Просмотр содержимого документа
«Махамбет ?теміс?лыны? тарихта?ы орны »
Сабақтың тақырыбы: Махамбет Өтемісұлының тарихтағы орны
Сабақтың мақсаты:
а) Білімділігі: Бүгінгі өскелең ұрпаққа ақынның кім екендігін, оның
шығармаларының тақырыбын, мақсатын, тарихын аша отырып,
ақынды тағы да жаңа қырынан таныту, өлеңге талдау жасатуды
үйрету, өмірге, тарихқа жаңаша көзқарас қалыптастыру, ақын
өміріндегі ұлтжандылықты ұғындыру;
ә) Тәрбиелігі: Ұлтжандылыққа, батылдыққа, бірлікке, туған жерін, елін, сүюге,
қорғауға тәрбиелеу;
б) Дамытушылығы: Оқулық пен қосымша деректерді пайдалануға,өз ойларын
еркін айтуға, өз пікірлерін қорғап, ақын поэзиясын
насихаттап, әдеби тілмен сөйлеуге дағдыландыру;
Сабақтың түрі : Жаңа тақырыпты меңгерту сабағы
Сабақтың әдісі : Түсіндіру,мәнерлеп оқу, талдау.
Сабақтың көрнекілігі: Ақын портреті, топтастыру, семантикалық карта,
концептуалдық кесте.
Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы,саз пәні, география;
Сабақтың жүрісі:
а) Ұйымдастыру, оқушылар түгелдігін тексеру.
ә) Оқушылар зейінін сабаққа аудару.
І.Үйге берілген тапсырманы сұрау.
1)Сайф Сарай (1320-1396) Өміріне тоқталу.
Түркіше Гүлстан үзінділерін келтіру.
2) Өтілген сабақ бойынша Ежелгі дәуір әдебиетін еске түсіру сұрақтарын беру.
1. Қазақстардың арғы ата-тегі біздің жыл санауымызға дейін Қазақстанның қазіргі аумағында өмір сүргендер? Сақ, ғұн, үйсіндер.
2. Алтын Бекзада б.з.д. қай ғасырларда өмір сүрген? VII-V ғ.
3. Сақ, ғұн дәуірлерінен келіп жеткен қандай аңыз-жырлар бар? Тарғытай, Алып Ер-Тұңға, Тұмар патшайым, Ширақ батыр, Зарина, Мөде батыр.
4. Алып Ер-Тұңға қандай заманда өмір сүрген? Өте көне заманда.
5. «Шахнама» кітабының кейіпкерінде кім болып суреттеледі? Афрасияп, Тұранның патшасы болып суреттеледі.
6. Алып Ер-Тұңға қайтыс болғанда артында қалған елі не шығарады? Қандай кітапқа кірді? Жоқтау ІХ ғ. М. Қашқари жазған «Түркі сөздерінің жинағы» деп аталатын кітапқа кірген.
7. «Түрік қағанаты» қай ғасырларда мемлекет болып құрылды? Оны кімдер құрды? V-VIII ғасырларда құрылды, құрған түркілер...
8. Түркі қағанатының негізін құрған кім? Бумын қаған.
9. Елтерістің ұлдары? Білге, Күлтегін.
10. Орхон ескерткіштері дегеніміз не? Тастағы жазулар. Осы тарихитұлғаларғаарналыпотырған.
11. «Қорқытата» қайғасырлардаөмір сүрген? VIII-IX ғ.
Ежелгідәуірәдебиетінің даму кезеңдері қандай? Оләдебиеттіңөкілдерікімдер?
1.Заманымыздан бұрынғы сақ, ғұн, үйсіндәуіріндегіжазу-сызулар мен аңызжырлардыңөкілікім? (Алып Ер-Тұңғанемесе Ер-Тоңға)
2. Түркі қағанаты дәуіріндегіәдебиет (Орхон ескерткіштері, Білгеқаған, Тоныкөк, Қорқытата)
3. Оғыз дәуіріндегі әдебиет (Оғыз қаған)
4. Ислам дәуіріндегі әдебиет (ӘбунасырӘл-Фараби, АхметЙассауи, МахмұдҚашқари, Жүсіп Баласағұни)
5.Алтын Орда дәуіріндегіәдебиет (Рабғузи, Сайф Сарай)
Ежелгідәуірәдебиетіөкілдерініңішіндеұқсастұлғалар бар ма? Олкімдер?
Салыстыру.
ҚорқытатаАлып Ер-Тұңға
ІІ. Жаңа сабақ: ХІХ ғасыр әдебиеті. Махамбет Өтемісұлы
Қазақ әдебиетінің даму кезеңдері
1.Ежелгі әдебиет VII-XIV ғ.
2. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет XV-XVIIғ.
3. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті
4. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
5. Қазақ совет әдебиеті
Абайғадейінгіқазақпоэзиясында,
Махамбеттенасқанақынжоқ.
Бұл шындықты әр қазақта,
Бар қазақтамойындапболған.
ЗейноллаҚабдолов
Махамбет өміріхронологиялықкесте
(1804-1846)
ІІІ.Дәйектеме:
Қазақхалқыталайқиынкезеңдердібасынанкешірді. Айталық, XVIII ғасырда қазақ халқы жоңғарқалмақтарыныңшапқыншылығыныңсалдарынан «Ақтабаншұбырынды, алқакөлсұлама» аталғанұлықырғынғаұшыраса, ХІХғасырдыңбіріншіжартысындағыелеуліоқиғалардыңбірішаруаларкөтерілісіеді.
«Ереуіл атқа ер салмай» толғаулары көтерілістің алғашқы өрлеу тұстарын бейнелейді.1837 жылы жеді(қараша) жұлдызының 12-сінен 13-іне қараған күні Исатай мен Махамбет Жайықты жарып өткен соң,далаға қонады.Күн суық боран екенДалаға қонып тұрған жұрттың көбі жылы үй,жұмсақ төсек,қызыл шайды аңсаған кезде Махамбет жолдастарын жұбату үшін осы өлеңін шығарған екен.Махамбет елінің ертеңін ойлады. «Ереуіл атқа ер салмай»деген өлеңінің құрылымы күрделі.Бұл өлең ақынды- эпик ақын ретінде таныта түседі Бірақ өлең құрылымы өте қысқа жазылған.Өлең мұңды да қайғылы,елін-жерін ойлаған ақынның ащы зары естіледі.Ақын шұбыртпалы ұйқаспен, мағыналы ойлар бере отырып,сөз тіркестері арқылы,ереуіл атқа ер салмай,ерлердің ісі бітпейтінін ашық айтады.Мұндай адуынды өлең тек Махамбетке ғана тән. Өлең жолдарында ереуіл ат,егеулі найза,тебінгі жер,терлі май,алты малта ас, ат үстінде,өзегі талып,түн қатып,темір қазық,қу толағай сияқты сөз тіркестері бар. Бұл өлең халықты ерлік күреске шақырып тұр. Бұл өлең бір ғана бағыныңқылы сабақтас сөйлемнен тұратын,шұбыртпалы өлең ұйқасымен, 19 тармақ,1 шумақ,17 дыбыстық қайталау үлгісінде жазылған өлең.
Бұлөлеңқұрылымыөтеқысқажазылған. Исатайқазасынанкейінгіақынныңкүйзеліскезіндежазған жырлары.16 тармақ,шұбыртпалыұйқасқа құрылған,8 буындыөлең. Бұлөлеңдекүн мен түн,жалғыздық пен қауым,әділдік пен әділетсіздікқатаралынады.Күн мен айдыңжұбыннегізге ала отырып,ақынбасынатүскентрагедиялықжағдайдытолыққарама-қайшылықсипаттакөрсетіп,оныңтабиғиқырынашады.Күн мен түнніңауысуы,жарық пен қараңғылықтыңболуы –тіршілікзаңы.Ақынныңұтқаны- кеңістікатауларыналып,оныңмәні мен маңызыарқылыжүрегініңсырынашуыеді.Өлеңсоңы
«Бәрінайтта,бірінайт,
Қаумалағанқарындас,
Қазақта бар да мендежоқ» депаяқталады. РабиғаСыздықованың «Сөздерсөйдейді» зерттеуіндеқарындассөзінбүгінгедейінекімағынадақолданғандейді.Әдебинормадағы актив мағынасы «ер адамныңжасыкішіәйелжыныстытуысқаны». Махамбет өлеңіндегі қарындассөзіәйелжыныстыжасыкішітуысқанемес,өзініңсоңынаеретін,өзінедемеуболатынтуыстардыайтыпотыр,қалыңағайындыіздепотыр.
Махамбет поэзиясы-саф таза тілімен,от-жалыншешендікинтонациясымен,көркемдікшеберлігімен,жоғарыақындық мәдениетімен,ұлттықдүниетанымтереңдігімен,суреткерлікқолтаңбасыменөзгешеленеді.
«Ереуіл атқа ер салмай» өлеңін мәнерлеп оқып,идеясын айт. Өлеңнен сөз тіркестері мен көркемдегіш құралдарды тап. 1.Мәнерлеп оқиды. Бұл өлеңде ақын тек халқына рух беріп,намысын қайрап, күреске шақырады.
2. Сөз тіркестері:ереуіл ат,егеулі найза,алты малта ас,тебінгі жер,түн қатып т.б. Ассонанс,аллитерация,риторикалық сұраулы сөйлем.(Түсіндіру барысында айтылады.)
то тапсырма.
«Мұнар күн» өлеңін мәнерлеп оқы.Өлеңде ақын не туралы айтқан? Ақын өлеңдерінде жиі кездесетін сөздерді тап.
Жауабы. 1. Мәнерлеп оқиды.Ақынның Исатай өліміне арнаған мұң мен өкінішке толы элегиясы
.2.Жиі кездесетін сөздер:мырза,ер,оқ,қылыш,дұшпан т.б
топқа тапсырма.
1)«Жалғыздық» өлеңін мәнерлеп оқы.идеясы не,қай кезде шығарған?
2) Өлең құрылысына талда.
(жалғыздықтан жабығу,әділдіктің жоқтығына,замананың қиындығына налу,өкіну )Исатай қазасынан кейін жалғыздыққа бой алдырған шақта жазған өлеңі.
2.16 тармақ,8 буынды,2 бунақ,шұбыртпалы ұйқасқа құрылған өлең.
VI. Шығармашылық жұмыс. «Махамбет рухымен сырласу» тақырыбында өлең немесе ойтолғау жазу.
VII. Саақты бекіту.
Махамбет кім?
VIII. Сабақты қорытындылау.
Концептуалдық кесте
Қазақтың әйгілі ақыны, батыры
Өмірге қызығушылығы
Адамгершілік қасиеті
Ақынға берілетін баға
Жоғары. Елінің, халқының болашағы үшін өмірін қиды
Махамбет өмір сүрген кезең Қазіргі кезең
Ресей қол астындағы бодан ел. Егеменді тәуелсіз ел. Халық сенген
Күрес тартыс, ата-қоныстан сайлап алған пезиденті бар
айырылу,үдере көшу.
.«Поэзия минуты»
М.Шаханов «Әке үкімі» жатқа оқу
XI. Үйге тапсырма.Өлеңдерді жатқа айту.Өз бетімен Махамбет өмірі жайлы дерек жинау. Шығармашылық жұмыс.
