Конспект занятия по истории Казахстана "Деятельность Тауке хана. Законы Тауке. Легендарные бии."
Конспект занятия по истории Казахстана "Деятельность Тауке хана. Законы Тауке. Легендарные бии."
Коспект занятия по истории Казахстана на тему "Деятельность Тауке хана. Законы Тауке. Легендарные бии." Запланирован опрос по предыдущим темам, с целью определения значения Орбулакской битвы запланирован просмотр видеоматериала из серии "Имена: Жангир хан", проводится историческая параллель - 300 спартанцев. При изучении свода законов «Жеті Жар?ы» проводится сравнительный анализ законов XVII и XXI веков.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Конспект занятия по истории Казахстана "Деятельность Тауке хана. Законы Тауке. Легендарные бии." »
« У Т В Е Р Ж Д А Ю»
начальник цикла гуманитарных дисциплин
________________________________________
«_____»____________2014года
ПЛАН
проведения занятия по истории Казахстана с личным составом
1,2,3,4 взводов 1 учебной роты.
3-ТАҚЫРЫП: Қазақ хандығының дәуірі.
Тема 3: Эпоха Казахского ханства.
3.4-тақырып Тәуке ханның қызметі. Тәукенің заңдары. Аты аңызға айналған билер. Занятие 3.4: Деятельность Тауке хана. Законы Тауке. Легендарные бии.
Учебно-воспитательные цели:
1. Дидактическая: охарактеризовать особенности правления хана Тауке, объяснить значение «Жеті жарғы» как основного документа, юридически закрепляющего нормы административного, уголовного, гражданского права, а также положения о налогах, религиозных воззрениях. Раскрыть значение биев Айтеке, Толе и Казыбека в составлении свода законов «Жеті жарғы».
2.Развивающая: Развивать в ходе изучения материала в виде структурно-логических схем логику мышления, умение применять способ сравнения и исторических параллелей, умение анализировать текст и выделять главное, умение работать с картой.
3. Воспитательная: воспитание на исторических примерах чувства патриотизма, собственную позицию в оценке исторических фактов.
Время: 90 мин.
Форма: Теоретическое занятие.
Место: Уч. корпус № 1, каб. 310
Учебные пособия и литература:
1.Қазақстан тарихы: лекциялар курсы
Редакциясын басқарған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ.С. Қаражан.-
Алматы: Заң әдебиеті, 2009 ж.
2. История Казахстана: курс лекций.
Под редакцией К.С. Каражана. – Алматы: Заң әдебиеті, 2009 г.
3. История Казахстана: учебно-методическое пособие.
Принять доклад о наличии личного состава и его готовности к занятию. Проверить наличие кадетов по журналу. Объявить тему, учебные вопросы и цель занятия.
2.Основная часть 75 мин.
Реттік №
Оқу сұрақтары және олармен жұмыс істеуге берілетін уақыт
Жұмыс реті
уақыт
1.
2.
3.
4.
5.
Актуализация знаний по теме 3.3
«Социально-экономическое развитие Казахского ханства».
Фронтальный опрос с опорой на ММП.
Деятельность Тауке хана
(1680-1718 гг.)
Объяснение нового материала: объяснение в устной форме сопровождается демонстрацией на мультимедийном оборудовании.
2.1 Политика хана Тауке.
2.2 Внутренняя политика хана Тауке.
2.3 Внешняя политика Тауке хана.
Свод законов «Жеті Жарғы»
Изучение вопроса с опорой на ММП и учебник:
3.1 Введение института бийства.
3.2 Свод законов «Жеті Жарғы»
Великие бии трёх жузов.
Рефлексия.
Провожу опрос кадетов с опорой на слайды.
Кадеты работают устно, отвечают на поставленные вопросы, дают определение словам «сойырғал», «вакф», «милк» .
Называют места расположения казахских жузов.
Определяют значение Орбулакской битвы, с целью облегчения данной задачи запланирован просмотр видеоматериала «Жангир хан»
Просмотр кадетами видео о Тауке хане. Закончив просмотр, отвечают на поставленные вопросы
Изучение вопроса с опорой на ММП и учебник: 99-101 бет. (қазақша),
стр.124-128 (на русском)
Кадеты сравнивают и анализируют законы XVII в. и XXIв., отвечая на вопросы.
Творчество биев - шешенов (стр. 131-134)- организация самостоятельной работы по рядам - 1р.- Толе би; 2 р. - Казыбек би, 3р. - Айтеке би
Народные обычаи, обряды и традиции.
Закрепить пройденный материал: фронтальная форма учебной работы +
выполнение онлайн тестирования
15-17 мин.
15 мин
10 мин.
15 мин.
10 мин.
10 мин.
3.Заключительная часть- 10 мин.
Напомнить тему и цель занятия, подвести краткий итог, выяснить достигнута ли цель занятия.
Закрепить пройденный материал.
Ответить на возникшие вопросы.
Выставить оценки, проанализировать работу кадетов
Задание на самоподготовку
- выучить записи конспекта;
- прочитать текст на стр.121-134, 96- 104 бет.
Для заметок ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Руководитель занятия:
учитель истории:__________ Мухамеджанова А.С.
Политика Тауке хана (1680-1718)
Попытка укрепления Казахского ханства и объединения племен Казахстана в единое государство принадлежит сыну Жангира - Тауке хану.
Основная мысль политики - укрепление ханской власти и казахской государственности.
Внешняя политика:
Создание военного союза казахов с кыргызами и каракалпаками ослабили на некоторое время натиск джунгар на казахские земли. Именно поэтому во многих источниках Тауке хана называют «ханом казахов, кыргызов и каракалпаков».
В 80-90-е гг. ХVII в. джунгарская армия вторглась в Семиречье и Южный Казахстан. Были разгромлены несколько казахских улусов, захвачено 9 городов, среди них - Сайрам, Манкент, Карасман и др. Сайрам оказал упорное сопротивление, что привело к повторному вторжению джунгар. Сайрам был разрушен, часть его населения уведена в Джунгарию и Восточный Туркестан. В 1680 г. джунгары не смогли взять ставку Тауке хана - Туркестан.
Для организации отпора джунгарам, в 1710 г. хан Тауке проводил курултай казахских жузов, где было создано объединенное войско во главе Богенбай батыром.
С 1686 по 1693 гг. Тауке хан направил 5 посольств в Сибирь, с целью создания военного союза против джунгар и установления казахско-русских торговых отношений.
Внутренняя политика:
Нормализовал политическую ситуацию, ликвидировал раздробленность казахских земель и подчинил её к центральной власти.
Предпринял ряд мер для поднятия авторитета ханской власти, преодоления сепаратизма знати и консолидации народа.
Совет биев превратил в важнейший орган, в задачи которого входило решение важнейших вопросов внутренней и внешней политики Казахского ханства. Совет биев созывался с участием наиболее влиятельных биев из казахских жузов: от Старшего - Толе-бия, от Среднего - Казбек-бия, от Младшего - Айтеке-бия. Их мудрость и решимость были направлены на консолидацию казахских жузов и на преодоление тяжких испытаний ханства, в частности, на объединение сил казахского народа против ойратского нашествия.
При нем был составлен свод норм обычного права «Жеты Жаргы» (семь установлений), определивший основные принципы правопорядка и государственного устройства.
Время правления хана Тауке отличалось относительным спокойствием и названо в истории годами, когда «жавронки клали яйца на овцах».
В 1718 г. после смерти хана Тауке в Туркестане усилились джунгарские нашествие и политическая раздробленность казахских земель.
Дальнейшие этапы политической, экономической и этнокультурной истории казахов связаны со временем колонизации Россией казахских земель.
Законы Тауке хана.
Для изучения общественного строя любого общества первостепенное значение имеют законодательные памятники, фиксирующие сложившиеся в обществе отношения. В истории казахского права ханского периода (XV-XIX вв.) известен только один письменный законодательный памятник - «Жеті Жарғы» ” (“Семь установлений”). В истории приоритет в создании “Жети Жаргы” отдается хану Тауке (1680-1718 гг.). По одному из версий в 70-е годы XVII в. по инициативе Тауке хана на совете известных биев трех жузов (Толе би, Казыбек би, Айтеке би) после всестороннего обсуждения часто встречающихся правовых ситуации были приняты законоположения с данным названием.
В «Жеті Жарғы» были закреплены основные принципы и нормы права средневекового казахского общества. Обычное право было кодифицировано, дополнено законоположениями Касым хана и Есим султана. «Жеті Жарғы» юридически закрепляли нормы административного, уголовного, гражданского права, а также положения о налогах, религиозных воззрениях. Верховная власть в государстве по «Жеті Жарғы» оставалась в руках хана. Для управления обществом создавалась иерархия: султан-родовые старшины-народные собрания (курултаи).
Уголовно-правовые нормы предусматривали преступления: убийство, увечье, изнасилование, побои, оскорбления, неисполнение сыновнего долга, воровство, прелюбодеяния и другие. Наказания предусматривали кровную месть: кровь за кровь, увечье за увечье. Устанавливался откуп от наказаний - кун. Смертная казнь применялась в случаях: убийства мужа женой, убийства женщиной незаконно прижитого ребенка, прелюбодеяние жены, богохульство.
Размер куна зависел от социального положения преступника и потерпевшего. Так, за убийство шаруа убийца мог откупиться, отдав его родственникам 1000 голов овец, за женщину - 500, за убийство султана или кожа кун взимался как за семь шаруа. За увечья устанавливался кун скотом: за большой палец-100 баранов, за мизинец-20. За воровство - стоимость украденного возмещалась в размере “трижды девять раз”. За украденного верблюда возвращался верблюд, плюс один пленный, к лошади плюс верблюд, к овце - лошадь, так как один верблюд равнялся 3 лошадям или десяти овцам. Применялись и другие наказания: конфискация имущества - за принятие христианства; изгнание - за убийство мужа беременной женщиной; предание публичному позору - за оскорбление родителей.
В «Жеті Жарғы» был зафиксирован принцип коллективной ответственности, т.е. наряду с личной ответственностью, ее нес не только персонально виновный, но и его родственники. Женщины, дети, кулы не могли быть свидетелями в суде. В области семейно-брачных отношений было право родителей на жизнь детей. Устанавливалось наследственное право. Судебная и административная власть не были отделены друг от друга. «Жеті Жарғы» действовали на территории всего Казахского ханства.
Рассмотренные выше правовые нормы позволяют утверждать, что в казахском обществе в XV-XVIII вв. еще не было разграничений между гражданским и уголовным правом. Понятие преступления сливалось с восприятием дурного поступка (жаман iс), греха (кунЎ). В целом исследователи отмечают гуманность казахского уголовного права. Лишь в крайних случаях применялась смертная казнь. Никаких специальных органов для исполнения приговора не было. Это право передавалось истцу.
Творчество биев - шешенов.
Специфические особенности государственного строя Казахского ханства, своеобразные условия жизни народа и общественный уклад породили оригинальный вид художественной культуры, который назывался «билер сөзі», «шешіндік сөздер», «билер айтысы», «төрелік айту». Творцами \того вида литературы были в основном бии, занимавшиеся главным образом судопроизводством, активно участвовали в государственных делах, предводителями племён и родов. Среди биев- шешенов XVI-XVIII вв. по значимости своей государственной и общественной деятельности, по силе ораторского искусства и поэтического мастерства особо выделяются - Толе би, Казыбек би, Айтеке би.
Толе бий Алибекулы (1663-1756 гг.) - родился на территории нынешней Жамбылской области, в местности Жайсан. С 20 лет начал заниматься судебными делами, при решении отличался справедливостью, благодаря чему становится популярным в народе. При Тауке хане участвовал при составлении свода законов «Жеті Жарғы». Со временем Толе бий удостаивается звания «Толе би» (главный би). Устная традиция донесла до нас небольшое количество произведений Толе би в форме толгау, прозаических высказываний, бата ( благожеланий), сынау ( оценка достоинства), конил айту (соболезнование), где он поднимает вопросы и общественного, и житейского характера, говорит о положении народа и тревожится за его судьбу, подчёркивает необходимость сплочения и единства казахов.
Казыбек бий Келдибекулы (1667-1765 гг.) - родился на территории нынешнего Казыбекского района Карагандинской области в семье правителя и знатного бия Келдибека. Завоевавший в народе большой авторитет Казыбек би становится советником ханов Тауке, Семеке, Абулмамбета, Абылая и принимает активное участие в управлении государством, оказывает влияние на внутреннюю и внешнюю политику ханства. Участвует в создании «Жеті Жарғы», выполняет дипломатическую миссию, организовывает борьбу против джунгар. Поэтическое творчество имеют форму прозаических афоризмов и стихотворных обращений либо ответов на слова соперника, также мудрые высказывания и загадки. Он искусно применял приёмы ораторского искусства и поэтические образы. Эта способность особенно ярко проявилась во время поездок к Галдан - Церену с целью освобождения Абылая и сородичей из плена. Как гласят предания, Галдан - Церен не мог возразить словам бия и удовлетворил все его требования.
Айтеке бий Байбекулы (1682-1766 гг.) - происходил из рода торткара племени Алим Младшего жуза. Как признаный бий и предводитель Младшего жуза Айтеке входил в совет при Тауке хане, принимал участие при составлении свода законов «Жеті Жарғы», в решениигосударственных дел, судебных споров. Наследие Айтеке характеризует его как импровизатора - мастера поэтического искусства, в основном толгау о смысле жизни, об изменчивости всего сущего на свете, выступления в судебных разбирательствах, встречаются мудрые иносказания и разгадки-оьветы, раскрывающие темы морали и этики.
С. Народные обычаи , обряды и традиции.
Духовную жизнь казахов в XV-XVII вв. отражают древние народные обычаи и обряды, дошедшие до наших дней.
Обычаи, связанные с хозяйственной деятельностью:
Весной, выезжая из зимовки, и осенью, возвращаясь обратно, в обязательном порядке соблюдались обряд очищения зимовки и скота огнём. Для этого возле зимовки разводили два костра и между ними прогоняли всё поголовье скота.
Весной, пока не загремит гром, не разрешалось питаться плодами растений, после грома можно было собирать горный лук и другие плоды. По представлению народа гром являлся предвестником спелости всей флоры.
Согласно домусульманским поверьям, некоторые орудия труда и предметы быта считались священными:шест с петлёй для ловли лошадей - курык, привязь для жеребят - жели, привязь для ягнят - коген, узда- жуген, шест для поднятия купольного круга юрты - бакан. На эти предметы нельзя было наступать или перешагивать через них.
Семейно-брачные обряды:
Левират ( аменгерство) - вдова после годичных поминок должна была выйти замуж за брата или другого близкого родственника покойного мужа. Вместе с ней её дети и имущество переходили по наследству новому мужу.
Сорорат ( балдыз алу) - в случае смерти жены или невесты, овдовевший муж или жених имел право жениться на родных младших сёстрах покойной, но соблюдение сорората не являлось обязательным во всех случаях.
Енши - отец выделял наделы женившимся сыновьям, поселял их в отдельной юрте (отау). Всё хозяйство, дом после смерти отца доставались по традиции минората младшему сыну. Его очаг почитается как «кара шанырак» и пользовался уважением всех сородичей.
Ат тергеу - обычай придумывания имён невестой для родственников мужа, что проявляло уважение и почтительное отношение со стороны невестки к родственникам мужа.
Қазыбек би Келдібекұлы (1659-1765 жж.)
Қазақтың атақты биі. Қазақ жүздерін басқаруды реттеу ниетімен Тәуке хан Ұлы жүздің биі етіп Төле биді, Кіші жүзге Әйтеке биді, Орта жүзге Қазыбек биді тағайындайды. Халық ауыз әдебиетінде сақталып қалған аңыздар мен кейбір архивтік мәліметтер бойынша, Қазыбек би Келдібекұлы "Тәуке хан зандарының жинағын" өңдеуге қатысқан. Тәуке, Сәмеке, Әбілмәмбет және Абылай хандар тұсында мемлекет басқару ісіне белсене араласьш жүрген Қазыбек би ішкі және сыртқы саясат мәселелерінде ықпал ете алатын. Ол — жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі. XVIII ғасырдың 40-жылдары Абылай хан жоңғарлар қолына түсіп қалған шақта, оны тұтқынынан босатып алуға белсене атсалысты. XVIII ғасырдың 60-жылдары Цинь империясы Қазыбек биді өз жағына шығару мақсатымен елшілерімен бірге көптеген бағалы сыйлықтар жіберген. Бірақ Қазыбек би Қытай жағына мүлде карсы болған. Ол Абылайды Цинь империясымен қарым-қатынас жасамауға шақырған. Ел ішінде Қазыбек биді Қаз дауысты Қазыбек деп атап кеткен.
Төле би Әлібекұлы (1657-1756 жж.)
Қазіргі Жамбыл облысындағы Шу өзенінің жағасында, Жайсаң жайлауыңда дүниеге келген, 1756 жылы Шымкент облысы, Леңгір ауданының Ақбұрхан ордасында қайтыс болған. Қазақтың қоғам қайраткері, атағы жер жарған шешен, Ұлы жүздің бас биі, "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Құдайберді әулетінің өкілі болып табылатын Әлібекұлы Төле биге дейін ешкім би де, бай да болмаған. Төле бидің ата-бабалары қарапайым шаруалар екен. Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. 15-20 жасынан билердің бас қосқан жиналысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері арқасында таныла бастайды. Ол кезде қазақ пен жоңғар хаңдықтары үнемі жауласып жүретін. Тәуке хан өлімінен кейін Қазақ хандығы ыдырай бастады. Ұлы жүзді басқарып отырған Төле би жоңғар басқыншыларына біраз уақыт кіріптар болады. Оларға салық төлегеніне қарамастан, Төле би саяси басқаруды өз қолына алды. Қазақтардың басын біріктіріп, оларды жоңғар бұғауынан құтқаруда Төле би маңызды рөл атқарды. Кейбір мәліметгер бойынша, Төле би Абылай сұлтанның өрлеуіне де ықпал еткен. Төле би, Орта жүздің бас биі Қазыбек Келдібекұлы және Кіші жүздің бас биі Әйтеке Байбекұлы үшеуі Әз Тәукенің бас кеңесшісі болған. Төле би Тәуке ханның Түркістанды Қазақ хаңдығының астанасы қылу, үш жүзді бір орталықка бағындыру, бір ғана Қазақ хандығын күшейту, туыс қазақ, қарақалпақ, қырғыз және өзбек халықтарының жоңғар-ойрат басқыншыларына қарсы әскери одағын құру туралы шараларды жүзеге асыруға белсене атсалысты. Сонымен бірге, Төле би Ұлы жүз бен Ресей арасында байланыс орнатып, дамытуға көп еңбек сіңірді. 1749 жылы немере інісі Айтбай бастаған елшілікті Орынбор губернаторы И. И. Неплюевке жібере отырып, ол Ресей қоластына өтуге дайын екендігін мәлімдеген. Неплюев 1749 жылғы 26 қыркүйектегі жауап хатында Ресейге қосылуға деген ниетін құптай отырып, екі ел арасындағы сауда байланыстарын дамытуды қолға алуды ұсынған. Қазақ хандығының ыдырау және жоңғарлардың басқыншылық соғыстары кезеңіңде Төле би басшыға тән қасиетін таныта білді. Жоңғарлар жағдайды пайдаланып, қазақ халқын жойып жібергісі, ал тірі қалғандарын қуғын-сүргінге ұшыратқысы келді, Төле би Қабанбай, Бөгенбай және Жәнібек батырлармен бірге бітұгас халық майданын құрып, азаттық жолында күрес жүргізді. Халық ауыз әдебиетінде Төле би туралы көптеген тарихи аңыздар сақталып қалған. Халық арасында Төле би айтты деген мақал-мәтелдер, нақыл сөздер кең таралды. Шымкентте, Түркістанда және Ташкентте билік басында болған Төле би сәулетті ғимараттар салуға да белсене атсалысты. Төле би есімі күллі қазақ тарихына қатысты ірі оқиғалармен тығыз байланысты. Төле би өзі 12 жыл билік жүргізген Ташкентте, атасы Жүніс ханның қасына жерленген.
Әйтеке би Байбекұлы (1644-1700 жж.)
Әбілқайыр ханға дейін Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі. Есім хан тұсында Самарқанды билеген Жалаңтөс батырдың жақын туысы. Байбекұлы Әйтеке Қазақ хандығының Тәуке хан тұсында ең беделді билерінің бірі бола отырып, "Жеті жарғы" зандарын жетілдіруге қомақты үлес қосты. Бұл зандар жинағы қазақ қоғамындағы феодализмді нығайту бағытында маңызды рөл атқарды. Әйтеке би ресми түрде хан кеңесшісі болды. Ол орталықтандырылған біртұтас қазақ хандығын құру жолында белсене атсалысты. Төле және Қазыбек билермен бірге Тәуке ханнан Абылайға дейін қазақ мемлекеттігінің эстафетасын алып өткен секілді. Қазақ елінің үш жүзінің бірлікте, тату өмір сүруінің қамын ойлаған қамқоршы болцы. Өзін дана, әділ би, аузы дуалы шешен, ішкі және халықаралық күрделі мәселелерді шешуде төреші, жоңғар басқыншыларына табанды қарсылық көрсетуді ұйымдастыру жолында үлкен үлес қосқан озық ойлы қайраткер ретінде таныта білді. Әйтеке би 25 жасынан бастап алғашында Ордабасыда, сонан кейін Күлтөбе мен Ұлытауда жыл сайын өткізілетін үш жүздің басшылары мен беделді адамдары бас қосқан жиындарға тұрақты қатысып тұрды. Тәуке ханнан бері дәстүр тапқан бұл жиындарда ұлт бірлігін нығайту мәселелері талқыланып, Жүздер мен рулардың арасындағы өзара келіспеушіліктен туындайтын даулар шешілетін болған. Қызу айтыс-тартыстар ушығып кетер тұста тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні іспетті жұрт тоқтасар бәтуаны Әйтеке би айтады екен дейді. Ол Ташкенттен 75 шақырым жердегі Қауыншы және Шыназ ауылдарының маңында жерленген.
Тәуке хан және оның билік құрған жылдары (1680-1718). «Жеті жарғы» заңдары.
Тауке ханның ішкі саясаты. Қазақ хандығының Сырдария бойындағы қалалар үшін ұзақ уақыт бойы жүргізген күресі XVI ғасырдың аяғында Түркістан мен оның қалаларын және Шайбани әулетінің аса ірі жері–Ташкентті Қазақ хандығының құрамына қосумен аяқталды. Бұл территорияларды Қазақ ханының құрамына қосу туралы 1598 жылғы шарт Мауараннахрдың Шайбани әулетінің орнына келген жаңа Аштархани Әулетінің өкілімен жасалды. Сөйтіп, Сырдария бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік қазақстанның территориясы үшін бір жарым ғасырға созылған күрес уақытша аяқталды.
Алайда, Есім ханнан (1598-1628 жж.) кейін Қазақ хандығының жағдайы одан сайын нашарлай түсті, феодалдық қарқысулар ұлғайып, жоңғарлар Жетісудің бір бөлігін уақытша басып алып, бұл өңірде көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұхара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастаған кезде, қазақ ханы Жәнгір (1628-1652 жж.) Бұхара хандығымен одақтасып, жоңғар феодалдарынның шабуылына қарсы күресті. Жәнгір хан өз өмірінің деңін жоңғарлардың шапқыншылығына тойтарыс берумен өткізіп, оларға қарсы үшінші рет 1652 жылы болған шайқаста Жәнгір хан өлтірілді.
1680 жылы хандықтың тағы Жәнгірдің баласы Тәуке ханға (1680-1718 жж.) көшті. Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мәз емес еді. Феодал шонжарлардың арасында бақталастық пен алауыздықтар күшейе түстіп, әрбір сұлтан өз иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге тырысты. Қазақ жүздерінің арасында бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшісінен батқан қазақтарға Шығыстан, Арқадан төтеп берген жоңғарлардың шабуылы күшейе түскен еді. Осындай қиындық кезеңде хандық құрған Тәуке алдымен Россия және оңтүстіктегі көрші елдермен қарым – қатынасын түзей отырып, қазақ қоғамының ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандықтардың уақытша болсада ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулар мен батыл күресуге болмайтынын ол жақсы түсінді.
Хандық билігін күшейтуге бағытталған ірі-ірі өзгерістер жасады. Тәуке өзінің саясатын феодалдық билер мен шонжарларға, батырларға сүйеніп жүргізді. «Xалық кеңесі» мен «Билер кеңесін» тұрақты орган ретінде қалыптастырып, олардың рөлін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде Күлтөбеде 3 жүздің басын қосқан жиын өткізіп тұрды.
Тәуке ел бірлігі бұзылуының ұйтқышылары феодал ақсүйектер мен сүлтандарды әлсіретуге, мемлекеттік құрылысты күшейтуге тырысты. Жүздер мен ұлыстар арасындағы күрделі тартыстар билер кеңесінде, абыройлы да әділетті де Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. билер адында шешілді.
Тәуке билікті өз қолына алды. Өзінің алысты болжағыш саясаткер екендігін елге таныта білді. Оның қолына ең маңызды көш – қоңысты белгілеп бөліп беру, алым - салық салу, сот ісі, қарулы күш т.б. қызмет түрлері жинақталды. Сыртқы жағайды назарда ұстап, кәмелетке толғандарға 5 қарумен жүруді міндеттеген.
Сөйтіп, «қара қазаққа» сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін халық көкөйіндегі көкейтесті мәселелерді: қөш- қоныс, ел тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б. талқыланды. Ақыры, билер кеңесі ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды.
XVII ғасырдың аяғында қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы өте шиелінісе түті. Халық басына қиын да қилы заман орнады. Сыртқы душпандар жиі торуылдай бастады. Ал қуатты сұлтандар өздерінің иілігіндегі ұлыстарды жеке – дара билеп, дербестенуге бой ұрды. Сондықтан Тәуке елдің ауыз бірлігін нығайтатын шаралар қарастыра бастады.
«Жеті жарғы» заңдар (Тәуке ханның заңдары).
XVII ғасырдың аяқ шенінде қазақтардың әдеттегі қуқық (право) нормалары бір жүйеге келтіріліп, толықтырылды. Тәуке хан билік құрған кезде тұжырымдалған заңдар «Жеті жарғы» деген атпен мәлім, мұның өзі сөзбе–сөз алғанда «жеті ереже» деген сөз. «Жеті жарғыда» орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық правосының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Ғылыми әдебиетте бұл заңдық (юридикалық) құжат (документ) «Тәуке ханның ережесі» немесе «Тәуке ханның заңдары» деп аталады. Деректемелерде «Жеті жарғының» авторы кім болғаны жөніңде мағлұматтар жоқ. Тарихи аңыздарға қарағанда, оны жасаушы Тәуке хан дейді: ол Күлтөбе деген жерде үш жүздің өкілдері болған билердің басып қосып, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» заңдарын «Жеті жарғы» деп аталатын нормаға біріктірген екен деседі.
«Тәуке хан ережесінің» негіздері туралы қайсы бір тиянақты пікір айту қиын, кейбір ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс ханның Ясасынан іздейді, енді біреулері «Жеті жарғы» Ясадан мүлдем тәуелсіз жазылған деседі. Тегінде, «Жеті жарғының» негізгі көзі деп бәрінен бұрын қазақтардың әдеттегі байырғы правосын, сондай – ақ Тәукеден бұрын өмір сүрген қазақ хандарының жазылмаған заң ережелерін мойындаған жөн. Заңдарға негізінен алғанда қазақ қоғамының XVII ғасырдағы әскери – саяси және әлеуметтік өмірінің қажеттеріне жауап беретін ережелер енді.
«Жеті жарғыны» жасау қолданылып келген әдеттегі правоның нормаларын қазақтың феодалдық қоғамының жаңа қажеттеріне бейімдеу, бұл орайда ол нормалардың феодал ақсүйектердің мүдделеріне сай келетіндерін ғана сақтау мақсатын көздеді. Сөйтіп, Тәуке ханның «Жеті жарғы заңдары» қазақ қоғамының сол замандағы әлеуметтік және құқық нормалары заң жүзінде баянды етілді.
«Жеті жарғыға» әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық право нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған. Мазмұны жағынан «Жеті жарғы» үш болімнен турады: біріншіден, қазақтың ежелгі әдет –ғұрып заңдарын қамтыған «Қасым ханның қасқа жолына» негізделген, екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде «Есім ханның ескі жолына» негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханның дәуіріне , саясатына сай енгізілген жаңалықтар.
«Жеті жарғы» жеті заңнан құралды :
1. Жер дауы заңы (земельный закон)
2. Отбасы - неке заңы (семейно – брачный закон)
3. Әскери заң (военый закон)
4. Сот заңы (судебный закон)
5. Қылмысты істер заңы (уголовный закон)
6. Құн заңы (закон о Куне)
7. Жесір дауы заңы (закон о вдовах)
Сөйтіп, «Жеті жарғының» біздің заманымызға дейін жеткен заңдар осындай еді .
Тәуке ханның сыртқы саясаты.
Тәуке ханның сыртқы саясаты атырабындағы елдермен тату көршілік байланыс орнатуға, олармен экономикалық, сауда – саттық қарым – қатынас жасауға тырысқан бейбіт дипломатиялық саясат болды. Тәуке хан Бухара хандығымен бибітшілік қарым – қатынаста болуға, Орта Азиядағы отырықшы аймақтармен, қалалармен сауда – саттық жасауға тырысты. Қазақ хандығымен жауласып келген жоңғар хандығына да соғысты тоқтатып тату көршілік қатынас орнату жөнінде Қазыбек би бастаған елшілер жіберген. Ол кезде мейлінше жауласып алған жоңғарлар мен қазақтарды4 бітімге келе қоюы мүмкін емес еді.
XVII ғасырдың соңы мен XVIIІ ғасырдың басында жоңғар феодалдары қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасап тұрады. Олар Оңтүстік Қазақстанды және Сырдария бойындағы базарлы қалаларды, сонымен қатар ең маңызды кереуен жолдары өтетін территорияны да басып алуға тырысты. 1681 – 1685 жж. жоңғар феодалдары Оңтүстік Қазақстанға бірнеше рет жабуыл жасады, Сайрам қаласын қиратып, егіншілікпен айналысқан ауылдарды күйретті. XVIIІ ғасырдың бас кезінде жоңғар әскерілерінің бір тобы Сарысу өзеніне жетсе, екінші бір бөлігі Орта жүздің шығыс солтүстік аудандарына басып кірді .
Қазақ ханы Тәуке береке – бірлікті барынша күшейтіп, сыртқы жауға батыл күрес жұмсау үшін қажымас қайрат жұмсады. 1710 жылы жауға қарсы қалай төтеп беру мәселесін талқылау үшін Қарақұм маңында барлық қазақ жүздерінің өкілдері бас қосты. Халықжасақтары құрылды, бұлар жоңғар әскерлерін шығысқа қарай ығыстырды. Бірақ, бұл жеңіс баянды бола алмады. Өйткені бұл кезде жоңғарлар жұм (біріккен), қазақтар бытыраңқы болды. Қазақтың феодал шоншарларының арасындағы алаусыздық пен енжарлық, сыртқы жаудан қорғану үшін жалпы халық күшін жұмылдыруға кедергі болып отырды. Бұл жағдайды пайдаланған жоңғарлар шабуылды қайта бастады. 1716 жылы бұлардың әскерлерінің негізгі бөлігі Іле өзенінен Аягөзге қарай жорық бастады. Нақ осы кезде жоңғарлардың отрядтары Абақанға қарай беттеп, Бие және Катун өзендерінің арасындағы жерді басып алды.
Тауке хан Россия мемлекетімен де тату, достық қарым – қатынас жасауға тырысты. Алайда, Тәуке хан қазақ хандығын бір орталыққа бағынған күшті мемлекет етін құру мақсатын жүзеге асыра алмады, халқының басым копшілігі көшпелі және жартылай көшпілі мал шаруашылығымен айналысқан және патриархалдық-феодалдық қатнас үстем болып отырған елде мұны жүзеге асыру мүнкін емес еді, оған қазақ хандығының сыртқы жағдайы да мүнкіндік бермеді. Сөйтіп, қазақ хандығы бытыраңқылық жағдайда кала берді. Әрине, бул бұрын- сонды Орта Азия өңірде тарих сахнасына шыққан көшпелі хандықтардың бәріне ортақ жағдай еді.
Солай бола турса да, Жәңгірдің баласы Тауке хан (1680-1718 жж.) тұсында қазақ хандығың бірлік-берекесі күшейе түсті. Тауке хан қазақ тарихында «Әз Тауке», «адамзаттың данасы» деп аталды. Ол хан тағына отырған сөң, қазақ хандығында асқынған ішкі феодалдық алауыздық пен бытыраңқылықты жойып, бір орталыққа бағынған қазақ хандығын құруға қажырлы қайрат жұмсаған мемлекет қайраткер деп, толық есептеумізге болады.
-
Карточка 1.
1. Жер пайдалану түрлері - Формы землепользования.
