Білімділік: Мо?олстан мемлекетіні? ??рылуымен, этникалы? ??рамымен таныстыра отырып, саяси тарихында?ы негізгі о?и?алар туралы жан - жа?ты т?сінік беру;
Дамытушылы?: о?ушылар?а тарихи о?и?алар мен ??былыстарды талдай білуге, салыстыра білуге, ?зіндік ой ?орыту?а да?дыландыру.
1. Мо?олстанны? ??рылуы, жер аума?ы. XIV ?асырды? ортасына ?арай Ша?атай ?лысы ыдырап, Ша?атай ?лысыны? шы?ыс б?лігі - О?т?стік - шы?ыс ?аза?стан мен ?ыр?ызстан аума?ында Мо?олстан мемлекеті ??рылады. Ал ?лысты? келесі б?лігі - Мауараннахрды? батысында ?мір Темір мемлекеті ??рыл?ан. Мо?олстан аталу себебі, Шы?ыс деректерінде "мон?ол" с?зіндегі "н" ?рпі т?сіп ?алып, "мо?ол" немесе "мо?олстан" с?зі ?алыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Ша?атай хан?а адал ?ызмет еткен дулат тайпасыны? ?мірі Поладшы бас?ар?ан. ?мір Поладшы баста?ан дулат а?с?йектері Поладшыны? хан болу?а ???ы болма?анды?тан, ?здерін ты?дайтын, Ша?атай ?рпа?ы он алты жасар То?ылы? - Темірді 1348 жылы Мо?олстан ханы етіп сайлайды.
Ата?ты тарихшы М?хаммед Хайдарды? жазуы бойынша, Ша?атай мемлекетін ?лестерге б?лгенде дулат ?мірі Поладшыны? атасы ?рт?беге Ма?лай - С?бе жерін берген. Ма?лай - С?бе Шы?ыс Т?ркістаннан Фер?ана?а дейінгі ке? - байта? жерді алып жат?ан.
2. Хал?ыны? этникалы? ??рамы.
? Жетісу айма?ында?ы б. д. д III - II ?. Бастап, ?йсін, ?а?лы тайпалары мекендеген.
? V - VI ?асырларда т?рік тілді тайпалар ?оныстана баста?ан.
? XIII ?асырда мо?олды? арлат, чорас, калучи тайпалары келіп, жергілікті халы?пен араласып т?ркіленіп кетті.
3. Мо?олстанны? ішкі - сырт?ы жа?дайы. Саяси т?ра?сызды? орын ал?ан к?рделі кезе?де билік басына келген То?ылы?-Темір хан елді? ішкі - сырт?ы жа?дайын жа?сартып, XVI ?асырды? басына дейін билік еткен ?улетті? негізін ?алады. Ханды?ты? б?кіл аума?ын біріктіріп, бір орталы??а ба?ындырады. Мемлекетті? орталы?ы Алмалы? ?аласы болады.
Дулат тайпасыны? м?ралы? лауазымы жо?ары ?лысбегі деген ата?ын сол ?алпында ?алдырды. М?сылман дінін мемлекеттік дін ретінде ?абылдайды. Мырза - М?хаммед Хайдарды? жазуы бойынша, бір к?нде 160 мы? адам ислам дінін ?абылда?ан. Ханны? б?йры?ы бойынша дінді ?абылдама?ан ?мірлер мен бектерді ?лім жазасына кескен.
Уа?ыты ----------------- Бол?ан о?и?алар
1348 ж
Ша?атай ?рпа?ы он алты жасар То?ылы?-Темір Мо?олстан ханы етіп сайлайды
1360 - 1361 жж.
То?ылы? - Темір Мауараннахр?а екі рет с?тті жоры? жасап, баласы Ілияс - ?ожаны. Мауараннахрды? хан та?ына отыр?ызып ?айтады.
1365 жылы
22 маусымда ?мір Темір енді Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олына алу ?шін, Ілияс - ?ожа?а ?арсы шы?ады. Ташкент ?аласыны? ма?ында екі жа?ты? арасында шешуші "Батпа? шай?асы" болады.
1371 - 1372 жж
?мір Темір Мо?олстан жеріне ал?аш?ы жоры?ы.
1380 - 1390 жж
?мір Темір Мо?олстан?а 120 мы? адаммен бірнеше рет жоры? жаса?ан.
1428 жж
У?йіс хан ?айтыс болды
1433 жылы
Дулат ?мірлеріні? ?олдауымен Есен - б??а хан та?ына отырады.
4. Мо?ол ханды?ыны? ?лсіреуі. Мо?ол ханды?ын саяси бытыра??ылы? жайлап жат?анда Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олынан алып, к?шейген ?мір Темір енді Мо?олстанды жаулау?а кіріседі.
Ал шы?ыстан XIV ?асырды? басында ойраттар шабуыл жасап отырды. М. Х. Дулатиді? жазуына ?ара?анда, У?йіс хан 10 жыл ішінде ?алма?тарды? 612 шабуылына тойтарыс берген.
Мо?олстанда?ы жа?дай 1428 жылы У?йіс хан ?айтыс бол?аннан кейін де сол бая?ы бытыра??ы к?йінде ?алады. Ханды? билік ?шін талас енді У?йіс ханны? балалары Ж?ніс пен Есен - б??а арасында басталады. Таласты? н?тижесінде дулат ?мірлеріні? ?олдауымен Есен - б??а 1433 жылы хан та?ына отырады. Бірак ханды? билік ?шін талас то?тамады. Есен - б??аны? ?аза болуымен Фер?ана жерінде - Жетікентте билік ??рып отыр?ан Ж?ніс дереу Мо?олстан?а оралып, ?зін хан етіп жариялайды. Мо?олстан ханды?ы Ж?ніс ханны? немересі Абдар - Рашид ханны? кезінде ыдырай бастайды. XVI ?асырды? басында Мо?олстан мемлекеті ??лайды. Оны? Жетісу айма?ы ?аза? ханды?ыны? ??рамына енеді.
ІV. С?зж?мба? шешу “Мо?олстан”.
1. Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олына алуда к?здеген билеуші? ?мір Темір.
2. Ша?атай ?рпа?ы он алты жасар кімді Мо?олстан ханы етіп сайлайды? То?ылы? - Темір.
Шы?ыс деректерінде «мон?ол» с?зіні? «н» ?ріпі т?сіп ?алып, «мо?ол» деп аталды.
5. «Батпа? шай?асы» туралы не айтасы?дар?
То?ылы? Темір хан ?аза бол?аннан кейін ?мір Темір Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олына алу ?шін, Ілияс – ?ожа?а ?арсы шы?ады. ?мір Темір мен Ілияс - ?ожа ханны? арасында бірнеше рет ?а?ты?ысулар болады. Ташкент ?аласыны? ма?ында 1365 жылы 22 маусымда екі жа?ты? арасында?ы шешуші шай?ас «Батпа? шай?асы» болады. Жазба деректерді? хабарына ?ара?анда екі жа?тан 10 мы??а жуы? адам ?ырыл?ан. Шай?аста Ілияс - ?ожа хан же?іске жетіп, ?мір Темір ?ашып ??тылады.
Білімділік: Моғолстан мемлекетінің құрылуымен, этникалық құрамымен таныстыра отырып, саяси тарихындағы негізгі оқиғалар туралы жан - жақты түсінік беру;
Дамытушылық: оқушыларға тарихи оқиғалар мен құбылыстарды талдай білуге, салыстыра білуге, өзіндік ой қорытуға дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушыларды, халқын қадірлей білетін өз елінің азаматы болуға, халқын қадірлей білуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: ашық сабақ
Сабақтың әдісі: түсіндірмелі, сұрақ – жауап
Сабақтың көрнекілігі: карта, арнайы слайд, хронологиялық кесте, сөзжұмбақ.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру бөлімі:
Оқушылармен сәлемдесу, сыныпты түгелдеу, сабаққа назар аудару.
ІІ. Үй тапсырмасымен жұмыс:
Оқиғаларды ханның басқарған уақытымен сәйкестендір.
ІІІ. Жаңа сабақ:
Жаңа сабақтың жоспары:
Моғолстанның құрылуы, жер аумағы
Халқының этникалық құрамы.
Моғолстанның ішкі - сыртқы жағдайы.
Моғол хандығының әлсіреуі.
1. Моғолстанның құрылуы, жер аумағы. XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі - Оңтүстік - шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі - Мауараннахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан аталу себебі, Шығыс деректерінде "монғол" сөзіндегі "н" әрпі түсіп қалып, "моғол" немесе "моғолстан" сөзі қалыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет еткен дулат тайпасының әмірі Поладшы басқарған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері Поладшының хан болуға құқы болмағандықтан, өздерін тыңдайтын, Шағатай ұрпағы он алты жасар Тоғылық - Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы етіп сайлайды.
Атақты тарихшы Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша, Шағатай мемлекетін үлестерге бөлгенде дулат әмірі Поладшының атасы Өртөбеге Маңлай - Сүбе жерін берген. Маңлай - Сүбе Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі кең - байтақ жерді алып жатқан.
2. Халқының этникалық құрамы.
● Жетісу аймағындағы б. д. д III - II ғ. Бастап, үйсін, қаңлы тайпалары мекендеген.
● V - VI ғасырларда түрік тілді тайпалар қоныстана бастаған.
● XIII ғасырда моғолдың арлат, чорас, калучи тайпалары келіп, жергілікті халықпен араласып түркіленіп кетті.
3. Моғолстанның ішкі - сыртқы жағдайы. Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезеңде билік басына келген Тоғылық-Темір хан елдің ішкі - сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Хандықтың бүкіл аумағын біріктіріп, бір орталыққа бағындырады. Мемлекеттің орталығы Алмалық қаласы болады.
Дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары ұлысбегі деген атағын сол қалпында қалдырды. Мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдайды. Мырза - Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдаған. Ханның бұйрығы бойынша дінді қабылдамаған өмірлер мен бектерді өлім жазасына кескен.
Уақыты ----------------- Болған оқиғалар
1348 ж
Шағатай ұрпағы он алты жасар Тоғылық-Темір Моғолстан ханы етіп сайлайды
1360 - 1361 жж.
Тоғылық - Темір Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс - Қожаны. Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады.
1365 жылы
22 маусымда Әмір Темір енді Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс - Қожаға қарсы шығады. Ташкент қаласының маңында екі жақтың арасында шешуші "Батпақ шайқасы" болады.
1371 - 1372 жж
Әмір Темір Моғолстан жеріне алғашқы жорығы.
1380 - 1390 жж
Әмір Темір Моғолстанға 120 мың адаммен бірнеше рет жорық жасаған.
1428 жж
Уәйіс хан қайтыс болды
1433 жылы
Дулат әмірлерінің қолдауымен Есен - бұға хан тағына отырады.
4. Моғол хандығының әлсіреуі. Моғол хандығын саяси бытыраңқылық жайлап жатқанда Мауараннахрдағы билікті өз қолынан алып, күшейген Әмір Темір енді Моғолстанды жаулауға кіріседі.
Ал шығыстан XIV ғасырдың басында ойраттар шабуыл жасап отырды. М. Х. Дулатидің жазуына қарағанда, Уәйіс хан 10 жыл ішінде қалмақтардың 612 шабуылына тойтарыс берген.
Моғолстандағы жағдай 1428 жылы Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін де сол баяғы бытыраңқы күйінде қалады. Хандық билік үшін талас енді Уәйіс ханның балалары Жүніс пен Есен - бұға арасында басталады. Таластың нәтижесінде дулат әмірлерінің қолдауымен Есен - бұға 1433 жылы хан тағына отырады. Бірак хандық билік үшін талас тоқтамады. Есен - бұғаның қаза болуымен Ферғана жерінде - Жетікентте билік құрып отырған Жүніс дереу Моғолстанға оралып, өзін хан етіп жариялайды. Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Абдар - Рашид ханның кезінде ыдырай бастайды. XVI ғасырдың басында Моғолстан мемлекеті құлайды. Оның Жетісу аймағы Қазақ хандығының құрамына енеді.
ІV. Сөзжұмбақ шешу “Моғолстан”.
1. Мауараннахрдағы билікті өз қолына алуда көздеген билеуші? Әмір Темір.
2. Шағатай ұрпағы он алты жасар кімді Моғолстан ханы етіп сайлайды? Тоғылық - Темір.
3. Дулат әмірлерінің қолдауымен хан тағына отырған кім? Есен - бұға.
4. Моғолстанға шығыстан XIV ғасырдың басында кімдер шабуыл жасап отырды? Ойрат.
5. Мемлекеттің орталығы қай қаласы? Алмалық.
6. Мемлекеттік діні? мұсылман.
7. Ташкент қаласының маңында Әмір Темір мен Ілияс - Қожаға арасында болған шешуші шайқас? Батпақ.
8. Моғолстан мемлекетінде негізгі роль атқарған тайпа? дулат.
9. Әмір Поладшы Моғолстанды қай жерден біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке хандық құруға бар күшін салды? Мауараннахр
V. Жаңа сабақты бекіту: Сұрақ – жауап.
1. Моғолстанның алып жатқан аумағы?
Шағатай ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік – шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағы.
2. Моғолстан мемлекетінің территориясы туралы кімнің, қандай еңбегінде жазылған?
Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегінде.
3. Моғолстанның орталығын ата?
Алмалық қаласы.
4. Неліктен моғолстан деп аталды?
Шығыс деректерінде «монғол» сөзінің «н» әріпі түсіп қалып, «моғол» деп аталды.
5. «Батпақ шайқасы» туралы не айтасыңдар?
Тоғылық Темір хан қаза болғаннан кейін Әмір Темір Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс – Қожаға қарсы шығады. Әмір Темір мен Ілияс - Қожа ханның арасында бірнеше рет қақтығысулар болады. Ташкент қаласының маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасындағы шешуші шайқас «Батпақ шайқасы» болады. Жазба деректердің хабарына қарағанда екі жақтан 10 мыңға жуық адам қырылған. Шайқаста Ілияс - Қожа хан жеңіске жетіп, Әмір Темір қашып құтылады.
6. Моғолстанның тағына кімнің тұқымдары отырған?
Шыңғыс.
7. Моғолстан хандығы кімнің тұсында ыдырай бастады?
Жүніс ханның немересі Абд ар Рашидтің кезінде.
VІ. Оқушылырды бағалау. Сабаққа белсене араласқан жекелеген оқушыларды бағалаймын.
VІІ. Үйге тапсырма:
1. §25. Моғолстан тақырыбын оқу және мазмұнын білу.
