Саба?ты? та?ырыбы: §1. Ежелгі тас д?уірі

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §1. Ежелгі тас дәуірі

Сабақтың мақсаты:

• Жер бетіндегі алғашқы адамдардың пайда болуы мен дамуына тоқтала отырып, Қазақстан жеріндегі ежелгі тас дәуірі кезеңдерінің ерекшеліктерін көрсету.

• Оқушылардың өздігінен жұмыс істеуі арқылы олардың ой-өрісін дамытып, өзіне деген сенімін, пәнге деген қызығушылығын арттыру.

• Отанын сүюге, тарихи-мәдени ескерткіштерді қадірлеп, мақтанышпен қарау сезімін ояту.

Сабақтың түрі: Жаңа білімді игеру

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Дүние жүзінің саяси картасы».

2. «Қазақстан б.з.б. VII-б.з. VI ғасырларында »картасы

3. «Қазақстан Республикасының саяси картасы».

4. «Адам баласының қалыпты даму кезеңдері»,

5. «Ежелгі тас дәуірі», т.б. тірек-сызбалар.

6. Техникалық құралдар.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

ІІ.Үй тапсырмасын сұрау:

• Өткен жылға материалдарды қайталау.

Сабақтың жоспары:

1. Адам баласының пайда болуы және оның дамуы.

2. Ежелгі тас дәуірі

3. Орта палеолит

4. Соңғы палеолит

5. Ежелгі тас дәуіріндегі адамдардың қоғамдық құрылымы.

Жаңа материалды түсіндірер алдында оқушыларға «Тас дәуірі», «Ежелгі адамдардың өмірі» деген сөздерді естігенде естеріңе не түседі? Деген сұрақ қойып,оқушы ынтасын сабаққа аударып, олардың бұрынғы алған білімдерін қайта жаңғыртып, өзім жетелей отырып талдап беремін (2-3 мин). Жауаптарын тақтаға жазуға болады.

Сабақ жоспарындағы бірінші, екінші мәселелерді түсіндіру барысында дидактикалық материалдарда берілген «Адам баласының қалыпты даму кезеңдері», «Ежелгі тас дәуірі» тірек-сызбаларын пайдаланамын. Бұл оқушылардың есте сақтау қабілетін жаттықтыра түседі. Мәтіннің негізгі мазмұнын жүйелеп беруге мүмкіндік жасайды.

Сонымен қатар ежелгі адамдар өмірінен алынған, тастан жасалған еңбек құралдарының, т.б. суреттерін пайдаланамын. Картаны да үнемі пайдаланамын.

Төмендегі сұрақтар арқылы оқушылардың түсінігін байқаймын.

1. Адам баласының алғашқы ата-тегі гомонидтер тұқымына жататын рамапитек қаңқасының қай жерлерден табылғанын картадан көрсетіңдер.

2. Ғалымдар адам баласының біртіндеп дамуын қанша кезеңге бөледі? Оны қалай дәлелдеп отыр?

3. Ежелгі тас дәуірі қанша кезеңге бөлнеді, оларды атап шығыңдар.

4. Ғалымдар Қазақстанның ежелгі тұрғындарын адамның қалыпты дамуының қай кезеңімен сәйкестендіреді, оны немен дәлелдейсіңдер?

Жоспардың үшінші, төртінші мәселелерін оқушыларға бөліп беріп, (мыс: үш топ), төмендегі сұрақтарға жауап дайындайды.

Әр топқа берілетін сұрақтар.

І

1. Орта палеолот кезеңі адамзат дамуының қай кезеңіне сәйкес келеді?

2. Бұл кезеңнің тұрақтары Қазақстанның қай аймақтарынан табылған? Картадан көрсетіңдер.

3. Адамдар құрал жасаудың қандай жаңа тәсілдерін меңгерді?

ІІ

1. Соңғы палеолит кезеңін ғалымдар адамдардың шын мәніндегі тарихи өмірінің басталуы деп не себептен айтқан, дәлелдеңдер?

ІІІ

1. Соңғы палеолит кезеңінде адамдар өмірінде еңбек, аңшылық құралдардың қандай жаңа түрлері мен тәсілдері пайда болды?

2. Осы кезеңде адамдар тұрағын көбінесе қай жерлерге салған, оның себебі қандай?

3. Соңғы палеолит кезеңінің ескерткіштерін археолог ғалымдар Қазақстанның қай аймақтарынан зерттеп әлемге әйгілі етіп отыр?

Оқушылардың жауаптарын толықтырып отырамын. Жоспарда көрсетілген соңғы мәселеде адамдардың қоғамдық құрылысында да алға дамытушылық болғанын, ашель-мустье кезеңдерінде ұжымдық қатынастың жаңа түрі пайда болғандығына оқушылардың назарын аудару..

Алғашқы рулық құрылыс аналық рулық құрылыстың мәнін, ерекшеліктерін ашып, сабақты қорытындылаймын.

Пысықтау сұрақтары арқылы сабақты бекітіп, үйге тапсырма беремін.

Бағалау:

Үйге тапсырма: § 1 бойынша сұрақтарға жауап дайындау. Картамен жұмыс.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы. § 2. Соңғы тас дәуірі

Сабақтың мақсаты:

• Соңғы тас дәуірінің үш кезеңге бөлінетінін, оның ерекшеліктерін, табиғаттағы өзгерістердің адам тіршілігі мен өміріне әкелген жаңалықтарын көрсету.

• Шаруашылық түрлерінің дамуын, алғашқы металл- мысты пайдаланудың зор маңызын түсіндіру. Үш кезеңнің мәдени ескерткіштеріне тоқталып өту.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақстан б.з.б. VII-б.з. VI ғасырларында» картасы

2. «Қазақстан Республикасының саяси картасы».

3. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

ІІ.Үй тапсырмасын сұрау:

1. Орта палеолот кезеңі адамзат дамуының қай кезеңіне сәйкес келеді?

2. Бұл кезеңнің тұрақтары Қазақстанның қай аймақтарынан табылған? Картадан көрсетіңдер.

3. Адамдар құрал жасаудың қандай жаңа тәсілдерін меңгерді?

1. Соңғы палеолит кезеңін ғалымдар адамдардың шын мәніндегі тарихи өмірінің басталуы деп не себептен айтқан, дәлелдеңдер?

2. Соңғы палеолит кезеңінде адамдар өмірінде еңбек, аңшылық құралдардың қандай жаңа түрлері мен тәсілдері пайда болды?

3. Осы кезеңде адамдар тұрағын көбінесе қай жерлерге салған, оның себебі қандай?

4. Соңғы палеолит кезеңінің ескерткіштерін археолог ғалымдар Қазақстанның қай аймақтарынан зерттеп әлемге әйгілі етіп отыр?

Сабақтың жоспары:

1. Мезолит

2. Неолит

3. Неолит кезеңінің ескерткіштері

4. Энеолит

Жоспардағы бірінші мәселені түсіндіруде дидактикалық материалдардағы «Соңғы тас дәуірі»- тірек-сызбасын пайдаланамын. Бұл кезеңнің ерекшелігін, мұздың еріп, еңбек құралдырын дайындаудағы жаңалықты, садақ пен жебенің , сынаның кең түрде қолданылғанын атап өтіп, оқушылардың терең ұғынып, түсініп білуін қадағалау мақсатында сұрақтар қойып, оқушы білімін бекітіп отырамын.

Екінші мәселені талдауда оқушыларға өзіндік жұмысын жасатамын. Ол үшін төмендегі сұрақтар беріледі, оқушылар өздігінен дайындалып жауап береді. (5-6 минутқа ықшамдау).

1. Неолит кезеңінде адамдардың тас құрал жасауда ең жоғары сатыға жеткенін немен дәлелдей аласыңдар?

2. Неолит кезеңінде адамдардың шаруашылығы мен кәсібінде қандай жаңалықтар болды?

3. Адамдардың қоғамдыры рөлінің арта түскенін дәлелдеңдер.

Үшінші мәселедегі неолит кезеңінің ескерткіштерін картаны, кестені , сызбаны пайдалана отырып, түсіндіремын. Негізгі мазмұнды оқушылар да дәптерлеріне жазып отырады.

Негізгі мазмұн

№	Қай жерден табылды	Тұрақтар	Зерттеудегі жаңалықтар
1	Оңтүстік Қазақстан обылысы	Қараүңгір (б.з.б. 6-5 мыңжылдық)	Үңгір-екі бөлмелі. Тастан жасалған құрылыстар, сүйектен ине, біз. Қыш ыдыстар
2	Маңғыстау облысы	Ойықты, Төлес	Тұрмыста теріні, сүйек, ағаш өңдеу кеңінен қолданылды. Қыш ыдыстар, сыртына геометриялық өрнектер салынған.
3		Қосқұдық (б.з.б. 5-4 мыңжылдық)	Шақпақ шәне жай тастардан жасалған көптеген бұйымдар. Тарақ тәрізді өрнекпен өрнектелген қыш ыдыстар
4	Ақмола облысы	Атбасар мәдениеті- Қарлыға, Жабай	200-ге жуық тұрақ табылған. Жартылай көшпелі шаруашылық
5	Торғай облысы	Маханжар, Тұздыкөл, Дүзбай, Сор	Ыдыстар ерекшелігі-жіңішке қылта мойын, конус тәрізді. Өрнектері-тарақша

Жоғарыдағы төртінші мәселе энеолит кезеңі. Оқушыларға: Адам баласы құрал жасау үшін алғаш қандай металл пайладанған?-деген сұрақ қоя отырып, оқушы назарын аударып, пікір алысамын. Сонымен қоса мыстан жасалған құралдырдың тастан жасалған құралдарды толық ысыстырып шығара алмағанын атап көрсетемін.

Бұл кезеңнің мәдени ескерткіші Ботай мәдениетіне жан-жақты тоқталып кетемін.

Археологиялық зерттеулер энеолит кезеңі мәдениетінің Қазақстанның басқа да аймақтарынан кездесетінін картаны пайдалана отырып түсіндіріп, сабақты қорытындылаймын.

Бекіту:

• Соңғы тас дәуірінің кезеңдерінің хронологиясын анықтап, қысқаша айтып беріңдер.

• Мезолит кезеңі адам өміріне қандай жаңалықтар алып келді?

• Мезолит кезеңінің тұрақтары қай жерден табылды, олардың өздеріне тән ерекшеліктері қандай?

• Неолит кезеңі адам өміріне қандай өзгерістер алып келді?

• Ботай мәдениеті туралы не білесіңдер?

Бағалау:

Үйге тапсырма:

1. §2 соңындағы сұрақтарға ауызша жауап дайындау.

2. Соңғы тас дәуірі кезеңінің ерекшеліктері деген кестені толтыруға беру. (дидактикалық материалдардан алып беру).

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 3-4. Қола дәуіріндегі Қазақстанның археологиялық ескерткіштері

Сабақтың мақсаты:

• Қола дәуірі туралы түсінік бере отырып, б.з.б. 2-мыңжылдықтың соңы мен 1-мыңжылдықтың басында далалық өңірде көшпелі мал шаруашылығының дами бастағынын көрсету.

• Адамдардың қоғамдық қатынастырының өзгеруіне, бұл кезеңнің зерттеген мәдени ескерткештеріне тоқталу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақстан Республикасының саяси картасы».

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілікке карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

1. Соңғы тас дәуірінің кезеңдерінің хронологиясын анықтап, қысқаша айтып беріңдер.

2. Мезолит кезеңі адам өміріне қандай жаңалықтар алып келді?

3. Мезолит кезеңінің тұрақтары қай жерден табылды, олардың өздеріне тән ерекшеліктері қандай?

4. Неолит кезеңі адам өміріне қандай өзгерістер алып келді?

5. Ботай мәдениеті туралы не білесіңдер?

Сабақтың жоспары:

1. Қола дәуірі туралы түсінік және оның ерекшеліктері

2. Андронов және Беғазы-Дәндібай мәдениетінің зерттелуі

3. Орталық Қазақстандағы ру-тайпаларының қола дәуіріндегі ескерткіштері.

4. Солтүстік және Батыс Қазақстан ру-тайпаларының археологиялық ескерткіштері

5. Шығыс Қазақстан ру-тайпаларының қола дәуіріндегі есерткіштері

6. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ру-тайпаларының археологиялық ескерткіштері

Оқушылардың назарын бұл кезде өмір сүрген тайпалардың металлургия мамандығын жақсы меңгергендігіне, қола еңбек құралы мен қару-жарақ жасаудың негізгі шикізат көзі болғандығына аударып, бұл кезеңдегі шаруашылықтың даму ерекшеліктерін, қоғамдық қатынастағы өзгерістерді атап өтемін.

Оқушылардың білімдерін бекіту мақсатында оқушыларды қатыстыра отырып, төмендегі сызбаны жасау.

Қару-жарақ	Металлург мамандығының жетілуі	Мүлік теңсіздігінің өсуі
Еңбек құралдары	Қола дәуірінің ерекшелігі Өндірістік өнім өндіру	Отбасылық меншіктің кеңеюі
Мал шаруашылығының дамуы	Көшпелі мал шаруашылығы	Аталық рулық қатынас

Әрі қарай «Андронов мәдениеті» қай дәуірде қалыптасқан?

• Бұл мәдениетті жасаушы ру-тайпалардың Қазақстанмен қандай байланысы бар?» т.б. сұрақтарды қоя отырып, оқушылардың білім деңгейін таразылап, төмендегі сызбаны пайдалана отырып, жоспардағы екінші мәселені түсіндіремін. Андронов, Беғазы-Дәндібай мәдениетінің құндылығын ащқан археолог-ғалымдар еңбегіне тоқталып қорытындылаймын.

Жоспарда көрсетілген Орталық, Солтүстік, Батыс, Шығыс, Оңтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін, олардың әр кезеңінің ерекшеліктеріне тоқталамын.

Сабақты бекіту:

• Қола дәуірі және оның ерекшеліктері туралы не білесіңдер?

• Қоланың пайда болуының адам өмірінде тарихи маңызы қандай?

• Андроном мәдениеті туралы не білесіңдер?

• Беғазы дәндібай мәдениеті Андроном мәдениетінен несімен ерекшеленеді?

• Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштері туралы айтып беріңдер.

• Солтүстік және Батыс Қазақстандағы ескерткіштердің ерекшеліктері туралы әңгімелеңдер.

• Шығыс Қазақстандағы ескерткіштердің зерттелу тарихы туралы не білесіңдер?

• Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағындағы ескерткіштердің маңызы неді?

Т

Қола дәуірі

ірек-сызба

Беғазы-Дәндібай мәдениеті

Андронов мәдениеті

Ру-тайпалар

Орталық Қазақстан

Зерттелуі

Ә.Х.Марғұлан

Ұқсас мәдениет түркі тілдес

Сібір, Жайық өңірі, қазақстан, Орта Азия

зерттелуі

• А.Я.Тугаринов (1914 ж. Асинск-Андронов селосы)

• М.П. Грязнов (30- жылдары кезеңдерін анықтады)

• Теплухов (кезеңдерге бөлді)

• К.В.Сальников (Орал сыртының ескерткіштерін зерттеді.)

Бағалау:

Үйге тапсырма: §3-4

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 5. Қола дәуіріндегі ру-тайпалардың шаруашылығы, қоғамдық қатынастары және мәдениеті

Сабақтың мақсаты:

• Қола дәуірінде Қазақстан аумағында көшпелі мал шаруашылығының және жер шаруашылығының дами бастағанын түсіндіру.

• Кәсіп түрлерін соның ішінде металл өндіру кәсібін жоғары меңгергенін көрсету. Қола дәуіріндегі қоғамдық қатынас пен діни наным-сенімдердің адам өміріндегі рөліне тоқталу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. Карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте .

Үй тапсырмасын сұрау:

• Қола дәуірі және оның ерекшеліктері туралы не білесіңдер?

• Қоланың пайда болуының адам өмірінде тарихи маңызы қандай?

• Андронов мәдениеті туралы не білесіңдер?

• Беғазы - Дәндібай мәдениеті Андронов мәдениетінен несімен ерекшеленеді?

• Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштері туралы айтып беріңдер.

• Солтүстік және Батыс Қазақстандағы ескерткіштердің ерекшеліктері туралы әңгімелеңдер.

• Шығыс Қазақстандағы ескерткіштердің зерттелу тарихы туралы не білесіңдер?

• Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағындағы ескерткіштердің маңызы неді?

Сабақтың жоспары:

1. Шаруашылықтың дамуы

2. Қола дәуіріндегі металл өндіру

3. Қоныстар мен тұрғын үйлер

4. Үй кәсібі мен қолөнердің дамуы.

5. Қола дәуірі кезіндегі қоғамдық қатынастар

6. Діни нанымдар мен әдет-ғұрыптар

Металл өндірудегі табыстар

Кен орындары

Кен өндіру құралдыры-балға, шоттар, сыналар, келі-келсаптар

Мыс пен қалайыны белгілі мөлшермен қосу

Әр түрлі қалыптар

Сәндік бұйымдар жасау

Үшінші

Сабақты бекіту:

• Қола дәуірінде шаруашылықтың қандай түрлері дамыды?

• Қола дәуіріндегі металл өндірудің дамуын неден көреміз?

• Қола дәуіріндегі ру-тайпалар қоныстар мен үй-жай салуда қандай тәсілдерді қолданды?

• Үй-жай кәсібі мен қолөнердің дамуы неге байланысты болды?

• Қола дәуіріндегі қоғамдық қатынастардың дамуын неден байқауға болады?

• Қола дәуірінде діни наным-сенімдердің шығуы неге байланысты болды? Осы наным сенімдердің бізге жеткендері бар ма?

Бағалау: өзін-өзі

Үйге тапсырма:§5.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 6. Қазақстанда темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың зерттелуі

Сабақтың мақсаты:

• Б.з.б. VIII-VII ғасырларда Қазақстан аймағында мекендеген тайпалар темір құрал-сайман жасай бастағанын, осы кезде өмір сүрген сақ тайпалары туралы ғылыми деректерді, олардың археологиялық ескерткіштерінің зерттелуінің маңызын түсіндіру.

• Бәсекеге барынша қабілетті білімді азамат тәрбиелеу

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. Карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Үй тапсырмасын сұрау:

• Қола дәуірінде шаруашылықтың қандай түрлері дамыды?

• Қола дәуіріндегі металл өндірудің дамуын неден көреміз?

• Қола дәуіріндегі ру-тайпалар қоныстар мен үй-жай салуда қандай тәсілдерді қолданды?

• Үй-жай кәсібі мен қолөнердің дамуы неге байланысты болды?

• Қола дәуіріндегі қоғамдық қатынастардың дамуын неден байқауға болады?

• Қола дәуірінде діни наным-сенімдердің шығуы неге байланысты болды? Осы наным сенімдердің бізге жеткендері бар ма?

Сабақтың жоспары:

1. Тас дәуіріне сипаттама

2. Жазба деректер

3. Дәуірдің тарихнамасы

4. Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі.

Парсы жазба деректері бойынша сақ тайпалары үш үлкен тайпаға бөлінеді:

1. Тиграхауда сақтары- шошақ бөрік киген сақтар;

2. Хаомаварга сақтары-хаома сусынын қайнатушылар;

3. Парадарайя сақтары-теңіздің ар жағында тұрушы сақтар.

Бекіту:

• Темір дәуіріне сипаттама беріңдер.

• Сақтар туралы жазба деректер қандай грек, парсы ғалымдары мен философтарын білесіңдер? Олардың қалдырған деректерінен не білуге болады?

• Сақтар туралы қытай деректері қандай мағлұматтар береді?

• Анахарсистің әлем философиясындағы алатын орны қандай?

Бағалау: өзін-өзі.

Үйге тапсырма:§6.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §7. Сақтардың қоғамдық құрылысы және мәдениеті

Сабақтың мақсаты:

• Сақтардың қоғамдық құрылысы, шаруашылығының дамуы, кәсібі, бейнелеу өнерінің дамуы туралы түсіндіру. Діни наным-сенімдерді, антропологиялық зерттеулерді атап өту.

• Бәсекеге барынша қабілетті білімді, адамгершілігі жоғары жеке тұлға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. Карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте.

Үй тапсырмасын сұрау:

• Темір дәуіріне сипаттама беріңдер.

• Сақтар туралы жазба деректер қандай грек, парсы ғалымдары мен философтарын білесіңдер? Олардың қалдырған деректерінен не білуге болады?

• Сақтар туралы қытай деректері қандай мағлұматтар береді?

• Анахарсистің әлем философиясындағы алатын орны қандай?

• Соңғы кезде темір дәуіріне байланысты қандай жаңалықтар болды?

• Қазақстан жеріндегі темір дәуірінің ескерткіштерінің зерттелуі туралы не білесіңдер?

Сабақтың жоспары:

1. Сақтардың қоғамдық құрылысы

2. Сақ тайпаларының шаруашылығы

3. Қолөнер мен зергерліктің дамуы

4. Бейнелеу өнері

5. Діни наным-сенімдер

6. Сақтардың антропологиялық өзгерістері

«Сақтардың шаруашылығы», «Қолөнер мен зергерліктің дамуы» тақырыпшалары негізнде мәтінмен жұмыс жасату. Оқушыларды төрт топқа бөліп, сұрақтар таратылып беріледі. Дайындалуға уақыт беріліп жауап алынады.

І

1. Сақ тайпаларында шаруашылықтың қандай түрлері дамыған? Көшпелі мал аруашылығының екі түрін ажыратып көрсетіңдер.

ІІ

1. Шаруашылықтың, өндіргіш күштердің дамуы қоғамдың әлеуметтік жағдайына қалай әсер етті?

2. Малдың қай түрлері көп өсірілдіЮ Оның тиімді жақтарын айтып беріңдер.

ІІІ

1. Сақтарда қолөнердің қандай түрлері дамыған?

2. Сақ шебері жасаған ерекше бұйым деп нені атауға болады?

IV

1. Сақ шеберлері металл бұйымдар жасаудың қандай тәсілдерін білген?

Сақтардың діни наным-сенімдеріне тоқтала отырып, мәтіннің негізгі мазмұнын талдап, дәптерлеріне жазғызу.

• Жерлеу салты;

• Отқа табыну;

• «Көсемдерге сыйыну»,

• Аспан денелеріне сыйыну;

• Анимизм, тотемизм, магия-ежелгі діни ұғымдардың сақталуы.

Сақтардың антропологиялық жағындағы өзгерістеріне тоқталғанда: «Қола дәуіріндегі ру-тайпалар және сақтар алғашқыда еуропеидтік пішінде болып, кейін сақтардың ұрпақтары монғолоидтік пішінге түсе бастауына не себеп болды?»-деген ғалымдардың пікірлерін келтіре отырып, оқушылардың өз ой-пікірлерін де ортаға салып, талдауға мүмкіндік беру.

Сабақты бекіту:

• Сақтардың қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайлары қандай болған?

• Сақ тайпаларының шаруашылығы туралы археологиялық деректер мен жазба деректерді салыстыра отырып, айтып беріңдер.

• Темір дәуіріндегі қолөнер мен зергерлік туралы не білесіңдер?

• «Аң стилі» дегенді қалай түсінесіңдер?

• Сақтардың діни-нанымдары

• Сақтардың антропологиялық жағынан монғолоидтік пішінге айнала бастауының себебі неді?

Бағалау: өзін өзі

Үйге тапсырма:§7.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 8. Қазақ халқы қалыптасыуының ежелгі және орта ғасырлардағы тарихи кезеңдері

Сабақтың мақсаты:

• Қазақ халқы қалыптасуының еделгі және орта ғасырлардағы тарихи кезеңдері жөнінде оқушыларға толық түсінік беру, ерекшеліктеріне тоқталу.

• Түркі этнонимінің пайда болуы жөнінде тоқтала отырып, түркі тілдес халықтардың қоныстанған аумағыжәне түркі тілдес ұлттардың қалыптасу кезеңдері жөнінде оқушыларға тиянақты білім беру.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақстан Республикасының саяси картасы».

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба .

Үй тапсырмасын сұрау:

• Сақтардың қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайлары қандай болған?

• Сақ тайпаларының шаруашылығы туралы археологиялық деректер мен жазба деректерді салыстыра отырып, айтып беріңдер.

• Темір дәуіріндегі қолөнер мен зергерлік туралы не білесіңдер?

• «Аң стилі» дегенді қалай түсінесіңдер?

• Сақтардың діни-нанымдары

• Сақтардың антропологиялық жағынан монғолоидтік пішінге айнала бастауының себебі неді?

Сабақтың жоспары:

1. Ежелгі ру-тайпаларының этностық дәрежеге жетуі

2. Қазақ халқы негізінің қалыптасуының ерте орта ғасырлардағы тарих кезеңдері

3. Түркі тілдес халықтардың ата-бабасы қоныстанған жерлер. Қазіргі түркі тілдес халықтардың алып жатқан аумағы.

4. Түркі тілдес этностардың қалыптасу кезеңдері

С

Этнос-ел

Антрополог О.Исмағұлов

Қазақтарда этностық үдерісі

Қола дәуірі

абақ жоспарының бірінші мәселесін мына тірек нүктелері арқылы түсіндіру.

Темір дәуірі

Сақ, үйсін, қаңлы, ғұн

Түркі тілдес халық

Оқушылардың тақырыпты қалай түсінгенін тексеру үшін мынадай сұрақтар қою:

1. Этнос сөзінің мағынасын түсіндіріңдер.

2. Антрополог О.Исмағұловтың пікірі бойынша қазақтарда этностық үдеріс қай кезеңде басталды?

3. Соңғы зерттеулерде қазақ халқының тілі түркі тілдес халыққа жататындығын немен дәлелдеуге болады?

Сабақ жоспарының екінші мәселесі бойынша қазақ халқы негізінің қалыптасуының ерте орта ғасырлардағы тарихи кезеңдерінің ерекшеліктеріне тоқталу керек. Яғни, үйсін, қаңлы, ғұн тайпаларының араласуы этностық құрамның антропологиялық және тілдік ерекшеліктеріне едәуір өзгерістер енгізді. Осы ру-тайпалар біздің заманымызға дейінгі қазақ халқының алғашқы этностық негізін құраған этносаяси қауымдастықтар екенін айту.

Қазіргі түркі тілдес халықтардың алып жатқан аумағы туралы мәселені оқушылардың өз бетімен оқып, төмендегі кестені толтыру ұсынылады. Төменде кестенің дұрыс толтырылған нұсқасы.

№	Аймақ	Түркі тілдес ұлттар
1	Еділ-Жайық өңірі	Татар, башқұрт, чуваш, қырым татарлары
2	Кавказ үстіртінде	Әзірбайжан, қарашай, балқар
3	Тұран ойпатында	Қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ
4	Шығыс Түркістан	Ұйғыр
5	Сібір және Шығыс Азия	Саха(якут), шор, хақас, алтай қырғыздары
6	Кіші Азия	Түрік ұлты

Түркі тілдес этностардың қалыптасу кезеңдері деген төртінші мәселені мына кесте арқылы толтыруға болады.

Түркі тілдес халықтардың үш кезеңінің ерекшеліктеріне тоқтала отырып, мынадай негізгі ұғымдармен қорытындылау: XVғасырдың ортасында түркі және басқа халықтардың күресі халықтардың бір-бірінен бөлінуіне әкелді. Мысалы, XV ғасырда түрікмен халқы қалыптасты. 1356 жылы әзірбайжан халқы қалыптасты. XIV-XV ғасырларда Кіші Азия мен Балқан түбегін түркілердің бағындыруына байланысты, Осман империясы құрылды. Бұл мемлекет түркі тілінде ең көп санды түрік халқын қалыптастырды деп ой түю.

Қазақ этносы халық болып қалыптасуының барысы:

• Төрт мың жылға жуық уақытқа созылды;

• Төрт түрлі тарихи кезеңде тілдік, этностық, антропологиялық, мәдени-тарихи дамуды басынан кешті;

• Сақ, үйсін, қаңлы, қыпшақ, найман сияқты этностық топтар қазақ этносының негізін құрады;

• Осындай тарихи даму кезеңдерін басынан өткізген ру-тайпалар XV ғасырдың басында қазақ халқының қалыптасуына негіз болды.

Сабақты бекіту:

• Қазақ халқының негізін құраған ежелгі тайпалар мен рулар туралы не білесіңдер?

• Қаңлы, үйсін тайпалары қазақ халқының қалыптасуында қандай рөл атқарды?

• Ерте орта ғасырларда қандай этностық өзгерістер болды?

• Орта ғасырларда қандай этностық өзгерістер болды?

• Қазақ халқы өзінің қалыптасу тарихында мәдени-тарихи дамудың қандай кезеңдерін бастан өткізді?

• Қазіргі кездегі түркі тектес халықтардың қалыптасу кезеңдері туралы айтыңдар

• Осман империясының негізінде қандай ірі халық қалыптасты? Оның өзіне тән қандай ерекшеліктер бар?

Бағалау:

Үйге тапсырма

1. §8 соңындағы 5-7 сұрақтарға ауызша дайындалу

2. Қазақ халқы қалыптасуының үш кезеңіне қысқаша сипаттама жазуды тапсыру (қосымша деректерді, баспасөз материалдарын пайдаланып кеңінен қамтып жазу керек.)

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 9. Қазақстан жеріндегі ерте орта ғасырлардағы мемлекеттер (VI-IХ ғғ.)

Сабақтың мақсаты:

• Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттерге, олардың қоғамдық құрылымдары мен саяси жағдайларына тоқталу.

• Алған білімін одан әрі дамыту.

• Бәсекеге барынша қабілетті білімді, шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. Карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба.

Үй тапсырмасын сұрау:

• Қазақ халқының негізін құраған ежелгі тайпалар мен рулар туралы не білесіңдер?

• Қаңлы, үйсін тайпалары қазақ халқының қалыптасуында қандай рөл атқарды?

• Ерте орта ғасырларда қандай этностық өзгерістер болды?

• Орта ғасырларда қандай этностық өзгерістер болды?

• Қазақ халқы өзінің қалыптасу тарихында мәдени-тарихи дамудың қандай кезеңдерін бастан өткізді?

• Қазіргі кездегі түркі тектес халықтардың қалыптасу кезеңдері туралы айтыңдар

• Осман империясының негізінде қандай ірі халық қалыптасты? Оның өзіне тән қандай ерекшеліктер бар?

Сабақтың жоспары:

1. Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттер.

2. Алғашқы мемлекеттің қоғамдық құрылыстары мен саяси жағдайлары.

3. Алғашқы мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары.

Сабақ жоспарының бірінші мәселесі бойынша хронологияны негізге ала отырып, тірек нүктелері арқылы түсіндіруге болады.

• 552-603 жж.

• Түрік қағанаты империясының құрылуы

• 603-704жж батыс және Шығыс

• Қара түркештер

• 704 ж. Түркеш қағанаты құрылды

• Қытайлар оларға жиі-жиі шабыл жасады

• Қарлұқтар мен арабтар бірігіп Қытайларға 751 жылы Талас өзенінің түбінде соққы берді. Нәтижесінде 756-940 жж. Қарлұқ қағанаты орнады.

Жоспардың бірінші мәселесі бойынша ІХ ғасырдың соңында: «Оңтүстік Қазақстанда Сырдарияның орта және төменгі ағысында, Арал мен Каспий теңізі аралығында Оғыз мемлекеті, ал Шығыс және Орталық Қазақстанда Қимақ қағанаты құрылған. Сөйтіп, бес ғасыр ішінде Қазақстан аумағында бес мемлекет өмір сүрген»-деп қорытынды жасау.

Жоспардың екінші мәселесін түсіндіру барысында мына кестені пайдалану.

Қаған билігі атадан балаға мұра ретінде қалды.

Қазақ жерінде алған құрылған мемлекеттер Батыс пен Шығыстың арасын байланыстырушы рөл атқарған. Осыны картаны пайдалана отырып түсіндіріп, қазақ жерінде Тараз қаласынан табылған археологиялық қазба жұмыстарының ерекшеліктеріне тоқталу.

Жоспардың үшінші мәселесін оқушылардың өзіне оқытып, мына сұрақтар бойынша жауап беруін және оқыған мәтіндер бойынша жоспар жасауын тапсыру.

1. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс қазақстанда шаруашылықтың қандай түрлері дамыды?

2. Ыстыкөл аймағынан Оңтүстік Қазақстанға дейін қандай қалалар өркендеп дамыды? Картадан көрсетіңдер.

Сабақты бекіту:

• ҮІ-ҮІІ ғасырларда Қазақстан аумағында қандай мемлекеттер өмір сүрді? ҮІІІ-ХІ ғасырларда ше?

• Алғашқы мемлекеттер Қазақстанның қай аумағында орналасты?

• Алғашқы мемлекеттердің қоғамдық құрылысы қандай болды?

• Алғашқы мемлекеттер қандай елдермен саяси қарым-қатынастыр жасады.

• Алғашқы мемлекеттердің Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда шаруашылықты жүргізудің қандай түрлері болды? Олардың негізгі қайнар көздері не?

Бағалау:

Үйге тапсырма:§9.

Мәтін соңындағы сұрақтарға жауап беру

10-сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: Қайталау.

Сабақтың мақсаты:

• І тоқсанда өтілген материалдарды қайталай отырып, алған білімдерін пысықтау. Ұлтжанды, білімді жеке тұлға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қайталау

Әдісі: интерактивті

Көрнекілік: карта, сызба

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

ІІ.Үй тапсырмасын сұрау:

• ҮІ-ҮІІ ғасырларда Қазақстан аумағында қандай мемлекеттер өмір сүрді? ҮІІІ-ХІ ғасырларда ше?

• Алғашқы мемлекеттер Қазақстанның қай аумағында орналасты?

• Алғашқы мемлекеттердің қоғамдық құрылысы қандай болды?

• Алғашқы мемлекеттер қандай елдермен саяси қарым-қатынастыр жасады.

• Алғашқы мемлекеттердің Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда шаруашылықты жүргізудің қандай түрлері болды? Олардың негізгі қайнар көздері не?

Қайталанатын материалдар:

1. Ежелгі тас дәуірі

2. Соңғы тас дәуірі

3. Қола дәуіріндегі Қазақстанның археологиялық ескерткіштері

4. Қола дәуіріндегі ру-тайпалардың шаруашылығы қоғамдық қатынастары және мәдениеті

5. Қазақстанда темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың зерттелуі

6. Сақтардың қоғамдық құрылысы мен мәдениеті

7. Қазақ халқының қалыптасуының ежелгі және орта ғасырлардағы тарихи кезеңдері

8. Қазақстан жеріндегі ерте орта ғасырлардағы мемлекеттер

Сабақты бекіту:

• «Ия жоқ»

• БҮҮ

• Бетпе-бет

• Венн диаграммасы

• Эрудит

Бағалау:

Үйге тапсырма: § І тоқсан материалдарын қайталау.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 10 Қыпшақ мемлекеті

Сабақтың мақсаты:

• Қыпшақтардың шығу тарихы, этностық құрамы жөнінде оқушыларға толық мағлұмат беру;

• Тарихи санасы қалыптасқан, қызығушылығы жоғары тұлға қалыптастыру;

• Ұлтжанды, білімді азамат тәрбиелеу

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақстан Республикасының саяси картасы».

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер

Үй тапсырмасын сұрау:

• І тоқсан материалдарын қайталау

• «Эрудит» сұрақтар

Сабақты жоспары:

1. Қыпшақтардың шығу тегі, тарихы

2. «Дешті Қыпшақ» сөзінің пайда болуы.

3. Қыпшақтардың этностық құрамы

Сабақ жоспарының бірінші мәселесі бойынша оқулық мәтінінде келтірілген деректерді басшылыққа ала отырып-қыпшақ тайпасының тегі жергілікті халықтан шыққандығын жете түсіндіру.

Ал қыпшақтардың әуелгі кездегі тарихы жөнінде сабақты түсіндіру барысында мына кестені пайдаланамын

№	Кезеңдері	Оқиға мен нәтижесі
1	IV ғасыр	Қыпшақтар ғұндар бірлестігінде болды
2	IV-VII ғасырлар	Яньто тайпаларын басып алып, сеяньто атты жаңа бірлестік құрды
3	VI ғасырдың ортасы	Түрік қағанатының қол астында тәуелді болды.
4	VII ғасырдың басында	Қыпшақтар Монғолияның терістігіндегі он-теле немесе он-оғыз тайпасынан құрылған бірлестікті басқарды.
5	630 жылы	Қыпшақтар (сеяньто) Өтікенді өздерінің Сир (Қыпшақ мемлекетін құрады
6	VII ғасырдың басы 646 жылы	Қыпшақтар бағындарып алған оғыз тайпалары қыпшақтар мемлекетіне күйрете соққы берді.
7	691 жылы	Тоғыз-оғыз дағының басындағы ұйғырларды жеңіп, Өтікен жерін алады. Бұ аймақта 742 жылы құлағанға дейін қыпшақтар 50 жыл билік жүргізді.
8	759 жылы	«қыпшақ» сөзі көне түрік жазба деректерінде Мойыншор құлпысында кездеседі.
9	ІХ ғасыр	Араб саяхашысы Йбн Хордад бектің VIII ғасырға жататын түркі тайпаларының тізімінде қыпшақ сөзі жазылған.
10	VIII ғасыр	Қыпшақтар Орталық Қазақстанда қоныстанады
11	ІХ-Х ғасырлар	Қыпшақтар Қимақ қағанатының құрамына кіреді.
12	ХІ ғасырдың ортасы	Сырдария жағалауындағы Хорезм шекараларына дейін қоныстанған
13	ХІ ғасырдың екінші жартысы	М.қашғари жасаған картада қыпшақтар Ертістен бастап Еділ өзеніне дейінгі жерді, тіпті Маңғыстау түбегін де иеленген.
14	1096 жылы	Қыпшақтар Хорезмге шабуыл жасаған.
15	ХІ ғасыр	Орыс жылнамаларында қыпшақтарды половецтер деп атаған
16	ХІ ғасырдың басы	Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал бойындағы оғыздарды жеңіп, жерін кеңейтіп, санын көбейтіп отырды.
17	ХІ ғасыр	Алтай мен Ертістен бастап Карпат пен Дунайға дейінгі Ұлы Даланы мекендегендер «қыпшақтар» деп аталды

Екінші мәселе бойынша «Дешті Қыпшақ» сөзінің пайда болуы жөнінде мәтінді оқытып, оқушылардың төмендегі сұрақтарды қою. Картамен жұмыс жасау.

1. « Дешті» сөзі парсы тілінде қандай мағына береді?

2. Мазафатт әл-ғұз» атауы қандай мағына береді?

3. Қай жерлер қай кезден бастап Дешті Қыпшақ деп атала бастады?

4. Қазақстанның ішкі аудандарын мекенлеген қыпшақтар қалай аталды?

5. Шығыс дешті Қыпшақтар мекеніне қандай жерлер жатады?

6. Батыс Дешті Қыпшақтар мекеніне қандай жерлер жатады?

Үшінші мәселені түсіндіру кезінде қыпшақтар құрамына се және яньто тайпалары кіргенін атап өту. Кейіннен ХІ ғасырда, Шығыс Дешті Қыпшақтағы тайпалар этностық құрамы 16 тайпадан, Батыс Дешті Қыпшақ тайпалыры 11 тайпа одағынан тұрғанын, яғни қыпшақ тайпалары қазақ халқының құрамына негізгі тайпа болып кіргеніне баса көңіл бөлу.

Сабақты бекіту:

• Қыпшақтардың шығу тегі қайдан және қашан бастау алған

• Қыпшақтардың алғашқы кездегі тарихи жағдайы қандай?

• «Қыпшақ» сөзінің пайда болуы және қыпшақтардың тарих сахнасына көтерілуі.

• Қыпшақтардың алғанқы орналасқан жерлерін картадан көрсетіңдер.

Бағалау:

Үйге тапсырма:

1. §10 бойынша сұрақтарға ауызша жауап беру

2. Қосымша деректерді пайдаланып, қыпшақтар жөнінде тарихи шығарма жазу.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 11. Қазақстардың халық болып қалыптасуының аяқталуы.

Сабақтың мақсаты:

• Қазақтардың халық болып қалытасуында этносаяси қауымдастыықтың рөлін көрсету. Халық болып құрылуды жеделдеткен факторларды анықтап, қазақ халқының қалыптасуының аяқталуын түсіндіру.

• Бәсекеге барынша қабілетті білімді, білікті жеке тұлға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

• Қыпшақтардың шығу тегі қайдан және қашан бастау алған

• Қыпшақтардың алғашқы кездегі тарихи жағдайы қандай?

• «Қыпшақ» сөзінің пайда болуы және қыпшақтардың тарих сахнасына көтерілуі.

• Қыпшақтардың алғанқы орналасқан жерлерін картадан көрсетіңдер.

Сабақтың жоспары:

1. Қазақстан аумағында этносаяси қауымдастықтың қалыптасы.

2. Қазақ халқының қалыптасуындағы қапшық тайпаларының рөлі

3. Қазақ халқының қылыптасуының аяқталуы

Сабақты бекіту:

• Монғол шапқыншылығының жергілікті халыққа қандай зардаптары тиді?

• Этносаяси қауымдастық дегеніміз не, оның халық болып қалыптасуға қандай әсері болды?

• «92 баулы қыпшақ шежіресінен» не білуге болады?

• Қазақ халқының қалыптасуындағы қыпшақ тайпаларының атқаратын рөлі қандай?

• Халық болып қалыптасудың қандай белгілерін білесіңдер?

• Жүздердің пайда болғандығы туралы аңызда не айтылған?

• Қазақ халқының қалыптасуы қашан, қалай аяқталды?

Бағалау: өзін-өзі

Үйге тапсырма:

1. §11 бойынша сұрақтарға ауызша жауап дайындау.

2. Картамен жұмыс

3. Қазақ халқының қалыптасуы жөнінде қосымша деректермен жұмыс.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 12. «Қазақ» атауы және қазақ жүздерінің пайда болуы

Сабақтың мақсаты:

• «Қазақ» сөзінің шығуы мен мағынасы туралы ғалымдардың ой-тұжырымдары мен деректері «Алаш» атауының мағынасы, жүздердің пайда болуы туралы айту.

• Білімді, ұлтжанды азамат тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

• Монғол шапқыншылығының жергілікті халыққа қандай зардаптары тиді?

• Этносаяси қауымдастық дегеніміз не, оның халық болып қалыптасуға қандай әсері болды?

• «92 баулы қыпшақ шежіресінен» не білуге болады?

• Қазақ халқының қалыптасуындағы қыпшақ тайпаларының атқаратын рөлі қандай?

• Халық болып қалыптасудың қандай белгілерін білесіңдер?

• Жүздердің пайда болғандығы туралы аңызда не айтылған?

• Қазақ халқының қалыптасуы қашан, қалай аяқталды?

Жаңа сабақтың жоспары:

1. «Қазақ» сөзанің шығу тегі.

2. «Алаш» атауының мағынасы.

3. Жүздердің пайда болуы.

«Қазақ» сөзінің шығу тегі туралы деректерді кесте арқылы түсіндіру. Өйткені «қазақ» сөзінің шығуы туралы көптеген ғалымдардың пікірі бар, осы кестені пайдаланып, оқушыларға тапсырма беріп, пікірлерін білу қажет. Сонымен қатар қосымша деректерден алдын ала шығармашылық тапсырма беруге болады.

Ғалымдар	Еңбектері мен пікірлері
Көптеген ғалымдар	«қазақ» сөзінің шығу тегін б.з.д. VII-IV ғасырларда өмір сүрген сақ тайпаларының атымен, «сақ», «каспи», «қас», «қаз», «хаз», «аз», «қасақ» деген тайпа аттарымен байланыстырады.
Академик Н.Я.мар мен чех ғалымы Б.Грозный. Бұл пікірді академик Ә.Х.Марғұлан, тарихшы Ш.Ақынжанов, жазушы С.Мұқанов, т.б. қолдайды.	«қазақ» атауының төркіні «қасақ»» «көсек» сөздері дейді.
Академик Ә.Х.Марғұлан	Хазарлар арасында қазар-ұғ, берішлік деген екі ірі тайпаның болғанын айтады.
А.Н.Бернштам	«қазақ» сөзі кас-пи мен сақ тайпасының бірігуінен тайда болған деп тұжырымдайды.
Зерттеуші А.Әбдірахманов	«қазақ» сөзінің төркіні қаз және оғ (оқ) деген екі сөздің қосылуынан жазылған: оғ-көне түркі тілінде ру, тайпа дегенді білдіреді. Қазоғ (оқ)-қаз тайпалары деген ұғымды білдіреді.
Б.з.д. ІІ ғасырда қытай тарихшысы Бань Гуд	«Хан» кітабында ортаазиялық халықтардың ішінде «се» немесе «сай» атты халықтың болғандығын жазған
Шығыстанушы ғалым В.В.Григорьев	Қытай транскрипциясы бойынша «се» мен «сай» сөздерінің сақтар екендігін дәлелдеген
Қытай деректерінде	Бұл тайпалардың Монғолияның алыс түкпірінен Әмудария мен Сырдария бойында өмір сүргенін көрсетеді.
Б.з. ІІ ғасыры Жуңғоның тарихи дерегінде	Каспий және Арал теңіздерінің аймағында өмір сүрген «хаса», «каса» (қазақ) тайпалары туралы жазылған
А.А.Семенов	Арба немесе үймені қыпшақтар пайдаланған, кейбір ғылыми пікірлерде «хазар» мен «қазақ» сөздерінің төркіні бір дейді. Оған «қаз», «қас» деген сөздердің шығуын дәлел етеді.
XVI ғасырда өмір сүрген ибн Рузбихан	«Бұхар қонағы» атты шежіресінде қазақтар арба үстінде адам таңғалатын қазақ үйлерін тіккен, сондықтан қазақ сөзінің шығуы да қасағ атауының шығу төркініне жат емес
Академик В.В.Радлов	«Қазақ» сөзінің мағынасы тәуелсіз, ерікті адамдар деп жазады.
А.А.Самойлович, Ш.Құдайбердиев	«қазақ» сөзінің мағынасы өз алдына ел болып, еркін жүрген халық деп жазады.
Ш.Ш.Уалиханов	«қазақ» өте қадірлі сөз, күшті, мықты, шабытты дегенді білдіреді дейді.
Т.Жанұзақогв	«қазақ» сөзінің бірінші бөлігі-«қаз», «қас»- Орал, Алтай, Кавказ, т.б. түркі тілдер тобында «еркін», «ер», «жігіт», «кісі» деген мағынаны білдіретінін дәлелдеген.
Н.Мыңжанұлы	Атақты «Алтын тас» кітаптарын «Күлтегін», «Тоныкөк» түркі жазуларында кездесетін «қазғану», «қазғандүк», «қазған тұтқын», «қазғанмасар» деген етістіктер «қажырлы қайрат жұмсау», «күресу», «талпыну» «еркіндікке ұмтылу», «ерлік істеу», «табысқа қол жеткізу» деген мағынада деп түсіндіреді.
М.Х.Дулати	Жәнібек пен Керей өздерінің еркіндіктері үшін күресіп, жеке ел болуға талпынған кезде қазақ деген ат танылған дейді.

Жоспардағы үшінші мәселені қарастырғанда, жүз деген сөздің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи әлеуметтік-экономикалық категория екенін жете түсіндіру . Жүз туралы біршама пікірлер бар. Оларды кесте арқылы көрсету.

«Жүз» сөзі	Арабтың бір нәрсенің «басты бөлігі» немесе бір нәрсенің «тармағы» деген ұғымды білдіреді.
	Сөзінің сандық жүзбен салыстырып зерттеуін ұйғарады.
	Адамның жүзімен байланыстырып, «бір жағы», «жүзі» деген ұғыммен салыстырады.
	С.А.Аманжолов: «Жүздер Х-ХІІ ғасырарды пайда болды»,-дейді.
	Этнолог ғалым Н.А.Аристов: «Қазақ жүздері жоңғар шапқыншылығы кезінде пайда болды»,-дейді.

Қазақ жүздерінің пайда болуын аңыз негізінде сызба арқылы түсіндіруге болады.

Аңыздағы үш аймақ Шыңғыстың үш баласының Жошы, Шағатай және Үгедей ұлыстарының-жері екенін айту . Сабақты қорытындылай келе, XVғасырдың 50-жылдары Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығын құруы қазақ халқының қалыптасуында негізгі рөл атқарғанын, Қазақстанда халық болып қалыптасудың өзі екі мың жылға жуық мерзімді алғынын айту.

Қотанбайдың үш баласы:

• Үлкені-Үйсін

• Ортаншысы-Болат

• Кішісі-Алшын

Бұл үшеуі Сырдарияның бойын үшке бөліседі. /хрестоматиядан./

Жүздер жаз жайлауы, қыс қыстауы тарихи-географиялық жер жағдайына байланысты бөлінген. Жүздердің Отан қорғау жолындағы мемлекеттік функциялары туралы айтып, үшінші жоспарды қорытындылау.

Сабақты бекіту:

• Ғалымдар «қазақ» сөзінің шығу тегін немен байланыстырады?

• «Қазақ» сөзінің шығу тегін зерттеген қандай ғалымдарды білесіңдер?

• «Қазақ» сөзінің мағынасы нені білдіреді?

• «Алаш» сөзінің пайда болуы туралы қандай пікірлер бар?

• Қазақ жүздері қалай және қашан пайда болды?

Бағалау:

Үйге тапсырма:

1. § 12. Сұрақтарға ауызша жауап дайындау.

2. Қосымша деректерді пайдаланып, «қазақ», «алаш», «жүз» сөздерінің шығуы жөнінде мәлімет даярлауды тапсыру.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §13. Қазақстанда көшпелі өркениеттің пайда болуы және оның дамуы

Сабақтың мақсаты:

• Көшпелі қоғамның өзіне тән белгілерін, шаруашылық, сауда, кәсіптік ерекшеліктерін көрсету. Әлеуметтік-саяси дамуын түсіндіру. Ежелгі көшпелілерде мемлекеттік қоғамдық құрылым болғандығын, ондағы басқару жүйесі мен әскери істің дамуы жетілдіріп отырылғанын түсіндіру.

• Тарихи санасы қалыптасқан , пәнге қызығушылығы жоғары білімді азамат тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

• Ғалымдар «қазақ» сөзінің шығу тегін немен байланыстырады?

• «Қазақ» сөзінің шығу тегін зерттеген қандай ғалымдарды білесіңдер?

• «Қазақ» сөзінің мағынасы нені білдіреді?

• «Алаш» сөзінің пайда болуы туралы қандай пікірлер бар?

• Қазақ жүздері қалай және қашан пайда болды?

Сабақтың жоспары:

1. Қазақстанда еделгі дәуірде мал өсірудің пайда болуы.

2. Көшпелі мал шаруашылығының дамуы.

3. Көшпелі өркениеттің Қазақстандағы көріністері

4. Көшпелілердің қоғамдық құрылысы

5. Көшпелі қоғамдағы әскери іс.

Б.з.б. 3-мыңжылдық-малды қолға үйреткен. Б.з.б. 2-1-мыңжылдық-мал өсіру-жер өңдеу Б.з.б. XVII-XII ғасырлар-көшпелі мал өсіру бастамасы-жер өңдеу.

«Көшпелі шаруашылықтың дамып келе жатқанын қалай дәлелдеуге болады?»- деген сұрақ қоя отырып, оқушылардың қызығушылығын арттыруға, оларды ойланып жауап беруге дағдаландыру.

Екінші мәселеде көшпелі мал шаруашылығының үш түріне тоқталу. Оқушыларға кесте толтырту арқылы өздігінен оқып-үйрену жұмысын жүргізу.

Мал шаруашылығының үш түрі

Мал шаруашылығын түрі	Ерекшеліктері	Таралған аймағы	Деректер

Қазақстандағы қола дәуірінің соңы мен алғашқы темір дәуіріндегі кезеңі зерттеу барысында Жетісу, Шығыс Қазақстан, Сырдария бойында мекендеген тайпалар мемлекет дәрежесіне көтерілгенін оқушылардың есіне сала отырып, мемлекеттің пайда болып дамуын дәлелдеу.

Мемлекеттің пайда болуы. Б.з.б. 1-мыңжылдық

• Әскери демократиялық басқару

• Көшпелі мал шаруашылығы

• Отырықшы мал шаруашылығы

• Рухани мәдениеттің дамуы

• Әлеуметтік теңсіздік

• Тайпа, тайпа одақтары

Мемлекеттер

• Сақ

• Үйсін

• Қаңлы

Тарихи, мәдени ескерткіштер

1. Темірден құрал жабдықтар

2. «Патша обалары», Алтын киімді адам, т.б.

3. Күмі тостағандағы жазу

4. Қытай, грек,иран жазба деректері

Сұрақтар:

1. Сақтарда қандай әскер түрлері болған?

2. Сақ жауынгерлері туралы қандай деректер және айғақтар бар?

3. Сақтардың әскери құрамының сызбасын түсіріңдер.

4. Әскери өнер қалай жетілдіріліп отырған? Дәлелдеңдер.

Көшпелі халықтардың әскери жүйесі

Әскердің құрамы

• Атты

• Жаяу

• Ауыр қару-жарақты

Басқару ісі

• Оң қанат

• Ортаңғы қанат

• Сол қанат

• Ондық- жүздік-мыңдық-онмыңдық=бір түмен

• Қару жарақтары: найза, айбалта, садақ, семсер, күрзі.

Әскери өнерлдің жетілдірілуі

• Әскери дайындық, байқау өткізу;

• Майданда әскери шеп құру, айқасты жүргізу тәсілі;

• Соғыс жүргізу, қорғаныс жүргізу тәсілі;

• Әскери марапаттау, атақ беру жүйесі;

• Батырлардың жекпе-жегін өткізу әдістері;

• Қарулардың жеке түрлерін қолдану тәсілдері;

• Әскерді қаржыландыру, т.б.

Сабақты бекіту:

• Көшпелі өркениет қай кезден басталады?

• Мал шаруашылығы дамуынының қандай кезеңдерін білесіңдер?

• Көшпелі мал шаруашылығының қандай түрлері бар? Көшпелі мал шаруашылығының пайда болуына не себеп болды?

• Көшпелі өркениеттің болғандығын қандай археологиялық ескерткіштерден білуге болады?

Бағалау:

Үйге тапсырма: §13.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §14. Көшпелілер мәдениеті

Сабақтың мақсаты:

• Көшпелі тайпалар-сақ, сармат, скифтердің материалдық және рухани мәдениеті, діни наным сенімдері туралы білімдерін тереңдету. Олардың көшпелі өркениетке қосқан үлесін көрсету.

• Тарихи санасы қалыптасқан , пәнге қызығушылығы жоғары білімді азамат тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

• Көшпелі өркениет қай кезден басталады?

• Мал шаруашылығы дамуынының қандай кезеңдерін білесіңдер?

• Көшпелі мал шаруашылығының қандай түрлері бар? Көшпелі мал шаруашылығының пайда болуына не себеп болды?

• Көшпелі өркениеттің болғандығын қандай археологиялық ескерткіштерден білуге болады?

Сабақтың жоспары:

1. Материалдық мәдениет

2. Рухани мәдениет

3. Жартылай көшпелілердің діни наным-сенімдері

Материалдық мәдениет

• Обалар, күмбездер

• Тастан, шикі кірпіштер тұрғызылған үйлер

• Киім-кешектер

• Шеберлердің, әр түрлі материалдардан (алтын, күміс, қола, мыс, қыш, ағаш) жасаған бұйымдары

• Жазба деректер

Рухани мәдениетті құраушы салалар

• Әдеп –ғұрыптар

• Салт-дәстүр

• Зергерлік бұйымдар /аң стилі, бейнелеу өнері/

Дін

• Ислам діні

• Табыну

• Несториан діні

• Құрбандық

• Христиан діні

• Наным-сенім

• Будда діні

• Рух

Наным-сенімдер

• Ұмай анаға табыну

• Ата-баба аруағына табыну

• Күнге табыну

• Отқа табыну

• Жер-суға табыну

Қазақстанда тараған діндер

• Будда

• Несториан

• Ислам

• Христиан

• Зороастризм

• Манихей

Сабақты бекіту:

• Материалдық мәдениет деген не?

• Көшпелілердің материалдық мәдениетінің түрлерін атаңдар.

• Рухани мәдениеті дегеніміз қандай мәдениет?

• «Аң стилі» үлгісінде зергерлер нені көрсетуге тырысқан?

• Көшпелі тайпалардың қандай наным-сенімдерін білесіңдер?

• Әлемдік діндер көшпелілер арасына қалай ене бастады? Ислам діні көшпелілер арасына тез орныға бастауының себебі неде?

Бағалау:

Үйге тапсырма:§14.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §15. Көшпелі және отырықшы өркениеттер арасындағы байланыс

Сабақтың мақсаты:

• «Көшпелі өркениет» ұғымын, сонымен қатар алғышқы көшпелілерден бастап, орта ғасырларда жалғасып, одан әрі дамып отырған көшпелілер мен отырықшылардың арасындағы өзара байланысын, ықпалын, әсерін ашып көрсету.

• Тарихи санасы қалыптасқан , пәнге қызығушылығы жоғары білімді азамат тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

• Материалдық мәдениет деген не?

• Көшпелілердің материалдық мәдениетінің түрлерін атаңдар.

• Рухани мәдениеті дегеніміз қандай мәдениет?

• «Аң стилі» үлгісінде зергерлер нені көрсетуге тырысқан?

• Көшпелі тайпалардың қандай наным-сенімдерін білесіңдер?

• Әлемдік діндер көшпелілер арасына қалай ене бастады? Ислам діні көшпелілер арасына тез орныға бастауының себебі неде?

Сабақтың жоспары:

1. Алғашқы көшпелілер кезіндегі байланыс

2. Теміс дәуірінің соңғы кезіндегі (б.з.б. ІІІ-б.з. V ғғ.) көшпелі және отырықшы өркениетті елдер арасындағы байланыстар.

3. Ерте орта (б.з.VI-XІ ғғ.) және орта ғасырлардағы (Х-ХV ғғ.) байланыстар.

4. Қалалардың өсуі, жартылай көшпелілермен қарым-қатынастың дамуы.

Сабаққа «б.з.б. ІІІ-б.з.V ғғ. Қазақстанның» және «Дүние жүзінің саяси картасы» пайдаланылады. Сабақтың бірінші мәселесін түсіндіру кезінде, «өркениет», «көшпелі өркениет» ұғымдарына түсінік беріп, оқушылардың өткен материалдарын естеріне қайта түсіріп, қорытындылау.

Қытаймен

• Елшілік

• Одақ құру

• Шапқыншылық

• Жібек саудасы

Үйсін, қаңлы, ғұн

• Қытай

• Сасандықтар

• Кушан

Қаладағы күрделі құрылыстар

• Қолөнер шебеханалары

• Мешіттер

• Моншалар

• Наубайханалар

• Қыш көзе жасайтын шеберханалар

• Сарайлар

• Сауда орталығы

• Үйлер

Көшпелі және отырықшы өркениеттер арасындағы байланыс ежелгі заманнан б.з.б. VII-V ғасырларында басталып, орта ғасырларға (X-XVIғғ.) дейін дамып, жалғасып отырған. Екі өркениет арасындағы экономикалық және мәдени байланыстардың болғанын дәлелдейтін көптеген археологиялық және жазба деректерді талдап түсіндіру арқылы сабақ қорытындыланады.

Сабақты бекіту сұрақтары:

• Көшпелі өркениет дегенді қалай түсінесіңдер?

• Отырықшы өркениет дегеніміз қандай өркениет?

• Бұл өркениеттер арасындағы байланыстар қандай қажеттіліктерден туды?

• Ерте орта ғасырлардағы көшпелілер мен отырықшылар арасындағы байланыстарға тоқталу.

• Қала мәдениетінің даму себептерін атаңдар.

• Қандай ірі қалалар өсіп шықты? Олардың ішкі құрылыс жүйелерінде қандай жаңа құрылыстар салынды?

Бағалау:

Үйге тапсырма: §15.

10-сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: Қайталау.

Сабақтың мақсаты:

• ІІ тоқсанда өтілген материалдарды қайталай отырып, алған білімдерін пысықтау.

• Ұлтжанды, білімді жеке тұлға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қайталау

Әдісі: интерактивті

Көрнекілік: карта, сызба

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

ІІ.Үй тапсырмасын сұрау:

• Көшпелі өркениет дегенді қалай түсінесіңдер?

• Отырықшы өркениет дегеніміз қандай өркениет?

• Бұл өркениеттер арасындағы байланыстар қандай қажеттіліктерден туды?

• Ерте орта ғасырлардағы көшпелілер мен отырықшылар арасындағы байланыстарға тоқталу.

• Қала мәдениетінің даму себептерін атаңдар.

• Қандай ірі қалалар өсіп шықты? Олардың ішкі құрылыс жүйелерінде қандай жаңа құрылыстар салынды?

Қайталанатын материалдар:

1. Қыпшақ мемлекеті

2. Қазақтардың халық болып қалыптасуының аяқталуы

3. «Қазақ» атауы мен қазақ жүздерінің пайда болуы

4. Қазақстанда көшпелі өркениеттің пайда болуы және оның дамуы

5. Көшпелілер мәдениеті

6. Көшпелі және отырықшы өркениеттер арасындағы байланыс

Сабақты бекіту:

• «Ия жоқ»

• БҮҮ

• Бетпе-бет

• Венн диаграммасы

• Эрудит

Бағалау:

Үйге тапсырма: § ІІ тоқсан материалдарын қайталау.

10 сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: §16. Көшпелі қоғамдағы мемлекет

Сабақтың мақсаты:

• Көшпелілерде мемлекеттің пайда болуын, қоғамдық құрылысын көрсету, алғашқы мемлекеттік бірлестіктерді жазба, археологиялық деректер арқылы түсіндіру.

• Тарихи санасы қалыптасқан , пәнге қызығушылығы жоғары білімді азамат тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Б.з.б. V - б.з. І ғасырлардағы Қазақстан» картасы

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Үй тапсырмасын сұрау:

• Көшпелі өркениет дегенді қалай түсінесіңдер?

• Отырықшы өркениет дегеніміз қандай өркениет?

• Бұл өркениеттер арасындағы байланыстар қандай қажеттіліктерден туды?

• Ерте орта ғасырлардағы көшпелілер мен отырықшылар арасындағы байланыстарға тоқталу.

• Қала мәдениетінің даму себептерін атаңдар.

• Қандай ірі қалалар өсіп шықты? Олардың ішкі құрылыс жүйелерінде қандай жаңа құрылыстар салынды?

Сабақтың жоспары:

1. Көшпелілерде мемлекеттің пайда болуы.

2. Көшпелі мемлекеттерде қоғамдық таптардың пайда болуы.

3. Қазақстандағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктер.

Қоғамдық таптардың жіктелуі

Теңсіздіктің пайда болуы
Ру ақсақалдары Тайпа көсемі Әскербасылары Қолбасшылар	Қауым мүшелері- Кедейлер, құлдар

Қоғамдық құрылысы

Патша

• Ірі ақсүйектер, байлар

• Қолбасшылар, әскербасылар

• Тәуелді адамдар, қызметшілер, жауынерлер

Тақырыптың үшінші мәселесі-Қазақстандағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктер. Қазақстан аумағындағы б.з.б. V-II ғасырларда өмір сүрген сақ, сармат тайпалары мемлекет дәрежесінде өмір сүргендігін түсіндіру. Картаны пайдаланып, оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру.

1. Б.з.б. V ғасырда Қазақстан аумағын мекендеген тайпа бірлестіктерін атаңдар?

2. Б.з.б. ІІІ-б.з. V ғасырларында орналасқан тайпа одақтарының аусағын көрсетіңдер?

3. Ежелгі қорғандарды (обаларды) көрсетіңдер?

Сұрақтар:

1. Әскери демократия органдары не себептен үстемдік ету органына айналды?

2. Билік етудің жаңа қандай формасы ұйымдастырылды, оған қандай қолайлы жағдай туды деп ойлайсыңдар?

Сабақты бекіту:

§ 17. Қазақстандағы алғашқы мемлекеттер

Сабақтың мақсаты:

• Б.з.б. ІІІ-б.з. IV ғасырларда Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарындағы алғашқы мемлекеттердің дамуын, олардың қоғамдық құрылысын, алып жатқан аймағын көрсету, мемлекеттердің басқару жүйесінің ерекшеліктерін түсіндіру.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақстан Республикасының саяси картасы»

2. «Б.з.б. ІІІ-б.з. V ғасырындағы Қазақстан картасы»

3. Кітап көрмесін ұйымдастыруға болады.

Сабақтың жоспары:

1. Ғұн мемлекеті, қоғамдық құрылысы

2. Үйсін мемлекеті

3. Қаңлы мемлекеті.

Сабақ барысында оқушылардың назарын жаңа сабаққа аудару мақсатында алдымен сұраққа жауап алып, әңгімелесу әдісін қолданған дұрыс.

Сұрақтар:

1. Қазақстан жерінде мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген қандай тайпаларды білесіңдер?

2. Олар қай ғасырарда өмір сүрген? Олардың мемлекеттік дәрежеге дейін көтерілгеніне қандай айғақ келтіре аласыңдар?

Мұғалім өзі әрі қарай жалғастырып, картаны пайдалану арқылы осы сақ, дай тайпалары мекендеген Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда б.з.б. ІІІ-б.з. Ivғасырларында Ғұн, Үйсін Қаңлы мемлекеттері өмір сүргенінайта отырып, сабақ жоспарының бірінші мәселесі «Ғұн мемлекетіне» тоқталады.

Ғұн мемлекеті туралы деректер қытай жазбаларында кездесетіндігіне оқушылардың назарын аудару керек. Онда ғұн тайпалары туралы б.з.б. 1-мыңжылдықтан бастап жазылған деректер кездеседі. Мұғалім оқушылардың есте сақтау, ойлау қабілетіне үнемі қозғау сала отырып, Ғұн мемлекетінің алып жатқан аймағын пайдаланып түсіндіреді.

Ғұн империясының басқару жүйесін түсіндіру кезінде 43-беттегі сызбаны пайдалануға болады.

Мұғалім сабақты жалғастыра отыры, ғұндарда азаматтық құқық жүйесі болғанын, ауыр қылмысы үшін өлім жазасы қолданылып отырғанын түсіндіріп, Ғұн мемлекетінің сыртқы саясатына тоқталады.

Тақырыптың екінші мәселесі-Үйсін мемлекеті. Мұғалім үйсіндер туралы деректерінен Қытайдың «Дауан шежіресінен», қазақ шежіресінен, жер-су аттарынан, Орхон-Енесей ескерткіштері жазуларынан кездестіруге болатынын жер аумағын, астанасы Қызыл Аңғар қаласын картаны пайдалана отырып түсіндіреді.

Үйсіндердің мемлекеттік дәрежеде өмір сүргенін, басқару жүйесінің әр түрлі дәрежелері болғанын сызбаны пайдалана отырып, дәлелдейді.

Мұғалім үйсіндердің көрші елдермен қарым-қатынасына да тоқталады және дидактикалық материалдардағы «Үйсіндердің қарым-қатынас жасаған елдері» деген сызба түрінде берілген тапсырманы орындау.

Сабақ жоспарындағы үшінші мәселе-Қаңлы мемлекеті. Мұғалім оқушылардың Қаңлы мемлекеті туралы білімін тереңдете отырып, олардың өзіндік ой-пікірлерінің қалыптасуына ықпал етуі керек.

Қаңлылар туралы б.з.д. ІІІ ғасырда қытай жазба деректерінде жазылған, сонымен қатар парсы, үнді деректерінде, қазақ шежіресінде, түркі жазуларында, археологиялық ескерткіштерде кездеседі. Мұғалім мәтінді осы айғақтарға сүйене отырып түсіндіреді.

Түсіндіру барысында Қаңлы мемлекетінің Қытаймен қарым-қатынасына байланысты мына сызбаны пайдаланса (оқушылар-дәптерін, мұғалім тақтаны пайдаланады), оқушылардың есте сақтау қабілеті дами үседі.

Қаңлы мемлекеті қытаймен қандай қарым-қатынаста болған? /бейбіт елшілік, мәдени, шапқыншылық/

Түсіндіру барысында мұғалім қаңлылардың Қазақстан жеріндегі мәдени ескерткіштеріне ерекше көңіл аударуы керек.

Ескерткіштері	Орналасқан жері, уақыты
Қауыншы Жетіасар Отырар-Қаратау

Жеке қағазға жазылған сөздерді пайдалануға болады. Түсіндіру барысында оларды тақтаға іліп отырады.

Хан би Даш би

Ханның үш уәзірі

Жазба заңы

Мұғалім жаңа сабаққа қорытынды жасап, үйге тапсырма береді.

§ 18. Ерте орта ғасырлардағы империялар

Сабақтың мақсаты:

• Ерте орта ғасырларда құрылған Түрік империясының дамуы, өз шекарасын Қара теңізге дейін жеткізгені, империяның әлеуметтік, экономикалық жаңдайы және ыдырауы туралы білімдерін тереңдету.

Сабақтың түрі: аралас

Әдісі: интерактивті

Сабақтың көрнекілігі:

1. карта

2. Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Әнұран орындау, «Хабар»

• Оқушылар зейінін сабаққа аудару

Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте пайдалану.

Үй тапсырмасын сұрау:

Сабақтың жоспары

1. Түрік империясының құрылуы

2. Түрік империясының дамуы

3. Түрік империясының әлеуметтік, экономикалық жағдайы

4. Түрік империясының ыдырауы

5. Батыс Түрік қағанатының империялық дәрежеге көтерілуі

Мұғалім жаңа сабақты түсіндірер алдында оқушылардан Түрік қағанаты туралы білетіндерін естеріне түсіріп, олардың жауаптарын өзі толықтырады.

Түрік империясының құрылуын түсіндіру барысында оқушыарға мынадай сұрақ қоюға болады: «Жалпы тарихты өту барысында ежелгі дәуірдегі империялық дәрежеге жеткен қандай елдерді білесіңдер?» Мұғалім әрі қарай Батыста Грекияда, Рим империялары құрылып, дамыса, осы кезеңде Шығыста Ғұн империясы болғанын айта отырып, VI-VIII ғасырларда Түрік империясының да құрылғанына тоқталады. Империяның негізін қалаған, шекарасын кеңейтіп, империяны құрған қағандар жөнінде ереше атап кеткен жөн.

Сабақ жоспарының екінші мәселесі-Түрік империясының дамуы

Мұғалім Түрік империясының дамуы мәселесін жазба деректер (қытай, түрік), археологиялық мәдени ескерткіштер арқылы дәлелдей отырып түсіндіреді. Оқушы білімі тереңдей түскен сайын, өз ойын қорытындылап, өзіндік сараптама жасай алатын болуы керек.

Осы мақсатта оқушыларға «Түрік империясының дамуы» тақырыпшасындағы екі абзацты әр қатарға бөліп беріп, оқып шыққаннан кейін, мына сұрақтар бойынша жауап алынады.

Сұрақтар:

1. Түрік қағандары империяны дамытуда көрші елдердегі қандай жағдайларды шебер пайдалана білді?

2. Түрік империясы қандай елдерді бағындырған, оны қандай деректерден білуге болады?

Сабақ жоспарының үшінші мәселесі-Түрік империясының әлеуметтік, экономикалық жағдайы.

Мұғалім оқушылардың Түрік қағанатының басқару жүйесіне ерекше мән беруіне көңіл бөледі. Мұнда айрықша бір басқару белгісі- әскери және тайпаолық құрылыстың бір-бірімен байланыстылығы, яғни әскери-демократиялық басқару.

Мемлекеттік басқару жүйесі

Қаған-хан

1. «Тегін»- мұрагер -//- Бектер

2. Жабғу (ябғу)-бас уәзір-//-еріктілер

3. «Шад»- ханзада -//- Тектілер

Сонымен қатар, мұғалім айғақтарға сүйене отырып, Түрік империясында құлдықтың болғанын және Еуропа елдеріндегі құлдықтан өзіндік ерекшелігін айыра отырып түсіндіреді.

Түрік империясының экономикасы дамып, күш-қуатының өсуіне Ұлы Жібек жолы мен басқа да керуен жолдарының ықпалын, экономикалысын негізі-мал шаруашылығы дамығандығын оқушыларға ұғындыру.

Түрік империясының ыдырауын түсіндіру кезінде, оқушылардың басты көңіл бөлетіні мына жағдай болуы тиіс: біріншіден, империяның кең байтақ жерді-шығыста Хинган тауынан батыста Қара теңізге дейін алып жатуы; екіншіден, қағанның өз ішінде билік үшін талас-тартыс; үшіншіден, Қаған тағына талас; төртіншіден, осы жағдайды пайдаланып Қытайдың адым-салық төлеуден бас тартып, бағынбауы.

Ішкі алым-салық төлеуден бас тартып, бағынбауы.

Ішкі талас-тартыс, саяси бытыраңқылық, ашаршылық ел экономикасын күйзелтіп, империя VII ғасырдың басында (603 ж.) Батыс және Шығыс Түрік қағанаты болып екіге бөлінді.

Сабақ жоспарының келесе мәселесе-Батыс Түрік қағанатының империялық дәрежеге көретілуі.

Мұғалім оқушылардың сабаққа ынтасын, белсенділігін ескере отырып, Түрік империясының екіге бөлінгеннен кейінгі Батыс Түрік қағанатының жер аумағына, орталық қалаларына тоқталып өтеді. Батыс Түрік қағанаты VII ғасырдың бірінші ширегінде түрлі жорықтар жасап, ұлан-байтақ өлкені бағындырды. Қағанат империялық дәрежеге жетіп, шекарасы алдыңғы Кавказ, Еділдің төменгі ағысы, Қара теңіз, Донға дейін жеткізеді.

Батыс Түрік империясының мемлекеттік басқару жүйесін түсіндіруде дидактикадағы сызбаны пайдалануға болады.

Мұғалім қағанаттың жүз жылдан астам өмір сүріп, ішкі талас-тартыстар нәтижесінде орнына жаңа мемлекет Түркеш қағанатының құрылғаны туралы түсіндіріп, бекіту сұрақтарын қояды.

1. Түрік империясы қай жылы қай қаған кезінде құрылды?

2. Түрік империясының алып жатқан аумағы туралы қандай жазба деректерде келтірілген?

3. Қағанат ішкі талас-тартыстың салдарынан қай жылы екіге бөлінді?

Беуіту сұрақтарына жауап алғаннан кейін үйге тапсырма беріледі.

§19. XIV ғасырларда және XV ғасырдың бірінші жартысындағы қазақстан аумағындағы хандықтар

Сабақтың мақсаты:

• Қазақстан аумағында XIV-XV ғасырларда құрылған хандық мемлекеттердің олардың әлеуметтік, экономикалық жағдайын, әкімшілік құрылысы туралы білімдерін тереңдету.

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақастан 14-15 ғасырларда» картасы

2. «Қазақстан Республикасының сяси картасы».

Сабақтың жоспары:

1. Қазақстан аумағында хандық мемлекеттердің құрылуы.

2. Мемлекеттердің әлеуметтік дамуы.

3. Экономикалық дамуы.

4. Мемлекеттердің әкімшілік құрылысы

Сабақ жоспарының бірінші мәселесі-ХІІІ ғасырда Шыңғыс хан жаулап алғаннан кейінгі Қазақстан аумағында құрылған хандықтар.

Мұғалім, алдымен, оқушыларға мына сұрақтар ды беріп, өткен сабақтарын естеріне түсіреді. Шыңғыс хан Қазақстанды қай жылдары жаулап алды? Жаулап алған жерлерін төрт баласына қалай бөліп берді?

Мұғалім оқушыларды қатыстыра отырып, Шағатай, Жошы және Үгедей билеген аумақты картадан көрсетіп, олардың жеке ұлыс болып өмір сүргені жайлы айтады. Сонымен қатар Бату хан кезінде Алтын Орда құрылып, кейіннен оның Ақ Орда және Көк Орда болып бөлінгенін, онда билік жүргізген хандарға, оқиғаларға тоқталады.

Алтын Орда, Ақ Орда ыдырағаннан кейін Қазақстан аумағындағы мемлекеттер туралы түсіндіру барысында төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

Алтын Орда

1. Ақ Орда –Әбілқайыр хандығы- Моғолстан мемлекеті

2. Көк Орда

3. Ноғай Ордасы

Сабақ жоспарының екінші мәселесі-мемлекеттердің қоғамдық құрылысы, әлеуметтік дамуы.

Мұғалім оқушыларға бұл мемлекеттер орналасқан аймақта, әсіресе оңтүстік аудандарда өндірістік қатынастар жақсы дамығандығын, оның себебін көрсету керек.

XIV-XV ғасырларда бұл мемлекеттердегі таптың құрылымын, мемлекеттің басқару жүйесі түсіндіргенде тірек-сызбаларды пайдалануға болады. Бұл оқушылардың танымдық, есте сақтау қабілетіне ықпал етіп, білімін толықтырып отырады.

Мұғалім Алтын Орда, Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, НоғайОрдасы және Моғолстан мемлекетінің экономикалық дамуына тоқталғанда, экономиканың негізгі қайнар көзі жерге және оны иелену ерекшелігіне, салықтар мен оның түрлеріне ерекше көңіл аудару керек.

Жерге иелік түрлері

• Икта

• Інжу

• Сойырғал

• Тархандық

1. Мемлекеттік жер (диуандық)

2. Інжу-ірі жер иелену

3. Вакуфтық- дін иелігі

4. Миліктік-шаруалар

XIV-XV ғасырлардағы салық түрлері

• Тағар

• Қалан

• Құшыр

• Зекет

• Сауын

• Хараж

• Баж

• Соғым

• Сыбаға

Сабақ жоспарының төртінші мәселесі-мемлекеттердің әкімшілік құрылысы және этностық құрамы.

Ақ Орда, Моғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасындағы әкімшілік басқару жүйесінің көп жағдайда бір-біріне ұқсас болғанын, жоғары тап, ірі тайпа өкілдерінен тұратын хан кеңесінің рөлін ерекше атап өту керек. Мұғалім бұл мемлекеттердегі халықтың шаруашылығы , мәдениеті, тілі, діні, әдет-ғұрыптарының ұқсастығына тоқталып, қазіргі осы аймақтарда құрылған мемлекеттер халықтарының ұқсастықтары, айырмашылықтары туралы оқушыларды қатыстыра отырып әңгіме өткізуге, пікір алысуға болады.

Оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету мақсатында, ізденісін дамыту бағытында қырғыз, өзбек, башқұрт, түрікмен, татар, қалмақ, т.б. халықтар туралы баяндама, реферетжазып келуді тапсыру да тиімді.

Әбілхайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы ыдырағаннан кейін, осы аймақта Қазақ хандығы құрылып, дами бастайды. Қазақ хадығының құрылуының қазақ халқы үшін тарихи маңызы зор.

§ 20. XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығы

Сабақтың мақсаты:

Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары, XV-XVIIIғасырларда оның дамуы жайында баяндау, хандардың саяси бағыттарын көрсету, сыртқы жаудан елін, жерін қорғап, тәуелсіздігін сақтап қалған қазақ хандары туралы айта отырып,, білімдерін тереңдету.

Сабақтың жоспары:

1. Қазақ хандығының құрылуы

2. Қазақ хандығының XV ғасырдың екінші жартысы мен XVI ғасырдағы саяси жағдайы

3. XVII-XVIII ғасырлардың 30-жылдарына дейінгі Қазақ хандығы

Сабақты мұғалім өткен сабақпен байланыстыра отырып, мына сұрақтарды қояды:

1. Алтын Орда ыдырағаннан кейін қандай мемлекеттер құрылды?

2. Моғолстан, Әбілқайыр хандығы және Ноғай ордасының әлсіреуіне не себеп болды?

Оқушы жауаптарын мұғалім толықтыра отырып, сабақты әрі қарай жалғастырады. Қазақ хандығының құрылуын XV ғасырдың 60 (70)-жылдары деп көрсетудегі дәлелдің бірі-М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» деген еңбегінен үзінді келтіре отырып түсіндіреді. Жәнібек пен Керейдің Жетісуға қарай көшуінің түпкі негізі-біріншіден, хандықтың ішіндегі әлеуметтік-экономикалық қайшылықтар, екіншіден, этностық байланыстар. 1465-1466 (1470-1471) жылдары Қазақ хандығы құрылып, дүние жүзіндегі мемлекеттерге таныла бастағанын деректерге сүйене отырып әңгімелеу.

Тақырыптың екінші мәселесі-Қазақ хандығының XV ғасырдың екінші жартысы мен –XVI ғасырдағы саяси жағдай.

Бұл ғасырларда қазақ хандары Жәнібек пен Керей сол кездегі Әбілқайыр хандығындағы саяси жағдайларды пайдалана отырып, Оңтүстік Қазақстандағы Созақ, Сығанақ, Сауран, т.б. қалаларды жаулап алады. Қазақ хандығының аумағын ұлғайтуда Қасым ханның рөлін мұғалім деректерге сүйене отырып, ерекше атап өтеді. «XV-XVIII ғасырлардағы Қазақстан», «XIII-XVII ғасырлардағы Жетісу» карталарын, «Қазақстан Республикасының саяси картасын» пайдалану керек.

Мұғалімнің қазақ хандары Хақназар, Тәуекел, Есім тұсінда олардың батыста, солтүстік-шығыста, +Орталық Азияда хандықтың шекарасын кеңейтудегі рөлін, көрші елдермен саяси, сауда қарым-қатынастарын жасап, ел экономикасының дамуына на назар аударып отырғанын ерекше атап өтуі тиіс.

Сабақта төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

XV-XVIғасырлардағы қазақ хандығы

Хандықтың байланыс жасаған елдірі

• Моғолстан

• Өзбек хандығы

• Сібір хандығы

• Орыс мемлекеті

Қатынас жасау түрлері

• Бейбіт, дипломатиялық

• Соғыс жағдайы, шапқыншылық

Сабақ жоспарындағы үшінші мәселе-XVІІ-XVІІІ ғасырлардың 30-жылдарына дейінгі Қазақ хандығы.

Мұғалім оқушылардың назарын қазақ хандығының өз ішінде жүріп жатқан саяси бытыраңқылығына аударуы керек. Бұлғасырларда күшейген көрші Жоңғар мемлекетінің шапқыншылықтары, оған қарсы қазақ халқының тәуелсіздігін қорғау жолындағы күресі ерекше орын алады.

Сонымен қатар мұғалім Жәңгір хан, Тәуке ханның ішкі, сыртқы саясатта жүргізген іс-шараларына тоқталады. Оқушылардың қызығушылығын артыру мақсатында тарихи, әдеби шығармалардан үзінділер оқып, сабақта немесе сабақтан тыс уақытта талқылауға болады.

Мұғалім сабақты қорытындылап, бекіту сұрақтарын қояды.

1. Қазақ хандығы қашан құрылады, алғышқы хандары кімдер?

2. Қазақ хандығы қай жерде құрылды?

3. Бұрындық пен Қасым хан кезінде Қазақ хандығының шекарасы қай жерлерге дейін ұлғайды?

4. Қазақ хандығы көрші қандай мемлекеттермен қарым-қатынас жасады?

5. Парсы тарихшысы Ескендір Мұңшы Тәуекел ханның қай елге шапқыншылығын суреттейді.

6. Шоңғарларға қарсы Орбұлақ шайқасы қай жылы болды, ерекшелігі қандай?

7. Тәуке хан ішкі саяси билікте қандай өзгерістер енгізді?

8. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қандай жылдарды еске түсірді?

§ 21. XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының қоғамдық құрылысы

Сабақтың мақсаты:

• XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының басқару жүйесін, ұлыстық құрылымын, әкімшілік-құқықтық нормаларының ерекшеліктерін көрсету. Сот жүйесі, салықтар мен міндеткерлік түрлері туралы білімдерін тереңдету.

Сабақтың жоспары:

1. Хандық өкіметтің басқару жүйесі

2. Ұлыстық құрылым

3. Әлеуметтік құрылым

4. Әкімшілік-құқық нормалары мен қылмыстық іс.

5. Сот жүйесі

6. Меншік мәселесі

7. Салықтар мен міндеткерліктің түрлері

Бірінші мәселеде хандық өкіметтің басқару жүйесінің ерекшелігіне, хан сайлауына тоқталу қажет.

Ханның бес түрлі құқығы мен міндетін түсіндіру кезінде төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

Құқығы

• Мемлекеттің жеріне билік жүргізу

• Соғыс жариялау, билік жасау

• Шет мемлекеттермен келіссөз жүргізу

• Өзіне бағынышты адамдарды өлім жазасына кесі не тірі қалдыру

• Заң шығару, бұйрық беру

Міндеті

• Елді сыртқы жаудан қорғау

• Әскерді басқару

• Мемлекеттің сыртқы саяси бағытын белгілеп отыру

Сабақ жоспарындағы екінші мәселе-ұлыстық құрылым. Ұлыс-саяси-экономикалық басқару жүйесі. Мұғалім ұлысты шыңғыс хан тұқымдары басқарып отырғанын айта отырып, оқушыларға «Шыңғыс хан империя құрғанда аймақты басқаруды қалай бөлген?» деген сұрақ қоя отырып, өткен тақырыптарын еске түсіріп, ұлыстық құрылым туралы деректерге сүйеніп, толық түсіндіреді.

Мұғалім қазақ халқының әлеуметтік құрылымы 2 топқа бөлінгенін, оларға жеке-жеке тоқтала отырып түсіндіреді.

Тірек-сызбаны пайдалануға болады, бұл оқушылардың материалды терең ұғынып, есте сақтау қабілетін арттыра түседі.

Қазақ халқының әлеуметтік құрылымы

І. Феодалдар

1. Сұлтандар, қожалар

2. Билер, бай-шонжарлар, батырлар, ақсақалдар

ІІ. Қарапайым халық

• Қараша,

• қара кісі,

• шаруа,

• бұқара

• құл құтан

ІІІ. Құлдар, күңдер-бас бостандығы жоқ адамдар.

Төртінші мәселе бойынша мұғалім Тәуке ханның кезінде шығарылған «Жеті Жарғы» заңдарының әкімшілік-құқықтық нормалары мен қылмыстық істі қарау, реттеуде алатын орны, маңызы жайында айтады. Бұл заңдар жинағына «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» әдет-ғұрып, қағидалары енгізілгенін түсіндіре отырып, сабақтың әрі қарай «Жеті-Жарғы» кітапшасына, оның қағаз бетіне түсірілген немесе техникалық құрал арқылы көрсетілген баптарына тоқталады.

Сабақ жоспарының бесінші мәселесі-сот жүйесі.

Қазақ хандығында сот үкімін шығару ханда, биде, сондай-ақ ру-тайпа басшыларының қолында болған. Егер айыпкер билердің өзіне тағып отырған айыбын әділетсіз немесе күмәнді деп тапса, онда билердің ауыстырылуын талап етуге құқылы болған. Сот үкімін орындататын орган болмағандытан, оны жүзеге асыру жеңіп шыққан жаққа берілетінін түсіндіре отырып, мұғалім оны қазіргі өмірмен байланыстырса, сабақтың тиімділігі арта түседі.

Мұғалім оқушыларға қазақ қоғамында жерге, малға деген меншіктің болғанын деректемелер келтере отырып түсіндіреді.

Салық, міндеткерлік түрлерін түсіндіруде мұғалімнің сызбаны пайдалануына болады.

Салық түрлері

• Зекет- мал басынан ханға төленетін салық

• Хараж-жер салығы

• Тағар-әскер үшін алынатын салық

Халықтың атқаратын міндеткерлагы

• Хан мен сұлтанға сыбаға, соғым беру.

• Ақсүйектерді қонақ етіп күту

• Салық жинаушыларды, т.б. көлікпен қамтамасыз ету.

Мұғалім бекіту сұрақтарын қойып, қорытындылар, сабақты аяқтайды. Үйге тапсырма беріледі.

§ 22. Орта ғасырларда қазақ жерінде рухани мәдениеттің дамуы

Сабақтың мақсаты:

-VI-XII ғасырлардағы қазақ жеріндегі рухани мәдениеттің дамуын, оның бағыттарын көрсету. Ғылым мен әдебиеттің дамуына өз үлесін қосқан ғалымдар, әдебиет өкілдері туралы мәліметтер бере отырып білімдерін тереңдету.

Сабақтың жоспары:

1. Орта ғасырлардың ерте және орта кезіндегі рухани мәдениеттің даму бағыттары

2. Ежелгі жазба ескерткіштері

3. Ғылым мен әдебиеттің дамуы

4. Сыр бойының даналары

Сабақ жоспарындағы бірінші мәселе-орта ғасырлардың ерте және орта кезіндегі рухани мәдениеттің даму бағыттары. Орта ғасырлардың бұл кезеңіндегі ерекшелік-қалалық отырықшылықтың дамуы, жартылай көшпеліліктің отырықшылыққа ауыса бастауы. Мұғалім бұл жағдайдың мәдениеттің дамуына үлкен әсері болғаны туралы түсіндіреді. Сонымен қатар ислам дінінің қабылдануын, оның мәдениет салаларына ықпалын айтып өтуі өте маңызды. Құрылыс ғимараттары әшекейленіп, өрнектеліп жасалатын болды. Сәулет өнерінің ғимараттары-Айша бибі, Бабаджа хатун, Қарахан кесенесі суреттерін көрсете отырып, олардың өзіндік ерекшеліктеріне, көркемдік безендірілуіне тоқталып, оқушылар бойына рухани тәрбие берілуіне көңіл аудару керек.

Діни наным-сенімге байланысты дамыған мүсін өнері бойынша мұғалім түркі дәуіріндегі балбал тастар деп аталатын тас мүсіндерге тоқталады. Тас мүсіндердің суретін көрсете отырып, оқушылардан: «» Осы мүсіндерге қарай отырып, қандай деректер алуымызға болады?

Деген сұраққа жауап алуға болады. Бұл оқушылардың сабаққа белсенділігін, қызығушылығын арттырады.

Жоспарыдағы екінші мәселе-ежелгі жазба ескерткіштер.

Оқушылардың өткен сабақтан алған білімдерін естеріне түсіре отырып, ежелгі және орта ғасырлар кезеңдерінен бізге жеткен қандай жазбаларды білесіңдер?-деген сұрақ қойылады. Мұғалім оқушылар жауабын тыңдап, Есік жазуы, Күлтегін, Тоныкөк жазулары туралы толығырақ мәлімет беріп, олардың білімдерінің тереңдей түсуіне мән берілуі тиіс.

Сонымен қатар мұғалім тарихи маңызы зор шығармалар-«Қорқыт ата кітабы», «Оғызнама», «Кодекс Куманикусқа» тоқталып, бұл еңбектердің қазақ таризы мен тіл тарихында алатын орны жайлы айтады.

Сабақ жоспарындағы келесі мәселе-ғылым мен әдебиеттің дамуы тақырыпшасын түсіндіру кезінде алғашқы ғалымдарымыздың бірі-математик, ірі философ Әбунасыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Йасауи, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұниді т.б. портреттерін тақтаға іліп, «Ғалымдар мен жазба әдебиеттің өкілдері» деген кестені пайдалануға болады.

Сабақ жоспарының төртінші мәселесе-Сайрам мен Түркістаннан шыққан данаар және Сыр бойының даналары.

Сабақты түсіндіргенде Сайрам қаласынан шыққан даналардың есімдерін тақтаға жазып қоюға болады. Мұғалім Түркістан қаласы мен Сыр бойы даналарын сызба арқылы түсіндіреді.

Сондай-ақ оқушылардың өздеріне кейбір шығармалардан үзінді оқытып, талдап, пікір алыса отырып, олардың сабаққа қызығушылығын арттытып, мәтінмен жұмысын ұйымдастыруға болады.

Ғалымдар мен жазба әдебиетінің өкілдері

№	Аты-жөні	Еңбектері
1	Әбунасыр әл-Фараби (870-950)	«Даналықтың жауһарлары», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы», «Музыка туралы үлкен кітап»
2	Жүсіп Баласағұн (1021-1075)	«Құтадғу білік»
3	Қожа Ахмет Йасауи	«Даналық сөздер»
4	Ахмет Иүгінеки	«Ақиқат сыйы»

Сабақты қорытындылап, бекіту сұрақтары қойылады.

Үйге тапсырма : §22

§23. Қазақ даласында туған тарихи шығармалар

Сабақтың мақсаты:

• Қазақ даласында туған шығармалар-«Тарих-и Рашиди», «Жылнамалар жинағы», «Шыңғыснама» еңбектерінің қазақ тарихы үшін маңыздылығын көрсету.

• Әбілғазы шежірелері қазақ халқының тарихы, тіршілігі мен мәдениетін тануда құнды деректер болып табылатынын түсіндіру.

Сабақтың көрнекілігі: ғалымдардың портреттері, ҚР саяси картасы

Сабақтың жоспары:

1. «Тарих-и Рашиди».

2. «Жылнамалар жинағы».

3. «Шыңғыснама».

4. «Әбілғазы шежіресі»

Сабақтың жоспарындағы алғашқы тақырыпша «Тарихи Рашиди » атты М.Х.Дулатидің шығармасы туралы, сонымен қатар ғалымның өмірі туралы да баяндалған. Мұғалім ғалымның өмірінен үзінділер келтіре отырып, оқушыларды қызықтырып, оларды оқу, білім, ғылым жолында қажімай еңбек етуге тәрбиелейді.

Жоспардың екінші мәселесі бойынша мұғалім Қадырғали би Қосымұлы Жалайыридің өмірбаянына, еңбегіне жалпы тоқтала отырып, еңбектің 3-бөлімі-Қазақ хандығының тарихына арналған аса маңызды бөлім екендігіне оқушылардың назарын ерекше аударуы тиіс. Еңбек қазақ хандарына қатысты хандар-Орыс ханның ұлы қажы-Керей, Едіге би, т.б. ірі тұлғалар туралы құнды дерек беретінін атап өтіп, еңбекте «Алаш» атауының қолданылғанын оқушылардың есіне салады.

«Тарих-и Рашиди» еңбегінің құндылығы

• Қазақ хандығының құрылуы туралы мәліметтер

• XV-XVI ғғ. Қазақ-Моғол хандықтарының арасындағы қары-қатынас

• Қазақ-өзбек халықтарының арасындағы қарым-қатынас

• Қазақ хандығы мен қырғыздар арасындағы қарым-қатынас

• Қазақ-қалмақ, Моғол-қалмақ арасындағы қарым-қатынас

• Қазақ халқының этностық құрылымы

• Жетісу аймағындағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы

• Географиялық атаулар, қазақ халқының тарихи жайлы деректер.

«Шыңғыснама» еңбегінің авторы-Өтеміс қажы бек Маулан Мұхаммед Дос. Мұғалім оқушыларға шығарманың қалай жазылғанын айта отырып, шығармада қазақ тарихы үшін маңызды деректер мол екеніне тоқталады. Шығармада автордың қазақтың көшпелі мал шаруашылығына ерекше назар аударғанын айта отырып, құнды деректің бірі-Алтын Орда ыдырап, Қазақ хандығының құрылуына тарихи алғышарт болғанын түсіндіреді.

Төртінші мәселе- Әбілғазы шежірелері. Оқушыларға бұл шежірелерден қазақ халқының тарихы, құрамына кірген ру-тайпалар туралы құнды деректер табуға болатынын түсіндіре отырып, Әбілғазының өзінің жеке өміріне тоқталып өтуге болады.

Сабақты қорытындылау кезінде оқушыларды қатыстыра отырып, төмендегі кестені толтыруға болады.

Сұрақтар	«Тарих-и Рашиди»	«Жылнамалар жинағы»	«Шыңғыснама»	Әбілғазы шежірелері
Қазақ халқы, оның тарихы, экономикасы туралы қандай мағлұматтар бар?

Үйге тапсырма беріледі.

§24. Қазақ халқының әдебиеті мен мәдениеті

Сабақтың мақсаты:

• Қазақ халқының шығармашылық дәстүрінің ерекшеліктерін, ауыз әдебиетінің түрлерін, олардың тарихи маңызын түсіндіру. Ауыз әдебиетінің жастарға беретін тәрбиелік мәнін ашу, жастарды еңбекке, Отанына сүйіспеншілікке, достыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі:

1. «Қазақстан Республикасының саяси картасы».

2. Кесте, сызбалар.

3. Кітап көрмесі

Сабақтың жоспары:

1. Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі

2. Ауыз әдебиетінің түрлері, олардың тарихи маңызы.

Сабақтың алғашқы қарастырылатын мәселесі-қазақ халқының шығармашылық дәстүрі. Мұғалім оқушыларға төмендегі сұрақтарды қоя отырып, сабақты бастайды:

1. Ауыз әдебиеті дегенді қалай түсінесіңдер?

2. Қазақ ауыз әдебиетінің ерекшелігі неде?

3. Ауыз әдебиеті арқылы жеткен қандай жырларды білесіңдер?

Сұрақтарға жауап алып, пікір алысып, сабақты әрі қарай жалғастырып, ауыз әдебиетінің қандай салалардан тұратыны айтылады. Бұл жерде дидактикалық материалдардағы «Ауыз әдебиетінің салалары»сызбасын пайдалануға болады.

«Алпамыс», «Қобыланды батыр», т.б. жырлардан үзінді келтіріп, мазмұнын оқушыларды қатыстыра отырып талдау жасалады.

Сабақ жоспарының екінші мәселесе-ауыз әдебиетінің түрлері, оның маңызы. Бұл тақырыпшаны мұғалім оқушыларға тұрмыс –салт өлеңдерінен үзінділер келтіре отырып түсіндіреді.

Тақырып мәселесе өлең-жырлар болғандықтан, жырлардың әр түріне жеке-жеке тоқталып, жырдан үзінділер келтіріліп, оның мазмұнын, тәрбиелік маңызын көрсете отырып түсіндіріледі. Кейбір жырларды үнтаспадан тыңдауға болады. Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар оқушылардың өздері білетін және кітаптағы жұмбақтардың мазмұнына қарай бөлініп, талдап түсіндіріледі. Сабақты қотырындылап, үйге тапсырма беріледі.

§ 25. Эпостық аңыздар мен ақын-жыраулар

Сабақтың мақсаты:

• Эпостық аңыздардың тарихи маңызы және XV-XVIII ғасырлардағы ақын-жазушылардың шығармалары, ерекшеліктері, маңызы жөнінде оқушыларға түсінік беру.

Сабақтың жоспары:

1. Эпостық аңыздар.

2. XV-XVI ғасырдағы қазақ жыраулары

3. XVII-XVIII ғасырдағы қазақ жыраулары.

Сабақты жоспарда қаралатын мәселе бойынша алдын ала оқушыларға тапсырма беріп өткізуге болады.

І. Тапсырманың мынадай түрлерін ұсынамыз:

1. Тарихи оқиғаларға байланысты қандай аңыздарды білесіңдер?

2. Өзің мекен еткен жердегі тарихи атаулар туралы не білесіңдер?

ІІ. Сабақты рөлдік немесе театрландарылған сабақ түрінде өткізіп, эпостық жырлардан көрініс көрсетуге болады.

ІІІ. Сабақты кіріктірілген сабақтүрінде өткізуге болады. Ол үшін алдын ала әдебиет пәнінің, музыка пәнінің мұғалімдерімен жоспар құрып, оқушыларға ақын-жыраулар туралы қосымша тапсырмалар беріледі. Қандай жағдайда да оқушылардың білімдерін толықтыратын мағлұматтар көбірек берілгені дұрыс.

IV. Мұғалімнің оқушыларға негізгі мағлұматтардан алдын ала тапсырма беруіне болады. Сұрақтарға карточкалар бойынша ауызша немесе жазбаша түрде жауап береді.

Сұрақтарды төмендегідей түрде дайындауға болады:

1. Эпостық аңыздар нені білдіреді?

2. «Жырау» атауы нені білдіреді?

3. Асан қайғы өз өлеңінде Жәнібек пен Керейді не үшін кіналады? Пікірлеріңді білдіріңдер.

4. Ақжол би деп кімді атаған?

5. Едл мен Жайықты мақтап, елге, малға жайлылығын суреттеген кім?

6. Доспанбет жырау өз жырларында негізінен жастарға қандай насихат айтады? Оның қандай өлеңдерін білесіңдер?

7. Әскери жорықтармен Кавказдың терістігін, Қырым, Дон бойын аралап шыққан ақын-жырауды атаңдар.

8. Жиембет жырау Есім ханның әскербасы, кеңесші қызметін атқарғанда қандай көзқараста болды?

9. 17 жасында соғысқа қатысып, 54 жасында өлім жазасына бұйырылып, 93 жасында Семей өңірінде қайтыс болған кім? Ол өз жырларында не туралы жырлады?

10. Абылай ханға жақын жүрген ақын. Оның жырларының ерекшелігі неде?

11. Үмбетей жыраудың бізге қандай жырлары жеткен?

12. Бұқар жырау туралы не білесіңдер, оның жырларының ерекшелігі неде?

V. Тақырып бойынша осындай бірнеше сабақ өткізуге болады. Немесе оқушыларға алдын ала тапсырма беріп, реферат жазып келуді тапсырып, оқушылардың шығармашылықпен айналысуына көңіл бөлген жөн.

Үйге тапсырма

1. Оқулық соңындағы сұрақтарға жауап беру

2. Ақын-жыраулардың өздеріңе ұнаған өлеңін жаттап келу.

3. Қосымша деректерді пайдаланып, ақын-жыраулар жөнінде мәлімет, баяндама дайындап келу.

§ 26. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ халқының өнері

Сабақтың мақсаты:

• Қазақ халқының музыка өнерінің түрлері, ерекшеліктері туралы толық мағлұмат беру.

Сабақтың жоспары:

1. Музыка өнері

2. Айтыс.

3. Қазақтың музыкалық аспаптары

4. Қолөнер және қолданбалы өнер

І. Егер мүмкіндік болса, сабақты мұражайда, көркемсурет галереясында өткізуге болады. Кейін оқушыларға мұражайда көргендері туралы тарихи шығарма жазғызуға болады.

ІІ. Сабақты күні бұрын жоспарлау барысында сурет пәнінің мұғалімімен келісіп, көрнекі құрал ретінде және оқушылардың есіне жақсы сақталу үшін музыкалық аспаптардың суреттерін сызып, сол аспап туралы оқушыларға түсінік беруге болады. Музыка пәнінің мұғалімін немесе оқушылардың біреуін сол аспаптардың бірінде ойнатқан жөн.

ІІІ. Еңбек пәнінің мұғалімімен біріге отырып қолөнер және қолданбалы өнер жөнінде көрме ұйымдастыруға болады. Қосымша деректі пайдаланып, бір оқушыға алдын ала қолөнер жөнінде мәлімет дайындап келуді тапсыру да оқушының сабаққа деген ынтасын арттырады.

Айтыс тақырыбы бойынша оқушылар арасында (мүмкіндік болса) айтыс ұйымдастыруға болады. Теледидардан қазіргі айтыс өнерінен үзінділер көрсетілсе, құба-құп.

Сабақ соңында жаңа сабақты қалай түсінгенін тексеру үшін мынадай тест сұрақтарын қоюға болады:

1. Таң патшалығының көрнекті ақыны Бэй Жуші өзінің «Биші бикеш» деген өлеңінде қандай тайпаның қыздарының билерін суреттейді?

1. Қаңлы;

2. Үйсін;

3. Сақ;

4. Сармат.

1. «Бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай» деген сөзді айтқан кім?

1. Ш.Уалиханов;

2. Г.Н.Потанин;

3. А.В.Затаевич;

4. А.Құнанбаев.

1. «Қазақ халқының 1000 әні» кітабының авторы:

1. Г.Н.Потанин;

2. Ш.Уалиханов;

3. А.Құнанбаев;

4. А.В.Затаевич.

1. Елге жау шапқанда хабар беретін аспап:

1. Керней;

2. Асатаяқ;

3. Сырнай;

4. Домбыра.

1. Бақсы-балгерлер зікір салғанда пайдаланатын аспап:

1. Асатаяқ;

2. Сырнай;

3. Сыбызғы;

4. Дабыл.

1. Әншілер немесе күйшілер ән айтып күй тартқанда пайдаланатын аспап:

1. Домбыра;

2. Даңғыра;

3. Дабыл;

4. Керней.

1. Балшықтан, қамыстан, мүйізден жасалатын аспап:

1. Сазсырнай;

2. Домбыра;

3. Асатаяқ;

4. Дабыл.

1. Соқпалы музыкалық аспаптар:

1. Даңғыра;

2. Қобыз;

3. Домбыра;

4. Сырнай.

Үй тапсырмасы:

Қосымша деректерді пайдаланып, қазақтың бір музыкалық аспабы жөнінде мәлімет дайындап келу.

§27. Қазақ халқының әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері

Сабақтың мақсаты:

• Қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрлері туралы толық мағлұмат бере отырып, оқушылардың бойында әдет-ғұрып, салт-дәстүрге деген объективті көзқарасын қалыптастыру.

Сабақтың жоспары:

1. Ұлттық салт-дәстүрлер. Шаруашылыққа байланысты әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлер.

2. Отбасыға байланысты әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлер

3. Ұлттық ойындар

4. Діни наным-сенімдер

Сабақты толық сабақ ретінде жүргізуге болады. Ол үшін осы жоспардағы 3 тақырыпты сынып оқушыларын үш топқа бөліп берген жөн. Сөйтіп, әр топ өз тақырыбын қосымша деректер мен нақты мысалдар келтіру арқылы кең түрде мағлұмат беріп дәлелдегені дұрыс.

Сабақ соңында әр топ өзінің сұрақтарын қалған топқа ұсынып, дұрыс-бұрыстығын бағалайды. Бұл сабақта еңнегізгі шарт: әр топқа берілетін уақытты белгілеу қажет.

Әр топ шамамен төмендегідей сұрақтар дайындайды.

1-топ. Ұлттық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар.

1. Ұлт жегеніміз не?

2. Түркі тілдес халықтардың әдет-ғұрып, салт-саналарының ұқсастығы неде?

3. Қандай ұлттық салт-дәстүрлерді білесіңдер

4. Отпен тазарту, «Қарқаралы көш», отау қағу, қазық байлау, бие мұрындық сөздеріне түсінік беріңдер.

5. Құрық, желі, көген, жүген, ноқта, бақан-олар не үшін қажет, оларды басуға неге тыйым салынған?

2-топ. Отбасына байланысты әдет-ғұрыптар, салт-саналар.

1. Бата аяқ, қарғыбау немесе үкітағар, киіт кигізу, ұрын бару, қыз қашар, желі тарту, есік ашар, т.б. ырымдар қай кезде жасалады?

2. Ат тергеу дегенді қалай түсінесіңдер?

3. Жылу, немеурін, үме, асар деген не?

4. Қоштасу, кешірім сұрау, естірту, жұбату, көңіл айту, жоқтау, ас беру, т.б. қай жағдайларда айтылады?

5. Наурыз көже жылдың қай мезгілінде беріледі, оған қандай тағамдар қосылады?

3-топ. Ұлттық ойындар.

1. Қазақтың қандай ұлттық ойындарын білесіңдер, олардың маңызы қандай?

2. Халқымыздың спорттық ойын түрлерінен бүгінге жеткені қайсылары?

Сабақ барысында әр топ алғашқыда өз тақырыбы жөнінде тек түсіндіріп қана қоймайды, қосымша көрініс, рөлдік ойындар да көрсетуге болады. Қай топтың сұрағына көпшілік жауап бере алмаса, сол топ жеңіске жетеді.

Сабақ соңында оқытушы діни наным-сенімдер жөнінде айта отырып, сабақтағы негізгі мәселелер бойынша қорытынды жасайды.

Үйге тапсырма:

1. §27; оқулық соңындағы сұрақтарға ауызша дайындалып келу.

2. «Ұлттық салт-дәстүрлер» тақырыбына тарихи шығарма жазу.

§ 28. Ұлы Жібек жолы және оның тарихи маңызы

Сабақтың мақсаты:

• Ұлы Жібек жолының пайда болуы және халықаралық қарым-қатынас пен мәдениеттің дамуындағы алытын орны туралы түсінік беру. Қазақстан арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының тармақтарын, Қазақстанның сауда экономикалық дамуындағы ықпалын көрсету.

Сабақтың көрнекілігі:

«Ұлы Жібек долының» картасы, сызба, суреттер.

Сабақтың жоспары:

1. Ұлы Жібек жолының пайда болу тарихы.

2. Ұлы Жібек жолындағы сауданың шаруашылықтың дамуына тигізген әсері.

3. Ұлы Жібек долының халықаралық мәдениеттегі, халықаралық қарым-қатынастағы тарихи маңызы.

4. Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек жолының тармақтары

5. Жібек жолының әлеуметтік-экономикалық маңызы.

Сабақ жоспарының бірінші мәселесі бойынша Ұлы Жібек жолының пайда болуы жөнінде оқулықтағы 6-картаны пайдалануға болады. Мүмкіндік болса, бұл картаны үлкейтіп, көбейтіп, әр партаға таратып, оқушылардың осы картамен жұмыс істеуіне көңіл бөлген жөн. Мұғалім түсіндіру барысында, негізінен, мына мәселелерді басшылыққа алуына болады.

• Жібек жолының «Ұлы» деп алатуы;

• Жібектің жасалу уақыты мен айырбас саудаға түскен мерзімі;

• Жібек жолының тармақтары

Сабақ жоспарындағы екінші мәселені тірек-сызбалар арқылы түсіндіру ұсынылады.

Сабақ жоспарының төртінші мәселесі бойынша оқушылардың картамен жұмыс істегені дұрыс. Оқушылар өз бетімен жұмыс істеп, Ұлы Жібек жолының негізгі бағыттарын картаға түсіреді. Мәтінді сабақ үстінде талқылай отырып, бірден картаға түсіру оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне көмектеседі.

Тараз қаласынан	Византия шеберлері жасаған құмыралар табылған
Талғар, Испиджаб, Отырар қалаларынан	Қытайдың фарфордан жасалған ыдыстары табылған
Кедер қаласынан	Х-ХІ ғасырларда пенджикентте жасалған биші қыздың ағаш мүсіні табылған
Тараз, Баласағұн, Испиджаб қалаларынан әр түрлі діни нанымдарға байланысты ғимараттар қалдығы табылған.

Сабақ жоспарындағы бесінші мәселе туралы мұғалім түсіндіру барысында мынаған көңіл бөлгені жөн:

• Ұлы Жібек жолында пайда болған қалалардың түркі тілдес ру-тайпалардың отырықшылануына пайдасы тиді;

• Отырықшылыққа бейімделген тайпалар егін егіп, сауда жасап, мал өсірді, т.б.;

• Орта ғасырлардағы Тараз, Сайрам, Талғар, Отырар, Түркістан, т.б. қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етті.

Сабақ барысында оқушыларға хрестоматиядағы қосымша деректерді оқып келуді тапсыруға болады. Жаңа сабақты өту барысында оқушылар қосымша деректерден мысал келтіріп, өз түсініктерін айтып береді.

М мәтіндегі оқиғалар желісі көлемді болғандықтан, бұл сабақты екі сабаққа бөліп өткізуге болады. Мәтін соңындағы сұрақтарды пайдаланып, жазбаша бақылау жұмыстарын алуға болады.

Үйге тапсырма:

1. Қосымша деректерді оқып келу, картамен жұмыс.

2. Мәтін соңындағы сұрақтарға жауап беру.

§ 29. Қазақстанның Ресейге қосылуы қарсаңындағы саяси жағдайы

Сабақтың мақсаты:

• Қазақ хандығының XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі ішкі, сыртқы саяси жағдайын, қазақ-қалмақ, қазақ-орыс қарым-қатынастарының тиімділігі және шиеленісті жақтарын түсіндіру. Жоңғарларға қарсы соғысындағы қазақ халқының ерлік күресін, жеңісін көрсету.

Сабақтың көрнекілігі:

1. «XVIIIғасырдағы Қазақстан» картасы

2. «Қазақстан Республикасының саяси картасы»

3. Сызба, кестелер, суреттер

Сабақтың жоспары:

1. Қазақ хандығының XVIII ғасырдың басындағы ішкі саяси жағдайы.

2. Қазақ хандығының сыртқы саясаты.

3. Қазақ-орыс қарым-қатынастары

4. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы соғысы.

Бұл тақырып тараудың басы болғандықтан, мұғалім өткен тарауға шолу жасап, қорытындылап, жаңа материалды түсіндіруге көшеді.

Мұғалім жаңа сабақ жоспарын оқушы дәптеріне жазғызып, бірінші мәселені бастайды. Оқушылардың қызығушылығын, картаны меңгерудегі білімдерін тереңдете түсу мақсатында XVIII ғасырдың бірінші ширегінде Қазақ хандығының алып жатқан аумағын картадан көрсетіп, оқушылардың өзін қатыстыра отырып түсіндіреді.

Сабақ барысында Тәуке ханның билік құрған жылдардағы ішкі-сыртқы саясатына тоқтала отырып, бір орталықты күшті мемлекет құрудағы мақсатының жүзеге аспағаны, Үш жүзде үш хандықтың сайланып, бытыраңқылыққа түскені түсіндіріледі.

XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақ хандығының сыртқы саясатын түсіндіру барысында мына мәселелерге көңіл бөлінеді: қазақ-жоңғар қатынасы, Жоңғар, Орал, Сібір, казактары мен қалмақтардың шабуыл жасап тонаушылық әрекеттері жоңғарлардың 1708-1710 жылдардағы шабуылы, 1723 жылы басталған жоңғарлардың жойқын шабуылына қазақ қолдарының 1726 жылы бірігіп тойтарыс беруі.

Мұғалім үшінші мәселе бойынша Ресей үкіметінің Қазақ хандығының ауыр жағдайын пайдаланып, өз қол астына алу мақсатын ойлағанын ашып көрсете отырып, бұл мақсатына бірте-бірте жетіп отырғанын, дегенмен қазақ жүздерінің де Ресеймен қарым-қатынас жасауға мүдделі болғанын айғақ келтіре отырып дәлелдейді.

Осы тақырыпшаны түсіндіру барысында оқушылардың өзіндік жұмыс жасап, оны қорытындылап, таным қабілетін жетілдіру мақсатында сұрақтарға жауап беру арқылы мәтінмен жұмыс жүргізу тәсілдерін қолдануға болады.

Алдымен, оқушыларды топқа бөліп, әр топқа тақырыпшадағы азатжолдарды бөліп беріп (5-6 топ немесе оқушы), уақыт белгіленеді (2-3 мин), оқып шыққан соң мәтінді жауып қойып, әр топқа материалдарына қарай сұрақ беріледі. Топ сұрақты талқылайды (2 мин).

Ескерту. Әр топ берілген сұрақтарды алдын ала қағазға жазып, тақтаға іліп қоюға да болады, оқушылар жауап беріп жатқанда, басқа оқушылар қандай жауап екенін еске түсіріп отырады. Кезекпен жауап береді. Мұғалім толықтырып не жетелеп отыруына болады.

Төртінші мәселеде қазақ халқының жоңғарларға қарсы соғысы түсіндіріледі. Картаны, батырлар мен билердің портреттерін, суреттерін, «Аңырақай шайқасы 1729 жыл» суретін пайдаланған дұрыс

. «Елім-ай» әнін тыңдауға болады. Жоңғар шапқыншылығына қарсы соғыс туралы жазылған тарихи, көркем әдеби шығармалардан (кітаптардан) көрме ұйымдастыру да сабақтың мақсатына жетуіне ықпал етеді.

Сабақ соңында қорытынды жасағанда көрмемен таныстыру керек. Сабақ үстінде оқушылардың дидактикалық материалдарды пайдаланып, қажет жерлерді дәптерлеріне жазып отырғаны дұрыс.

Жүйелі түрде құрылған бекіту сұрақтары арқылы оқушының өтілген материалды қандай дәрежеде меңгергендігін анықтауға болады.

Бекіту сұрақтары

1. Картадан XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстандағы хандықтардың аумағын көрсетіңдер.

2. XVII ғасырдың басында қазақ халқының саны қанша болған?

3. Тәуке ханның билік жүргізген кезі қай ғасыр, ол ғасыр неге «алтын ғасыр» деп аталған?

4. XVIII ғасырдың басында жоңғар өкіметі билеген Себан-Рабданның сыртқы саясаттағы мақсаты қандай болды?

5. Қазақ ру-тайпаларының бірінші және екінші құрылтайы қандай мәселелерді қарады?

6. «Ақтабан шұбырынды» жылдары қай жылдар, неге олай аталған?

7. Қазақ-орыс қатынастарын жақсартуда екі жақ қандай мақсат көздеді?

8. XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақ хандығы және Оңтүстік Орал,Батыс Сібір халықтарының сыртқы саясатында ортақ қандай мақсат болды?

Сонымен бірге жоңғарларға қарсы соғысқа байланысты оқушыларға кесте толтыртуға болады.

Жылы	Оқиға
1717 ж.
1718 ж.
1722 ж.
1723 ж.
1724 ж.
1725 ж.
1726 ж. күзі
1726 ж.
1727 ж.
1728 ж.
1729 ж.

Оқушы білімі бағаланады.

Үйге тапсырма.

§29. Тақырып соңындағы сұрақтар бойынша жауап әзірлеу; қосымша дерек материалдарын оқу.

§30. Қазақстанның Ресейдің құрамына кіруі

Сабақтың мақсаты:

• Кіші жүз бен Орта жүздің Ресейге қосылу қарсаңындағы саяси жағдайын, қазақ халқының алдында тұрған міндетін, сақсатын көрсету. Кіші және Орта жүздердегі Ресей құрамына кіру барысындағы саяси оқиғаларды, Абылай ханның қазақ хандықтарын біріктіру жолындағы әрекеттерін, Ұлы жүздің Ресейге қосыла бастауын және қазақ жерлерінің Ресейге қосылуының аяқталғанын деректер келтіре отырып түсіндіру.

Сабақтың көрнекілігі:

1. «XVIII ғасырдағы Қазақстан» картасы.

2. "ХІХ ғасырдағы Қазақстан» картасы.

3. «Абылай» портреті, суреттер, мөрдің суреті, т.б.

4. Буклет, сызба, кесте

Сабақтың жоспары:

1. Кіші жүз бен Орта жүздің Ресейдің құрамына кіруі

2. Қазақ жерін біріктіру жолындағы Абылай ханның күресі

3. Патша үкіметінің Оңтүстік Қазақстанды басып алуы.

Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуы.

Сабақтың жоспары оқушы дәптеріне жазылады. Жаңа сабақ материалы өткен сабақпен байланысты болғандықтан, оқушылардың танымдық білімін дамыту мақсатында «Қазақ хандарының таққа, билікке таласуының басты себебі неде?» деген сұрақ қойылады.

Мұғалім оқушы жауабын қорытындылап, сол кездегі Қазақстанның сыртқы саяси жағдайына, қазақ хандықтарының алдында тұрған мақсат, міндетіне тоқталады. Негізгі міндет-қазақ жүздерін сыртқы анталап тұрған жаудан қорғау және саяси бытыраңқылықты жою.

Сабақты әрі қарай түсіндіру барысында оқушылардың қазақ жүздерінің Ресей құрамына өте бастауының себебін, оның салдарын ұғынуына мән беру керек. Осы XVIII ғасырдың бірінші жартысында қосылудың тиімді, тиімсіз жақтарын аша білуге талаптандырып, кейінгі салдарын қазіргі жағдайлармен салыстыра отырып, қорытынды жасау керек.

Екінші мәселе бойынша мұғалім Қазақ жерін біріктіру жолындағы Абылайханның күресіне тоқталады. Кіші және Орта жүз қосыла бастағаннан кейін Ресей өз күшін пайдаланып, қазақ жерлерін тартып ала бастады. Мұнда сызбаны пайдалануға болады.

Ресей өкіметінің қазақ жерлерін алғашқы отарлау саясаты

• Каспий және Жайық өзені бойындағы жерді казак орыстарға тартып алып беруі

• Бекініс маңына 10 шақырымға дейін мал жаюға тыйым салуы, 50 шақырымға дейін тыйым салуы

Осыдан соң Абылай сұлтанның саяси сахнаға шығып, оның ішкі және сыртқы саясатына, хан болып сайланғаннан кейінгі жүргізген реформаларына оқушылардың назарын аудару керек.

Үшінші мәселеде ХІХ ғасырдың басында Қазақстанның оңтүстік бөлігінің ерекше саяси-әлеуметтік жағдайда тұрғаны, бұл аймаққа Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтары шапқыншылық жасап, солардың езгісінде отырғаны түсіндіріледі.

Картаны пайдаланып Ресей өкіметінің Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға ішкері еніп, Ақтау, Алатау, Қапал, Сергиополь, Лепсі бекіністеріңн салуына кедергі келтіріп отырған Қоқан әскерлері мен соғыстарына тоқталу өте маңызды.

Түсіндіру барысында төмендегі кестені пайдалануға болады.

Жылы	Болған оқиға
1834 ж.	6 мың Қоқан әскері Есіл өзеніне қарай жылжып, Ұлытау жеріне келеді. Оны орыс әскерлерінің талқандауы
1850 ж.	Капитан К.Гутковский бастаған қосын Қапалдан шығып, Тойшыбек бекінісіне қарай жылжиды. Қоқандықтардан жеңіліп шегінеді.
1851 ж. 7 шілде	Подполковник Карбышев қосыны Тойшыбек бекінісін алады.
1854 ж.	Верный бекінісі салынады
1859 ж.	Қастек бекінісі салынады.
1860 ж.	Ұзынағаш түбінде қоқандықтармен болған ұрыста қоқандықтар жеңіледі.
1861-1864 жж.	Әулиеата, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент бекіністерін орыс әскерлері алады. Оңтүстік Қазақстан Ресейге қосылады.
1867 ж.	Түркістан генерал-губернаторлығын құру туралы заң шығады.

Сабақты қорытындылап бекіту сұрақтары қойылады.

1. Ресей империясының құрамына кіру қарсаңында Кіші жүздің саяси жағдайы қандай болды?

2. Алғашқы күштеп отарлау саясатының көрінісі қалай жүрді?

3. Орта жүздің Ресейге қосылуы қандай жағдайда жүрді?

4. Қазақстанның оңтүстік аймақтары қандай шапқыншылықтарға ұшырап отырған?

5. ХІХ ғасырдың 20-30 жылдары құрылған «Азия комитетінің» басты міндеті қандай болды?

6. Орыс әскерлері Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қандай қалалар мен бекіністерді басып алды? Картадан көрсетіңдер.

7. Түркістан генерал-губернаторлығы қай жылы құрылды, оның құрамына қандай облыстар кірді?

Үйге тапсырма

1. §30. Тақырып соңындағы сұрақтарға ауызша айындалып келу

§31. Ресейдің қазақ жеріне әкімшілік-саяси басқару жүйесін енгізуі

Сабақтың мақсаты:

• Орта және Кіші жүздегі хандық биліктің әлсіреуін және ішкі талас-тартысты пайдаланған патша үкіметінің хандық өкіметті жойып, басқарудың жаңа әкімшілік басқару жүйесін енгізуін түсіндіру, оның мәнін ашып көрсету. ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарында қазақ жеріне енгізілген басқару, сот реформаларының отаршылдық, таптық мәнін ашу.

Сабақтың жоспары:

1. 1822 жылы «сібір қырғыздары туралы Жарғы» және хандық өкіметтің жойылуы.

2. Патша өкіметінің 1867-1868 жылдардағы қазақ жерінде жүргізген әскери-саяси басқару реформасы.

3. 1886-1891 жылдардағы реформалар бойынша әкімшілік және сот құрылысына енгізілген өзгерістер.

Сабақты бастау алдында оқушыларға өткен сабақты қайталатып шолу жасалады. Мұғалім қайталауға оқушылардың барынша қатысқанын бақылауы тиіс.

130 жылдай уақыт ішінде Қазақ хандығының жері Ресейдің қол астына өтіп, отарына айналды. 1822,1867-68, 1886-1891 жылдары қазақ жерлерін басқарудың жаңа реформалары енгізілді. Оқушылардың осы реформаларды талдап, ерекшеліктерін ашып көрсетіп, салыстырып, қорытынды жасауына мүмкіндік туғызу мақсатындасабақты топтық жұмыс арқылы ұйымдастыруға болады. Ол үшін сынып оқушылары топтарға бөлінеді (6 топ).

1. Бірінші, екінші топқа-1822 жылы «Сібір қырғыздары туралы Жарғы».

2. Үшінші, төртінші топқа-1867-1868 жылдардағы қазақ жерін әскери-саяси басқару реформалары.

3. Бесінші, алтыншы топқа-1886-1891 жылдардағы реформалар бойынша әкімшілік және сот құрылысына енгізілген өзгерістер.

Әр топ оқушылары мәнітді жеке-жеке оқып дайындалады. (5 мин уақыт беріледі). Талқылау уақыты аяқталғаннан кейін, оқулықты жауып, шетке шығарып қояды. Карточка сұрақтары таратылып беріледі. Сұрақтар бойынша жұмыс жасалады. (10 минут).

Дайын болған топ жауап береді.

Карточкалық сұрақтар

І.

1. «Сібір қырғыздары туралы Жарғы» қай жылы, кімдердің қатысуымен жазылды?

2. «Сібір қырғыздары туралы Жарғы» бойынша қазақ жерлері қандай әкімшілік бөліктерге бөлінді және басқару ісі қалай жүргізілді?

3. Жарғы бойынша сот істері қалай құрылды?

4. «Орынбор қырғыздары туралы Жарғы» Кіші жүзде қандай басқару жүйесін енгізді, ерекшелігі қандай?

ІІ.

1. Патша өкіметінің 1867-1868 жылдары қазақ жеріне жаңа реформа енгізуінің себебі неде?

2. Реформа бойынша патша өкіметі басқарудың қандай жүйесін енгізді?

3. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша әскери сот комиссиялары мен уездік соттар қалай құрылды?

4. Реформалар салық және жер мәселесіне қандай өзгерістер енгізді?

ІІІ.

1. Патша өкіметінің ХІХ ғасырдың 80-90 жылдары жаңа реформа енгізуінің себебі неде және ол реформалар қалай жүзеге асырылды?

2. 1886-1891 жылдардағы реформалар бойынша қандай жаңалықтар болды?

3. «Ереже» бойынша сот ісіне қандай өзгерістер енгізілді?

4. Ресей өкіметінің реформалары отарлау мақсатында қандай рөл атқарды?

Сабақты қорытындылап, оқушыралды бағалаған соң, үйге тапсырма беріледі.

Үй тапсырмасы:

Реформаның қазақ елі үшін жағымды және жағымсыз жақтарын жазып келу

Тапсырманы кесте түрінде толтырып келуге де болады.

ХІХ ғасырда Ресейдің қазақ жеріне жасаған әкімшілік-саяси басқару реформасы

Реформаның жағымды жағы	Реформаның жағымсыз жағы

§ 32. Қазақстанның Ресей империясының шикізат базасына айналуы

Сабақтың мақсаты:

• Қазақстан Ресей империясының отарына айналғаннан кейінгі, оның ауыр және жеңіл өнеркәсібі үшін басты шикізат көзіне айналғанын, сауданың дамығанын түсіндіре отырып, білімдерін тереңдету.

Сабақтың жоспары:

1. Қазақстанның Ресей жеңіл өнеркәсібінің шикізат базасына айналуы

2. Қазақстанның Ресей ауыр өнеркәсібінің шикізат базасына айналуы.

3. Сауданы дамуы, жәрмеңкелер

Сабақта «ХІХ ғасырдағы Ресей», «ХІХ ғасырдағы Қазақстан» карталарын пайдалана отырып, капиталистік қатынастар дами бастаған Ресей өз өнімдерін шет аймақтарға шығара бастағанын оқушылардың есіне түсіре отырып, Қазақстан да өз шикізатын шығаратын аймаққа айналғанын және оның негізгі себептерін түсіндіреді.

Қазақстанның негізгі шаруашылығы қандай? Мал шаруашылығынан қандай өнемдер алынды? Сол уақытта Қазақстан шет елдерге қандай тауар шығарды? Т.б. сұрақтар қоя отырып, оқушылардың ізденісін туғызамыз.

Сабақты түсіндіру барысында төмендегідей сызбаны пайдалануға болады.

Қазақстан-Ресейдің мал шаруашылығынан түсетін шикізат көзі

Бір жылда

• Ақмола, Қарқаралы, Сарысу уездері арқылы Ресейге 60мың ірі қара200 мың қой.

• Петропавл, Қорған, Шадринск арқылы Ресейге 340 мың ірі қара, 550-600 мың қой.

Мұнда тек мал шаруашылығы өнімлері ғана емес, астық, тұз, балық, т.б. өнімдер шығарылатынын атап өту керек.

Екінші мәселеде Ресей капиталы, негізінен, Қазақстандағы кен өндіру өнеркәсібіне жұмсалғаны туралы түсіндіру.

Оқушылардың есте сақтау қаюілетін арттыру және жаңа материалды меңгеру үшін мұғалім сабақта картаны, сызбаны және т.б. көрнекі құралдарды пайдалануы тиіс.

• Қарқаралы уезі- темір, никель, мырыш, мыс

• Атбасар, Жезқазған уезі-мыс, күміс, қорғасын.

• Қарағанды, Көкшетау, Өскемен уездері- көмір, алтын

Үшінші мәселеде сауда қатынастарының дамуында жәрмеңкелердің маңызын көрсету керек. Сауда байланысында Ресейдің өнеркәсір бұйымдары әкелініп, қазақаннан көбінесе шикізат алынып отырғанын, өзара тең сауда болмағанын түсіндіру кезінде төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

Жыл сайын өткізілетін жәрмеңкелер

• Тайынша көлі /Петропавл маңы/

• Константинов /Ақмола/

• Петров /Атбасар/

• Қоянды /Қарқаралы/

• Шар /Семей/

• Қарқара /Жетісу/

• Әулиеата /Сырдария/

• Ойыл, Темір /Орал/

Жаңа сабаққа қорытынды жасалып, бекіту сұрақтары қойылады.

1. Патша өкіметі Қазақстанды шикізат базасына қалай айналдырды?

2. Ресейдің жеңіл өнеркәсібі үшін Қазақстан шикізат көзі болғанын немен дәлелдей аласыңдар?

3. Қазақстанда қандай кен орындары болды?

4. Кен орындарының Ресей үшін қандай маңызы болды?

5. Қазақстанда капиталистік қатынастардың екеуін неден көруге болады?

6. Жәрмеңкелердің қандай экономикалық маңызы болды?

§33. Патша өкіметінің Қазақстандағы қоныстандыру саясаты

Сабақтың мақсаты:

-ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан басталған Қазақстанға жаппай қоныстандырудың мақсатын көрсету, мәнін ашу. Қоныстанушылардың жағдайын, қоныстандырудың қазақ халқына тигізген зардаптарын, ұйғыр, дүнгендердің Жетісу аймағына қоныс аудару себебін түсіндіру.

Сабақтың көрнекілігі:

1. «ХІХ ғасырдағы Қазақстан» картасы.

2. Кесте, сызба.

Сабақтың жоспары

1. Көші-қон саясатының басты мақсаты.

2. Қазақ жеріне қоныстандырудың алғашқы кезеңі

3. Қоныс аударудың жаңа кезеңі

4. Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуы

5. Қоныстанушылардың кәсіптері

Сабақ басында мұғалім Ресейдің 1861 жылы ақпандағы «Басыбайлылық құқықты жою» Ережесін оқушылардың есіне түсіреді. Сабақты әрі қарай жалғастырып ереже шыққаннан кейінгі Ресейдегі шаруалар толқуын, шаруалардың жаппай шет аймаққа көше бастауын, Ресей үкіметінің «Қоныстандыру басқармасын» құрып, қоныстандыруды заңдастырғанын айта отырып, оның түпкілікті мақсатын ашып көрсетеді. Төмендегі сызбаны пайдалануға болады.

Патша өкіметінің шаруаларды Қазақстанға қоныстандырудағы мақсаты

1. Ресейдің орталық аудандарындағы күшейіп келе жатқан толқуды әлсірету.

2. Жерсіз қалған шаруаларға шет аймақтардан құнарлы жер беріп, жер мәселесін шешу.

3. Шет аймақтарға қоныстанушылардың санын көбейтіп, олардың арасынан бай-кулактарды шығарып, өзіне тірек дайындау.

Екінші мәселені оқушылардың өздігінен оқып-үйренуін ұйымдастыру арқылы мәтінмен жұмыс істеуге болады. Оқушыларға оқулықтағы екінші тақырыпшаны оқып шығу ұсынылады (5 мин беріледі). Екі оқушы оны өзара талқылайды (3 мин). Одан кейін оқулықты жауып қойып, төмендегі сұрақтар арқылы пысықтау жұмысы жүргізіледі. Сұрақтарды карточкаға жазып, әр партаға жеке беруге болады.

Сұрақтар:

1. Қазақ жеріне казактар мен орыс шаруаларын қоныстандыру қашан басталды?

2. Батыс Сібір Бас басқармасының 1866 жылғы 20 қазандағы мәлімдемесі қандай мәселе көтерді?

3. Ресей үкіметі тағайындаған жергілікті билік басында отырған басшылардың қоныстандыруға байланысты пікірі қандай болды?

4. ХІХ ғасырдың 70-жылдарының ерекшелігі неде?

5. Жетісу облысында қоныстандыруға байланысты қандай «ереже» шықты, ол бойынша қоныстанушыларға қандай жеңілдіктер беріледі?

Керекті жерінде картаны пайдаланып, оқушылар сұрақтарға жауап береді (5 мин). Оқушылардың сұраққа нақты, тез, тұжырымды жауап беруін қадағалап, үйрету керек.

Үшінші мәселе- «Қоныс аударудың жаңа кезеңі»

Тақырыпшаны оқып, талқылауды ұсынамыз.

Сұрақтар:

1. Қоныс аударудың жаңа кезеңі қай кезден басталды, ерекшелігі неде?

2. Қоныс аударудың қазақ халқына қандай зардабы болды? Оны немен дәлелдейсіңдер?

Мұғалім «Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуы» туралы мәселені түсіндіру кезінде мына мәселеге тоқталғаны жөн: Қытай мемлекетінің қол астында болған ұйғыр халқының жағдайы зорлық-зомбылыққа қарсы күресі, тіпті олардың жеңіске жетуі, Ресей үкіметінің әрекеті, 1881 жылғы орыс-қытай келісімі, ұйғырлар мен дүнгендердің Қазақстанға қоныс аударуы. Одан әрі қарай түсіндіру барысында сызбаны пайдалануға болады.

Оқушыларды қоныс аударған ұйғырлар мен дүнгендердің әлеуметтік жағдайымен таныстыру.

Қоныстанушылардан құрылған болыстар

• Жаркент

• Кетпен

• Ақсу-Шарын

• Малыбай

• Қарасу

Оқушылар мәтінді, яғни «Қоныстанушылардың кәсібі» тақырыпшасын оқи отырып, сұрақ-жауап әдісі арқылы өткізуге болады.

Сұрақтар:

1. Ұйғырлар мен дүнгендердің негізгі кәсібі қандай болған?

2. Қандай көкөністер өсірген?

3. Қоныстанушылар мен жергілікті халықтар арасында қандай қатынастар болған?

Үй тапсырмасы

1.§33 оқып, түсінгенін айту.

Төмендегі сызбаны толтыру

Қазақ жеріне қоныстандыру арқылы отарлау саясатының көріністерін атаңдар

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

§ 34. Патша өкіметінің қазақ жеріне орыстандыру саясатын жүргізуі

Сабақтың мақсаты:

• Патша өкіметінің Қазақ жеріндегі орыстандыру саясатын қандай жолдармен жүргізгенін және Қазақстанға жер аударылған орыс демократиясы өкілдерінің, жергілікті халыққа көрсеткен ықпалын ашып көрсету.

Сабақтың көрнекілігі:

1. «ХІХ ғасырдағы Қазақстан» картасы

2. Кесте

Алдымен, мұғалім үйге берілген тапсырманы тексеріп шығады. Жаңа материалды түсіндіру барысында оқушылар дәптерлеріне сабақтың тақырыбын, жоспарын жазады.

Сабақтың жоспары:

1. Қазақ халқын орыстандырудың басталуы

2. Оқу-ағарту саласындағы қазақтарды орыстандыру

3. Орыстандыру саясатының үстем тап өкілдері арасында жүргізілуі

4. Орыстың демократиялық өкілдерінің Қазақстанға жер аударылуы.

Оқушылар жоспарды жазып болғаннан кейін, оқулықтағы мәтіннің бірінші тақырыпшасын оқуға тапсырма беріледі. Оқушылар оқыған материалдары бойынша бір-біріне сұрақ дайындайды. Мұғалім кезекпен оқушылардың сұрақтарын және жауаптарын тыңдап, басқа оқушыларды қатыстырып, жауаптарды толықтырып отырады.

Матариалды толық меңгеріп бекіту үшін кесте толтырылады. Мұғалім кестені тақтаға не қағазға оқушыларды қатыстыра отырып жаып толтырады.

Орыстандыру саясатының бағыттары	Жүргізген әдіс-тәсілдері, іс-шаралары	Мақсаты	Нтижесі
Діни бағытта-христиан дініне кіргізу	Отырықшылыққа көшіру-бірінші кезекте христиан дінін қабылдағандарға отырықшылыққа көшті деп жер беруі. Әскери міндеттен босату	Шоқындыру, христиан дініне кіргізу	1897 ж. христиан дінін қабылдаған қазақтарға-8235 десятита жер бөліп берді.
Мұсылман дінін таратпау, шек қою	Мұсылмандардың қасиетті жерлерге зиярат етуіне қатаң талап қою, Жер аудару, қуғын-сүргінге ұшырату. Мешіт салуға, Орталық Азиядан діни адамдардың келуіне тыйым салу. Шығыс тіліндегі кітаптарға қатаң сын айтылды.	Мұсылман дінін таратпау, дамытпау.	Мешіттер салынбады. Кітаптар өте аз таратылды.

Екінші, үшінші мәселелерді де оқушылар өздері оқып, сұрақтар дайындайды, талқылау жүргізеді. Кестені толтыру жалғастырылады.

Оқу-ағарту саласында	«Уақытша ереже»-қазақ орыс мектептерін ашу. Мұғалімдердің мектепте, мектептен тыс кезде орыс тілінен басқа тілде сөйлеуге тыйым салу. Орыс тілі сағаттарын көбейту.	Орыс тілінде сөйлету. Ұлттық рекшеліктерді жою	Орыс тілі сағаттары көбейді, мұсылман мектептері мен медреселерінде де орыс тілі сағаты көбейді.
	Араб алфавитінің орнына орыс кирилицасын енгізу. Шіркеу-приход мектепетірн ашу.	Орыстандыру	Ақтөбедегі екі жылдық қазақ-орыс училещесінде сыныптарға иконалар іліп қойылды. Орал облысында шіркеу-приход мектептерінің саны 1889 ж.-9 болса, 1892 ж. 16 жетті. Христиан діні мейрамы жаппай атап өтілді.
Үстем тап өкілдері арасында жүргізу	«Ережеге» сай ордендер мен медальдар беру, жыл сайын арнайы қаржы бөлу. Болыстық басқаруды енгізу.	Үстем тап өкілдерін өз жағына тарту	4 адам алтын медальмен, 6 адам орденмен, 10 адам күміс медальмен марапатталды. 1861 ж.-1429 сом 1870 ж.-5000 сом бөлінген. 1869 ж.-28 болыс, 1897 ж.-47 болысқа көбейген

Төртінші мәселе-орыстың демократиялық өкілдерінің Қазақстанға жер аударылуы. Оқушылар мәтінді оқып, өзара бір-бірімен талдау жасау ұсынылады. Берілген сұрақтарға жауап дайындап, айтып береді.

Сұрақтар:

1. Қазақ жерінің патша өкіметінің демократиялық кұ\үрескерлерінің түрмесіне айналғанын немен дәлелдейсіңдер?

2. Айдауда болған демократиялық бағыттағы адамдар күрескерлер қазақ жерінде қандай із қалдырды?

Үй тапсырмасы:

1. §34 оқып, тақырып соңындағы сұрақтарға ауызша дайындалу

§

§