Саба?ты? та?ырыбы: §36. ?аза? ханды?ыны? ??рылуы.
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік: О?ушылар?а ?за? ?асырлар?а созыл?ан этникалы? процестер ар?асында, ?аза? жерін мекендеген ру - тайпаларды? ?о?амды? - саяси, экономикалы?, м?дени байланыстары мен т?уелсіз жеке ел болса? деген арман - тілектеріні? ар?асында ??рыл?ан ?аза? ханды?ы туралы т?сінік беру.
Дамытушылы?: О?ушыны? логикалы? ойлау ?абілетін арттыру, ойын ар?ылы тарихи танымын дамыту.
Т?рбиелік: О?ушыларды Отанс?йгіштікке, ?лтжандылы??а. ту?ан жерін ??рметтеуге т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: Аралас саба?.
Саба?ты? ?дісі: О?улы?пен ж?мыс, картамен ж?мыс, партрет,д?птермен ж?мыс, кестемен ж?мыс.
К?рнекілігі: ?аза?стан Республикасыны? картасы, ?аза? ханды?ыны? Х? - Х?ІІ картасы, Ж?нібек пен Керейді? портреттері, ?лестірмелі ?а?аздар, слайд, диаграммалар, математикалы? лато.
П?нарлы? байланыс: ?дебиет, География.
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру кезе?і: О?ушылармен амандасу.
О?ушыларды т?гелдеу.
О?ушыларды? ??рал – жабды?тарын тексеру.
О?ушыларды саба??а дайындау.
?й тапсырмасын с?рау.
ІІ. ?й тапсырмасын ?орыту:
?аза?ты? ?лы билерін ата?
Бара? хан кай жылы кайтыс болды?
?білхайыр хан А? орда да билікті ?з ?олына алу ?шін ?анша жыл к?ресті?
Х? ?асырда «?аза?тар, олар д?ние ж?зіндегі е? к?шті, саны к?п халы?» деп ата?ан кім?
?аза? ханды?ыны? ??рылуына ?аза?станны? ?ай аума?ында негіз ?аланды ?
?аза? ханды?ы ??рылуы ал?ышарттарыны? бірі ол кездегі ?аза?стан жеріндегі екі мемлекетті? ішкі – сырт?ы жа?дайында?ы о?и?алар болды. Ол ?ай мемлекеттер ?
Жа?а саба?ты? жоспары:
- Ханды?ты? негізін ?алаушылар Ж?нібек пен Керей.
- ?аза? ханды?ыны? аума?ы.
- Хал?ыны? этникалы? ??рамы.
- К?рші елдермен ?арым – ?атынасы.
Ханды?ты? негізін ?алаушылар Ж?нібек пен Керей:
?аза? ханды?ыны? дербес мемлекет болып ?алыптасуына т?рткі бол?ан ал?ышарттарыды? бірі елдегі бей – берекетсіздік еді.Х? ?асырды? орта шенінде ?біл?айыр ханды?ында то?таусыз ?ршіп отыр?ан ішкі феодалды? ?ыр?ысуларды? ?дей т?суі болады.Оны? ?стіне ?біл?айыр ханны? 1457 жылы ойраттардан же?ілуі оны? ел ішіндегі беделін т?сірді.Осы же?ілістен кейін хан ?зін ?олдама?ан с?лтандарды ?у?ын – с?ргінге ?шырата бастады.Б?л жа?дай Керей мен Ж?нібек с?лтандар?а да ?серін тигізді.Керей мен Ж?нібек ?здерін ?олдайтын ру – тайпалармен Жетісу?а ?арай ойысуды к?здейді. Онда?ы ма?сат жетісу жеріндегі тайпалармен бірігу еді.
Керей мен Ж?нібек с?лтандарды? келуіне Мо?олстан ханы Есен – б??а да ?арсы болмады.Оны? себебі бауыры Ж?ніс ханды??а таласып, же?іліп ?ал?ан со? ?мір Темірді? ?рпа?тарынан ?олдау табу ?мітімен Орта Азия?а кетіп ?ал?ан еді.?з бауыры Ж?ністен кауіптенген Мо?ол ханы Есен – б??а ?аза? с?лтандары Керей мен Ж?нібек Батыс Жетісу?а ?оныстанса ?ауіпсіз болар ойлады. Осы ма?сатпен Мо?ол ханы Керей мен Ж?нібек с?лтандарды жа?сы ?арсы алды.
Керей мен Ж?нібекті? Батыс Жетісу?а к?шіп келуін хал?ымызды? т???ыш к?рнекті тарихшысы, ??лама М?хаммед Хайдар Дулати 1465 – 1466 жылдары ?озыбасыда ?аза? ханды?ын ??рды.Біра? та ол мерзімді бір Алла ?ана біледі деп на?ты айтпа?ан.Та?ы бір себебі ?біл?айырдан к?шуіні?: Дайыр?ожа би 1456 жылы ?біл?айыр ханны? ?олбасшысы ?обыланды батырды? ?олынан ?аза табады. Екі с?лтан биді? ??нын даулап батырды? басын талап еткен. Батырды? басын берсе б?кіл ?ыпша? ?арсы болатынынан сескенген хан оны? жа?ындарынан ?ш адамны? басын алуды ?сын?ан.Керей мен Ж?нібек б??ан келіспей биді? асын берісімен, 1457 жылы к?зде Жетісу?а ?арай ойыс?ан.
Сонымен, со??ы ?ылыми зерттеулеріміз бойынша Керей мен Ж?нібек с?лтандар 1457 жылы ?озыбасы мен Шу?а келіп ?оныстанып, Батыс Жетісуды ??тты мекен еткен. 1458 жылы к?ктемде Керей с?лтан хан сайланып,?аза? ханды?ы ??рыл?ан.
?аза? ханды?ыны? аума?ы:
Ханды?ты? ал?аш?ы ??рыл?ан кездегі алып жат?ан жері М.Х.Дулатиды? хабары бойынша ?озыбасы мен Шу аума?ы бол?ан.Б?л аума? Жетісуды? батысы ?озыбасы тауы еді, ата?ты ?ш ?о?ыр жайлауы ?ыр?ыз жерімен шектесетін.М?нда, а?ыз?а ?ара?анда Керей хан т?р?ан.Ал Ж?нібек хан ?азіргі Шу стансасыны? солт?стік – шы?ыс жа?ында?ы Хантауды жайла?ан.Хантауды? солт?стік – шы?ыс жа?ында Ж?нібекті? ?ыстауы деген ?ыстау бар.Б?л тауда ?лкен, Кіші, Бала Хантау деген тау аттары ?лі к?нге дейін са?тал?ан. М?ндай атаулар Ж?нібек ханны? б?л ??ірде біраз т?ра?тап т?р?анды?ын бай?атады.Х? ?асырды? ая?ында ?аза? ханды?ыны? жері о?т?стік – шы?ысында ?аратал ?зенінен о?т?стік – батысында Сырдарияны? о? жа?ында?ы ?алаларды ?амты?ан.Солт?стігінде Сарысу ?зеніне дейінгі айма?ты алып жат?ан.?біл?айыр, Мо?олстан ханды?тарынан, Но?ай ордасынан ж?не Сібір ханды?ынан ?аза? ханды?ыны? ??рамын а?ылып келіп ?осылушы ?аза? тайпаларыны? саны ешбір толастамады.Б?л жа?дай ?аза? ханды?ыны? ны?аюына ж?не ханды?ты? жер к?леміні? ке?ейіп, ?л?аюына ы?пал етті.
Хал?ыны? этникалы? ??рамы:
ХІ? – Х? ?асырларда ?аза?стан жерін мекендейтін ?аза? тайпалары Ер тістен Жайы??а, Алтайдан Каспий мен Арал?а дейінгі ке? – байта?, жазы? даланы ?оныстан?ан еді.?аза? даласыны? негізгі т?р?ындары ?йсін, ?а?лы, ?о?ырат, ?ыпша?, найман, керей, ма??ыт,та?ы бас?а к?птеген тайпалар болды.Ол тайпалар т?ркі д?уірінен кейін ?аза? жеріндегі т?рік тілдес тайпалармен бірігіп тілі, ділі, наным – сенімі жа?ынан бір – бірімен араласып кетті.Олар ?аза? хал?ыны? бірт?тас мемлекет болуып ??рылуына, оны? ?лтты? – этникалы? ??рамына ?лкен ?лес ?осты.
К?рші елдермен ?арым – ?атынасы :
?аза? ханды?ыны? ал?аш?ы ?арым - ?атынас жаса?ан елі Мо?ол ханды?ы болды.Мо?олстан ханы Есен б??а Керей ж?не Ж?нібек с?лтандарды не себептен ??ша? жая ?арсы алды. Есен б??а хан, сондай – а? Х? ?асырды? басында Жетісу мен Мо?олстанны? бас?а да аудандарын мазалай баста?ан ойраттарды? шабуылына тойтарыс беру ?шін ?аза?тарды? к?шін пайдаланба? бол?ан.Ж?нібек пен Керей хандар ?ыр?ыз хал?ымен де ?зара тату ?арым – ?атынас орнатты.Тарихи а?ыздарда ?ыр?ыздар ?здеріне хан болу ?шін Ж?нібек ханны? бір баласын с?ра?аны айтылады.
Міне, жа?а ??рыл?ан ?аза? ханды?ыны? ал?аш?ы кезіндегі ?зі мен к?рші жат?ан бас?а елдермен ?арым – ?атынастарыны? дамуы осындай д?режеде еді.
Жа?а саба?ты бекіту: Математикалы? лото ойыны.
4000+220-3000=
1220 жылы
Шы??ысхан Отырар ?аласын басып алды.
4000/2-532=
1468 жылы
?біл?айыр хан ?айтыс болды
728х2+10=
1466 жылы
?аза? ханды?ыны? ??рыл?ан жылы
3800/2+91=
1991 жылы
?аза?станны? т?уелсіздік ал?ан жылы
Жа?а саба?ты ?орытындылау:
1. ?аза? ханды?ыны? негізін ?ала?ан хандар ?
Керей мен Ж?нібек.
2. Керей мен Ж?нібек ?біл?айыр ханды?ынан неге б?лініп шы?ты ?
?аза? ханды?ыны? дербес мемлекет болып ?алыптасуына т?рткі бол?ан ал?ышарттарыды? бірі елдегі бей – берекетсіздік еді.Х? ?асырды? орта шенінде ?біл?айыр ханды?ында то?таусыз ?ршіп отыр?ан ішкі феодалды? ?ыр?ысуларды? ?дей т?суі болады.Оны? ?стіне ?біл?айыр ханны? 1457 жылы ойраттардан же?ілуі оны? ел ішіндегі беделін т?сірді.Осы же?ілістен кейін хан ?зін ?олдама?ан с?лтандарды ?у?ын – с?ргінге ?шырата бастады.Б?л жа?дай Керей мен Ж?нібек с?лтандар?а да ?серін тигізді.Керей мен Ж?нібек ?здерін ?олдайтын ру – тайпалармен Жетісу?а ?арай ойысуды к?здейді.
3. ?аза? ханды?ыны? ??рылуы туралы жаз?ан тарихшы кім ?
М?хаммед Хайдар Дулати.
4. Мо?олстан ханы Есен б??аны? Керей мен Ж?нібекті ?уана ?арсы ал?ан себебі неде ?
Оны? себебі бауыры Ж?ніс ханды??а таласып, же?іліп ?ал?ан со? ?мір Темірді? ?рпа?тарынан ?олдау табу ?мітімен Орта Азия?а кетіп ?ал?ан еді.?з бауыры Ж?ністен кауіптенген Мо?ол ханы Есен – б??а ?аза? с?лтандары Керей мен Ж?нібек Батыс Жетісу?а ?оныстанса ?ауіпсіз болар ойлады. Осы ма?сатпен Мо?ол ханы Керей мен Ж?нібек с?лтандарды жа?сы ?арсы алды.
Ба?алау:
?йге тапсырма: § 36 ?аза? ханды?ыны? ??рылуы. «Ту?ан елім – ?аза?стан» та?ырыбына эссе жазу.