•белгілі бір халы?ты? ?асырлар ?ойнауынан басталып ?ол жеткізген табыстары мен шы?армашылы?ыны? жиынты?ы. ?зіндік сипаты бар тарихи ке?істіктегі ?ызмеі мен адамды? ?ркетті? жетілу де?гейі. Заман?а сай дамып жетіліп отырады. Материалды? м?дениет деп-халы?ты? к?нделікті т?рмыс ?ажеттілігін ?тейтін,?мір с?руді ?амтамасыз ететін б?йымдар мен ?мірге ?ажетті н?рселер ж?не оны ?ндіруге керекті ??рал-жабды?тарды айтамыз.
•Материалды? м?дениетке мыналар жатады:
-т?р?ын ?й,
•-киім-кешек
-та?ам т?рлері т.б.
•?аза? хал?ында т?р?ын ?йді? 2-т?рі бар.
-жазда киіз ?й \к?дімгі киіз ?й, екіншісі арба ?стіне орнатыл?ан жылжымалы ?й-к?йме болды\
-?ыста жер ?й \ «шымнан,балшы?тан,тастан» салын?ан.
Ер адамдар-жазда ж??а киіз ?алпа?,?ыста елтіріден,т?лкі ж?не бас?а а? терілерінен тыма? киді. Ешкі терісінен тігілген ж?мса? ая? киім-м?сі, Был?арыдан тігілген кебіс киді. К?шпенді тіршілік етуіне байланысты. ?йелдерді? киім т?рлері:?йелдерді? киімі матадан,жібектен,ма?палдан тігілді. Божеткен ?ыздар к?бінесе ?кі та?ып,ба?алы а? терісінен ?сем б?рік киді. Жас келіндер с?укеле киді,кейін с?укеле орнына желек жамылды. 30-40 жаста?ы ?йелдер-кестеленген кимешек. Орта жаста?ы ?йелдер-жаулы?. Жасы келген ?йелдер-к?ндік деп аталатын бас киім киді. ?йелдерді? ?арапайым ая? киімі м?сі деп аталды. ?лтты? та?ам т?рлері: ет, с?т, нан, ?ымыз, ш?бат, жент, т.б. * тіршілікке байланысты. Рухани м?дениет деп – адамдарды? наным сенімін, ділін, дінін, тілін ойлау ж?йесі мен д?ниеге деген к?з?арасын айтамыз. Хал?ымызды? рухани м?дениеті оны? к?нделікті ?мірі, шаруашылы?ында, ат?арылатын ?дет ??рпы мен салт-санасында к?рініс тап?ан. Рухани м?дениетке мыналар жатады ; ?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиеті, тіл ж?не жазу, ?дет-??рыптары мен салт-д?ст?рлері т.б
К?шіп-?онып ж?рген ?аза?тар ж?лдызды аспан?а ба?ылау жасауда к?п т?жирибе жина?тады. К?шпелі шаруашылы? уа?ыт есебі ?ажет етті. Б?лар – халы? к?нтізбесін жасаушылар. Олар ж?лдызды ?уе картасын жат?а білді. Жыл мезгілдерін ?ркерге байланысты белгілеген. К?нні? орналасуына ?арап шы?ысты, батысты, о?т?стік, солт?тікті айыра білген.
?аза?тар 16-17 ?асырларда Ислам дінін ?станды. Ислам дінін ?аза?тар арасында таратушылар – Т?ркістан, Б?хара ж?не Хорезм, Астраханны? дінбасылары болды. Ислам дініні? таралуына суфистік миссионерлер елеулі ?лес ?осты. Суфизмні? т?ркі д?ст?рін ?ожа Ахмет Йассауи таратты.
«Диуани хикмат» («Даналы? кітабы») е?бегінде исламны? негізгі ?а?идалары ?арастырылды. К?шпелілер арасында т??ірге, таби?ат?а, ата-баба аруа?ына табыну са?талды.
?аза?ты? жерлеу д?ст?рінде де ислам діні мен т??ірге табыну ы?палы ?атар ж?ріп отырды. Ислам діні ?айтыс бол?ан адамды арулап жуып, жаназа шы?арып, бетін меккеге ?аратып жерлеуді талап етті. М?йіт жат?ан ?йге к?зет ?ойылды, ол ?ыста?ты? ма?ына жерленді.
Зират ??рылысы да ?айтыс бол?ан кісіні? жа?дайын бай?ататын еді. Байлар к?йдірілген кірпіштен ?рнектеліп ?алан?ан мазарлар?а жерленді.
Ері ?лген ?йел жыл бойына «?ара жамылып» ж?рді. Жыл ?ткен со? зират басына ескерткіш ?ойылып, ас берілетін болды. ?айтыс бол?ан адамны? атыны? жал ??йры?ы к?зеліп, мар??мны? жылы бол?анда асына сойылды.
Киіз ?й — Орталы? ж?не Орта Азия халы?тарыны? негізгі баспанасы; Орталы? ж?не Орта Азия халы?тарыны? к?шпелі т?р?ын ?йі.
Ол — к?шпенділерді? тез жы?ып, шапша? тігуге, я?ни к?шіп-?ону?а ы??айлы ?йі.
К?шпенділерді? киіз ?йі — тарихымызда?ы е? бірінші с?улеттік ??рылыс. Киіз ?йді? іші ?ыста жылы, жазда сал?ын. Сонды?тан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз ?й жер сілкінісінде де ы??айлы, ?йткені ол о?айлы?пен б?зылмайды.
Киiз ?й — ?аламны? моделi. Б?кiл ?алам мен адам арасын байланыстырушы. Рухани м?дениет ретiнде ?арастырса?, киiз ?й баспана ?ана емес ар?ы ?леммен байланыстырып, ?аск?й рухтардан ?ор?айтын киелi орын.
Домбыра - ?аза? хал?ыны? е? ке? тара?ан екі ішекті, к?п пернелі музыкалы? аспабы. Ол – ?аза?тар ?мірінде ма?ызды орын алатын, ?зіндік музыкалы? сипаты бар аспап. Ал?аш эпикалы? д?ст?р ше?берінде жыр, тол?ау, термелерді с?йемелдеуге ?олданыл?ан Домбыра кейін аспапты? шы?арма – к?й жанрыны? ?алыптасуына ы?пал еткен. ?азіргі кезде Домбыра жеке ?нді с?йемелдеуге, к?й тарту?а, халы?ты?-фольклорлы? музыкада, классикалы? шы?армаларды орындау?а ?олданылатын, м?мкіндігі ке? музыкалы? аспап болып табылады. ?н, жыр айту?а арнал?ан Домбыраны? пернелері 8 – 9, ?рі кеткенде 14 – 15-ке жетсе, к?й Домбырасына 20-дан астам перне та?ылады.
?обыз — та??аларлы? пішінді ж?не ?ажайып сазды, бай тембрлі аспап.
?обыз екі шекті 40-?а тарта атты? ?зын ?ылы керілген ыс?ышы бар аспап. ?ыл?обыз аталуы да осыдан болар. ?обыз ?ніні? т?мендеп ?айта жо?арылап дыбыс шы?аруы — шектеріне сауса?ты? ?шын ?ана тигізіп, с?л ?ана басып шертіп, керілген ?ылды ыс?ышпен ?йкеп ыс?ылап тарту ар?ылы ыс?ышты аспап?а «іліп ?ой?андай» етіп к?лдене? ?стап ыс?ылап с?йкеп-с?йкеп к?сеп-к?сеп жібергенде флажолетті обертонды ?ою-?ош?ыл сазды м??лы болып шы?ады.
?орытындылай келгенде, хал?ымызды? м?дениеті ?асырлар тере?інен бастау алып, ?рпа?тан-?рпа??а, атадан-бала?а, кешеден-б?гінге жал?асып, ?о?амны? дамуына байланысты біртіндеп дамып, жетіліп отыратынына сеніміміз зор.
?й тапсырмасы. Материалдар жина?тап, онымен толы? танысу, о?у.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«?лтты? материалды? м?дениет»
Тақырыбы: Ұлттық материалдық мәдениет
Мақсаты: Оқушылардың қазақ халқының ұлттық материалдық мәдениетінің қалыптасуын білу. Жеткіншектерді халқымыздың рухани зор мұрасы мен сусындата отырып, құқықтық сана-сезімін дамыту: Халқымыздың сандаған ғасырлар бойы жинақтаған баға жетпес қазынасы, бабалардан қалған ұлағатты, ғибрат аларлық сөздерді балаларға ұғындыру, сол сөздерден өнеге алуға баулу, тілдерін дамыту. Оқушы бойына патриоттық сезімді, кереметтерге деген сүйіспеншілігін ояту.
Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
1. Материалдық мәдениет.
2. Рухани мәдениет.
3. Қазақ халқының жыл мезгілдерін бақылауы.
4. Қазақ жерінде ислам дінінің нығаюы.
5. Жерлеу дәстүрі.
Мәдениет \араб «маданият» қала-қалалық, латынша- өңдеу, өсіру\
•белгілі бір халықтың ғасырлар қойнауынан басталып қол жеткізген табыстары мен шығармашылығының жиынтығы. Өзіндік сипаты бар тарихи кеңістіктегі қызмеі мен адамдық әркеттің жетілу деңгейі. Заманға сай дамып жетіліп отырады. Материалдық мәдениет деп-халықтың күнделікті тұрмыс қажеттілігін өтейтін,өмір сүруді қамтамасыз ететін бұйымдар мен өмірге қажетті нәрселер және оны өндіруге керекті құрал-жабдықтарды айтамыз.
•Материалдық мәдениетке мыналар жатады:
-тұрғын үй,
•-киім-кешек
-тағам түрлері т.б.
•Қазақ халқында тұрғын үйдің 2-түрі бар.
-жазда киіз үй \кәдімгі киіз үй, екіншісі арба үстіне орнатылған жылжымалы үй-күйме болды\
-қыста жер үй \ «шымнан,балшықтан,тастан» салынған.
*Көшпенді тіршілік етуіне байланысты.
Қазақ халқының киім-үлгілерінің түрлері:жазғытұрым көйлек,бешпент,камзол,шапан киді. Қыста қойдың,немесе түйенің жабағысын қалың матамен тыстап күпі,ішік,тон,құлын терісінен жағалы жарғақ шекпен. Қой терісінен түгін ішіне қаратып тігілген шалбар киді.
*Көшпелі мал шаруашылығына байланысты.
Ер адамдар-жазда жұқа киіз қалпақ,қыста елтіріден,түлкі және басқа аң терілерінен тымақ киді. Ешкі терісінен тігілген жұмсақ аяқ киім-мәсі, Былғарыдан тігілген кебіс киді. Көшпенді тіршілік етуіне байланысты. Әйелдердің киім түрлері:әйелдердің киімі матадан,жібектен,мақпалдан тігілді. Божеткен қыздар көбінесе үкі тағып,бағалы аң терісінен әсем бөрік киді. Жас келіндер сәукеле киді,кейін сәукеле орнына желек жамылды. 30-40 жастағы әйелдер-кестеленген кимешек. Орта жастағы әйелдер-жаулық.. Жасы келген әйелдер-күндік деп аталатын бас киім киді. Әйелдердің қарапайым аяқ киімі мәсі деп аталды. Ұлттық тағам түрлері: ет, сүт, нан, қымыз, шұбат, жент, т.б. * тіршілікке байланысты. Рухани мәдениет деп – адамдардың наным сенімін , ділін , дінін , тілін ойлау жүйесі мен дүниеге деген көзқарасын айтамыз . Халқымыздың рухани мәдениеті оның күнделікті өмірі , шаруашылығында , атқарылатын әдет ғұрпы мен салт-санасында көрініс тапқан. Рухани мәдениетке мыналар жатады ; қазақ халқының ауыз әдебиеті , тіл және жазу , әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері т.б
Көшіп-қонып жүрген қазақтар жүлдызды аспанға бақылау жасауда көп тәжирибе жинақтады . Көшпелі шаруашылық уақыт есебі қажет етті . Бұлар – халық күнтізбесін жасаушылар. Олар жұлдызды әуе картасын жатқа білді. Жыл мезгілдерін Үркерге байланысты белгілеген . Күннің орналасуына қарап шығысты , батысты , оңтүстік , солтүтікті айыра білген.
Темірқазық – түнде жүріс бағытын бағдарлайтын жұлдыз . жетіқарақшы – астрономиялық сағат , күзде түн ұзарғанда , қой күзетушілер кезектерін ауыстырады .Тараз жұлдызы көрінсе – таң салқындайды , егістікті жинауға дайындықты бастау.
Қазақтар 16-17 ғасырларда Ислам дінін ұстанды. Ислам дінін қазақтар арасында таратушылар – Түркістан, Бұхара және Хорезм, Астраханның дінбасылары болды. Ислам дінінің таралуына суфистік миссионерлер елеулі үлес қосты. Суфизмнің түркі дәстүрін Қожа Ахмет Йассауи таратты.
«Диуани хикмат» («Даналық кітабы») еңбегінде исламның негізгі қағидалары қарастырылды. Көшпелілер арасында тәңірге, табиғатқа, ата-баба аруағына табыну сақталды.
Қазақтың жерлеу дәстүрінде де ислам діні мен тәңірге табыну ықпалы қатар жүріп отырды. Ислам діні қайтыс болған адамды арулап жуып, жаназа шығарып, бетін меккеге қаратып жерлеуді талап етті. Мәйіт жатқан үйге күзет қойылды, ол қыстақтың маңына жерленді.
Зират құрылысы да қайтыс болған кісінің жағдайын байқататын еді. Байлар күйдірілген кірпіштен өрнектеліп қаланған мазарларға жерленді.
Ері өлген әйел жыл бойына «қара жамылып» жүрді. Жыл өткен соң зират басына ескерткіш қойылып, ас берілетін болды. Қайтыс болған адамның атының жал құйрығы күзеліп, марқұмның жылы болғанда асына сойылды.
Киіз үй — Орталық және Орта Азия халықтарының негізгі баспанасы; Орталық және Орта Азия халықтарының көшпелі тұрғын үйі.
Ол — көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі.
Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды.
Киiз үй — ғаламның моделi. Бүкiл ғалам мен адам арасын байланыстырушы. Рухани мәдениет ретiнде қарастырсақ, киiз үй баспана ғана емес арғы әлеммен байланыстырып, қаскөй рухтардан қорғайтын киелi орын.
Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол – қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған Домбыра кейін аспаптық шығарма – күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде Домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-фольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады. Ән, жыр айтуға арналған Домбыраның пернелері 8 – 9, әрі кеткенде 14 – 15-ке жетсе, күй Домбырасына 20-дан астам перне тағылады.
Қобыз — таңқаларлық пішінді және ғажайып сазды, бай тембрлі аспап.
Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп көсеп-көсеп жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды мұңлы болып шығады.
Қорытындылай келгенде, халқымыздың мәдениеті ғасырлар тереңінен бастау алып, ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға, кешеден-бүгінге жалғасып, қоғамның дамуына байланысты біртіндеп дамып, жетіліп отыратынына сеніміміз зор.
Үй тапсырмасы. Материалдар жинақтап, онымен толық танысу, оқу.
