбиелеу.

Күтілетін нәтижелер: Оқушылар өз елінің, жерінің тарихын, ата-бабаларының рухани мәдениетін біліп, үлгі алады, тарихына деген сүйіспеншілігін арттырады.

Көрнекілігі: интерактивті тақта, слайд, нақыл сөздер, сандықша.

Пәнаралық байланыс: Қазақ әдебиеті

Барысы:  Кіріспе. - Армысыздар «Қазақ хандығының құрылғанына – 550 жыл» толуына орай «Алтын қақпа» атты зияткерлік ойынымызды көруге келген оқушылар! 1465 жылдары Керей мен Жәнібек Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас өзендерінің жазықтығына көшіп келеді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Олар Қазақ хандығының іргесін қалағанын баршамыз білеміз. Одан кейін тағдыр сан түрлі сынаққа салды бізді. Үш ғасыр тарихымызбен ар – ожданымыз табанға тапталды. Бірақ, мың өліп, мың тірілген қазақ ақыры азаттығын алды. Ал, Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өту – сол азаттық сыйлаған бабаларға деген құрметіміз деп қабыл алыңыздар. Бүгінгі зияткерлік ойын XVI-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының рухани мәдениет қазыналарына арналмақ. Сол кездегі қазақ халқының тарихи шығармашылық дәстүріне шолу жасаймыз. Осы тарихи оқиғаға байланысты мектебіміздің 7-8 сынып оқушыларының қатысуымен ұйымдастырылған сайысымызды бастасақ. «Алтын қақпа» зияткерлік ойыны 4-кезеңнен тұрады. Олар:

1-кезең: «Тас қақпа»

2-кезең: «Күміс қақпа»

3-кезең: «Алтын қақпа»

4-кезең: «Алтын сандық»

Оқушылар интерактивті тақтадағы слайдтарға қарап жауап береді. Жалпылама сұрақтарға лезде жауап берген оқушылар «Алтын қақпа» зияткерлік ойынға қатыса алады.

Жалпылама сұрақтар: (слайд)

1.Қандай тіл Қазақстан жерін мекен еткен, тегі жағынан бір-біріне жақын қаңлы, үйсін, арғын, найман, керей, алшын т.б. тайпаларға ортақ тіл негізінде қалыптасқан? (Қазақ тілі)

2.Қай ғасырда қазақ тілі өзіне тән ерекше белгілері бар, дербес тілге айналды? (ХV ғасыр)

3.«Кодекс куманикус» қай тілде жазылып, тарады? (қыпшақ тілінде)

4. Кімнің дерегінде «қыпшақтардың сиыр сүтінен жасалған қышқыл сусыны-айран» деп атады? (В. Рубрук)

Бұл сұрақтарға жауап берген төрт оқушы ортаға шығады. «Тас қақапа» кезеңінде сегіз сұрақ беріледі. Жылдам әрі нақты, дұрыс жауап берген үш оқушы екінші кезеңге өтеді.

«Тас қақпа» сұрақтары: (слайд)

1. Қазақ халқы арасында көп тараған ертегілер: («Ер Төстік», «Құла мерген», «Алтын сақа», «Аламан мен Жоламан», «Асан қайғы», «Қарамерген» т.б.)

2.Қазақтың батырлар жырларын ата: («Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Ер Қосай», «Қабар», «Апамыс», «Төрехан», «Телағыс», «Құбағұл» т.б.)

3.Лирикалық-эпостық жырларды ата: («Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Айман-Шолпан», «Қыз Жібек», «Күлше қыз», «Мақпал қыз» т.б.)

4.Қандай күйлерді білесіз? («Ақсақ құлан», «Жошы ханның жортуылы», «Шора батыр», «Әмір ақсақ», «Қашпар күйі», «Сағыныш», «Ел айырылған» т.б.)

5.ХVІ-ХVІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ жырауларды ата. (Доспамбет, Марғасқа, Жиенбет, Ақтамберді, Шалкиіз, Бұхар т.б.)

6. Қазақтар үшін астрономиялық сағат: (Жетіқарақшы)

7. Қазақ халқының материалдық мәдениетіне нелер жатады? ( Тұрғын үй, киім кешек, тағам түрлері, құрал-сайман, қару-жарақтар)

8. Ол біздің күнімізге дейін жеткен көшпенділер сәулетінің үлгісі: (киіз үй)

«Күміс қақпа» кезеңінде үш оқушыға алты сұрақ беріледі. Өз тапқырлығын көрсеткен екі оқушы келесі кезеңге жолдама алады.

«Күміс қақпа» сұрақтары: (слайд)

1. «Тарих-и-Рашиди» атты еңбектің авторы кім? (Мұғаммед Хайдар Дулати )

2. Бұл тарихи дерек 1541-1546 жылдары қай тілде жазылды? (парсы тілінде)

3. Қай шығармада 1465 жылы Жәнібек пен Керейдің Өзбек хандығынан бөлініп көшу себептері тұңғыш рет айтылған? («Тарих-и-Рашиди»)

4. ХVІ ғасырда өмір сүрген Өтеміс қажының атақты еңбегі: («Шыңғыснама»)

5. Шах-Махмұт Шорас қай еңбегінде қазақ хандары Бұйдаш, Хақназар, Тәуекел, Есім, Жәңгір кезіндегі, ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы қазақ-моңғол қарым-қатынасы баяндалады? («Тарих»)

6. ХVІ ғасырдың 40-жылдары Масуд ибн Усман Кухистанның «Тарих-и-Абулхайырхани» атты еңбегінде кім жайлы жазылған? (Көшпелі өзбек ханы Әбілқайыр туралы )

«Алтын қақпа» кезеңінде екі оқушы төрт сұраққа жауап беріп, өздерінің зияткерліктерін көрсетеді.

«Алтын қақпа» сұрақтары: (слайд)

1. 1600-1602 жылдары жазылған, «Жами ат-тауарих» (шежірелер жинағы) атты кітаптың авторы кім? (Қадырғали Жалайыри)

2. Қадырғали Жалайыридың шыққан тегі: (Сырдариядағы жалайыр тайпасы)

3. Қадырғали Жалайыри тұтқында отырып жазған «Шежірелер жинағын» екі елдің достығы ретінде кімге сыйға береді? (Борис Годуновқа) ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ тарихы жайындағы өте маңызды шығарма болып табылады.

4. Қандай шығарма 1854 жылы Қазан қаласында баспадан қайта шыққан, қазақ халқының мәдениеті, хандықтың өмір шежіресі, ішкі-сыртқы жағдайы жазылған?( «Жами ат-тауарих» (Шежірелер жинағы немесе Жылнамалар жинағы))

Жеңген оқушы «Алтын сандық» сұрағына жауап береді.

«Алтын сандық» сұрағы: (слайд)

1. Қазақ хандарының мемлекетті басқару мен күш-қуатын арттыруды мақсат еткен заң жинақтарын ата. («Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Жеті жарғы»)

Жеңімпаз оқушы үстелде тұрған сандықты ашып, жылқының мүсінін сыйға алады.

Қорытынды:

Алғыс сөз айта отырып, «Алтын қақпа» зияткерлік ойынның жеңімпазың марапаттау.

- Қазақстанның болашағы сендер, сондықтан да білімді, білікті адами қасиеттерің зор болып, ел сеніміне ие бола біліңдер.