Тас д?уіріндегі ?аза?стан. Ашы? саба?.

?біл?айыр хан (1693 - 1748)
Кіші ж?з ханы. Шы??ысханны? он бесінші ?рпа?ы. 1710 жылы ?ара??мда?ы халы? жиынында жас ?біл?айыр Кіші ж?з ?скеріні? ?олбасшысы ж?не хан болып сайланды, ал т?мен басы болып ата?ты батыр Б?генбай та?айындалды. XVIII ?асыр ?аза? хал?ы ?шін ел басына к?н ту?ан кезе? болды, жо??арлар тарапынан болатын шабуылдар халы?ты к?п к?йзеліскке ?шыратты. ?біл?айыр б?л с?рапыл со?ыста жанкештілік танытты. Ол бабаларыны? иелігінде бол?ан Сайрам, Т?ркістан ж?не Ташкент ?алаларын ?ор?ау жолында ерен ерлігімен к?зге т?сті. Б?л ?алалар жо??арларды? ?оршауында ?ал?ан кезде, те? емес ?рыста анасы мен ?йелі т?т?ын?а т?скен со?, ?біл?айыр хан шегінуге м?жб?р болды. 1718 жылы Аяк?зде ?біл?айыр мен ?айып 30 мы?ды? ?скері жо??арлармен ?анды шай?ас ж?ргізді. ?біл?айыр жастайынан батылды?ымен танылып, дарынды ?скербасы ж?не білгір саясаткер болды. 1726 жылы ?ш ж?зді? ?аза?тары бас ?ос?ан ??рылтайда билер мен батырлар бірауыздан ?біл?айырды ?аза? ханды?ы ?скеріні? бас ?олбасшысы етіп сайлады. Ал, ?біл?айырды? ханды? д?режеге ?алай жеткендігін 1736 жылы оны? Ордасына келген а?ылшын суретшісі Джон Кэстль былайша т?йіндейді: «Ол зор т?л?алы, сымбатты, аппа? ж?зі ?ызыл шырайлы, т?сі сондай жылы кісі, сонымен ?атар зор денсаулы? пен ?айрат-к?ш иесі, сада? тарту?а келгенде шынымен-а? б?кіл ?лтта о?ан те? келетін кісі жо?. Хан болмай т?рып, ол с?лтан ?ана болатын, оны? барлы? балалары да осы лауазымды алып ж?р. Жо??ар ?алма?тарымен бол?ан со?ыста оларды? басшысы ?онтайшыны ?з ?олымен т?т?ын?а ал?аннан кейін… Кіші орда оны хан сайлады». ?скербасы ?біл?айыр халы? жаса?тарында ?ыруар істер ат?арды, со?ысу ?абілетін жо?ары де?гейге к?терді ж?не ?арулы к?штерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды. 1728 жылы ?аза? ?скері же?іске ?ол жеткізді. Б?л шай?астар ?лытау тауларында, ?арасиыр жері мен Б?ланты ?зеніні? бойында болды, м?нда ?аза?тар ?онтайшыны? ?лы ?лы бас?аратын экспедициялы? корпусты тал?андады. Б?л же?істен кейін халы? к?кейінде же?іліске ?ол жеткізуге болады деген сенім ?ялады. Бас?ыншылар?а ?арсы халы? ж?мыла к?терілді. Алайда б?л же?ілістен кейін де жау ?лі к?шті к?йінде ?алды. Жа?дай?а ?аны? ?біл?айыр жа?а шабуыл бастады. 1730 жылы к?ктемде Бал?ашты? о?т?стік шы?ысында?ы Итішпес елді мекенінде ?біл?айыр баста?ан ?аза? ?скері жауларды та?ы тал?андады. Жо??арлар?а ?арсы ж?з жылды? со?ыста ?аза? хал?ы ?згерісті кезе?ге ая? басты, же?іске бір табан жа?ында?андай болды. Алайда д?л осы кезе?де Болат хан ?аза табады. Сонды?тан да бас?а ханды та?айындау т??ірегінде сауал туындайды. ?ат-?абат келген жа?дайлар?а байланысты, Болат ханны? жас ?лы ?білм?мбет хан сайланды. Билік басына келген жа?а ханды ?біл?айыр ??птамай, бас сардар ата?ынан бас тартып, ?з ?скерімен кіші ж?зге келеді. Осыдан со? біріктірілген ?аза? хал?ыны? жаса?тары ыдырай бастады. К?ллі ?аза?ты? ?скері ыдыра?ан со?, ?р ж?з жаудан жеке ?зі ?ор?ана бастады. Б?л кезе?де Кіші ж?з т?р?ындары ?те ауыр ?скери жа?дай?а тап болды, т?рт жа?ынан бірдей ?орша?ан жауды? ?ыспа?ында ?алды. Ты?ыры??а тірелген ?біл?айыр Ресейден к?мек с?рау?а м?жб?р болды. Ресейді? ?оластына еніп, жан са?тап ?алу ?шін ?біл?айыр 1730 жылды? к?зінде елші жібереді. 1731 жылы Ресей ?арама?ына кіргендігі ж?нінде ант берді. Б?л антты 1738, 1740, 1742 ж. ?айталады. Ант беру ар?ылы ол Ресеймен тату т?руды, оны? ?арама?ына ?ткен баш??рт пен Еділ ?алма?тарыны? ?аза? ?оныстарына шап?ыншылы?ын то?татуды, Ресейді? к?мегімен жо??ар ?алма?тарыны? ?ол астында ?ал?ан ?аза? жері мен ?алаларын ?айтарып алуды, империя ?кімшілігіне с?йеніп, ?аза? арасында?ы беделін арттырып, ?ш ж?зді? басын біріктіріп ?зі билеуді, ханды?ты балаларына сайлау т?ртібімен емес, м?рагерлік жолымен ?алдыруды к?здеді. С?йтіп ол жеке м?ддесімен бірге халы?ты апаттан са?тауды да ойлады. Алайда Ресей саясаты да тере?де жатты. Империя ?аза? жерін б?тіндей отарлауды ойлады. ?біл?айыр Петербург сарайы мен оны? Орынбор ?кімшілігіні? саясатын дер кезінде т?сінді. Ханны? ?з ?лы ?ожахметті аманаттан ?айтарып алуда?ы Ресей ?кімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаны?, кейіннен Елизавета Петровнаны? талаптарына мойынс?нбауы, Кіші ж?зде дербес саясат ж?ргізуге тырысуы, ел т?уелсіздігін са?тау ба?ытында?ы шаралары отаршылды?ты? барлы? к?ріністеріне ?арсылы?ын бай?атады. Орыс ?кіметімен ?р т?рлі ?атынастарды ?збей, ?біл?айыр сонымен ?атар, жо??ар ?о?тайшысы ?алдан Серенмен (пэренмен) астыртын байланыста болды. Жо??ар шап?ыншылы?ы ?лсіреген сайын Ресейден бойын аула? салу?а тырысты. 1740 жылы Хиуаны басып алып, аз уа?ыт осында хан атанды. Біра? Иранны? Н?дір ша?ынан ы?ысып, тастап шы?у?а м?жб?р болды. ?біл?айыр ?ш ж?зді? ?адірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси ?айраткерлерімен ты?ыз ?арым-?атынас жасады. ?зінен жас, беделі ?сіп келе жат?ан Абылаймен ?р кезде т?сінісе білді. Абылайды? бір ?йелі ?арашаш - ?біл?айырды? ?ызы. Кіші ж?з ханы ретінде оны? саясатында ?айшылы?тар да бар. ?аза? даласын отарлауды? тірегі бол?ан Ор бекінісін салуды ?зі ?сынды. 1737-38 жыл?ы баш??рт хал?ыны? отаршылды? езгіге ?арсы к?терілісін басу?а ?атысуы туыс?ан екі елді? ?арым-?атынасын шиеленістірді. ?біл?айырды? дербестігі мен ?аза? даласына жайылып кеткен ата?ы кейбір с?лтандар?а ?намады. Соларды? бірі - Орта ж?зді? с?лтаны Бара? Ор бекінісінен ?айтып келе жат?ан ?біл?айырмен ен далада кездесіп ?алып, оны ?лтіреді. Ханны? серіктері де сол жерде ?аза тап?ан. Біра? Бара? ?біл?айырды «орысшылды?ы» ?шін емес, ?зіні? жеке басыны? м?дделерін к?здеп «?ара?шылы?» іске бар?ан еді. ?біл?айырды? моласы ?абыр?а ?зеніні? ?л??я??а ??ятын т?сында, Тор?ай ?аласынан 80 ша?ырым жерде. Кейін б?л ара хан моласы аталды.