?аза? ханды?ына 550 ж.
Саба?ты? та?ырыбы: ?аза? ханды?ына 550 ж
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік: ?аза? ханды?ыны? ??рылу тарихымен таныстыру, ?аза? жеріндегі
т???ыш дербес мемлекетті? жаулап алушылы? со?ыстар н?тижесінде емес,
халы?ты? ?асырлар бойы арманда?ан арман тілегі мен ?зара туыстасты?ы н?тижесінде д?ниеге келгенін т?сіндіру. Абылай мен Т?уке ханны? билік саясатына т?сінік беру.
Т?рбиелік: Т???ыш ?аза? мемлекетіні? ??рылуына негіз ?ала?ан ?о?ам ?айраткерлеріні? е?бегін ба?алай білуге т?рбиелеу, ?з еліні? тарихына, адал ?лдарына деген ??рмет сезімін ?алыптастыру.
Дамытушылы?: Картамен ж?мыс жасау?а, ?з бетінше ?орытынды жасау?а, ізденіске да?дыландыру. Ойлау ?абілеттерін дамыту.
К?рнекілік ??ралдар: Карта, тірек схемалары, Абылай, Т?уке портреттері, ?р т?рлі кестелер.
Саба?ты? т?рі: ?айталау, ?орыту саба?ы
Саба?ты? барысы:
1. ?йымдастыру кезе?і: О?ушыларды т?гелдеу, зейінді саба??а аудару.
2. ?й тапсырмасын тексеру
М??алімні? с?зі: ?аза? ханды?ыны? ??рылуына себеп бол?ан басты шарттарыны? бірі — ?білхайыр ханды?ында?ы ру – тайпаларды? саяси жа?дайы, оларды? шаруашылы? ?мірлеріндегі да?дарыстар, хан ?рпа?тарыны? билік ?шін таласы, ойрат тайпаларымен со?ыста же?іліске ?шырауы — халы? б??арасыны? ?білхайыр хан?а наразылы?ыны? ?рши т?суіне себепші болды. Сонымен ?атар феодалды? езгі мен ?анау б??ара халы?ты ауыр к?йзеліске ?шыратты. К?шіп — ?ону т?ртібі жиі б?зылады. Халы? бейбіт ?мірді а?сады. Керей мен Ж?нібек с?лтандар б?л тарихи жа?дайда дер кезінде, ?з ма?сат — тарына шебер пайдаланды. С?йтіп, ?білхайыр ханны? ?стемдігіне ?арсы к?рескен ?аза? тайпаларыны? к?семіне айналып, ?аза? тайпаларын бастап, ?аза? ханды?ыны? болаша? негізін салу?а Батыс Жетісу?а к?ш бастады. Мо?олстан ханы Есен — б??а Керей мен Ж?нібекті ?білхайыр?а ?арсы пайдалану ?шін ??ша? жая ?арсы алды. Олар?а Шу бойынан ?оныс б?ліп берді.
1465 — 66 жылдары ?озыбасыда ?аза? ханды?ын ??рды. Жа?адан ??рыл?ан ?аза? ханды?ыны? та?ына Шы??ысханны? ?рпа?ы бол?анды?тан, Керей мен Ж?нібек с?лтандарды? екеуіні? де отыру?а ???ы болды. Біра? т?ртіп бойынша жасыны? ?лкендігі де ескерілді, сонды?тан хан та?ына Керей отырды. А?ылдасар тірегі Ж?нібек болды.
?аза? мемлекетіні? ХVI — XVII ??. ?леуметтік — экономикалы? жа?дайы бір ?алыпты болды. ?аза? ханды?ыны? ??рылымы 7 сатыдан ?аланды: ауыл – ауыл басы, ата — айма?ты — а?са?ал, руды — рубасы, арысты — би, ?лысты — с?лтан, ж?зді — хан, ханды?ты — ?а?ан бас?арды.
?аза? ханды?ында?ы шаруашылы?ты? негізгі басты саласы к?шпелі ж?не жартылай к?шпелі мал шаруашылы?ы болды. К?птеген хандар билік басына келіп ?з саясаттарын ж?ргізді. 1680 — 1715 жж. Хан та?ына Т?уке отырды. Ол талас — тартыс пен бытыра??ылы?ты жойып, бір орталы??а ба?ын?ан ?аза? ханды?ын ??ру?а к?ш салды, «Жеті Жар?ы» атты за? жина?ын ??растырды. Абылай хан 1771 — 1871 жж. Хан та?ына отырды. ?о?амды? ?айраткер, ?олбасшы, дарынды саясаткер ретінде ?зін к?рсете білді. Барлы? м?селені тек дипломатиялы? ?атынас ар?ылы шешті. ?лтыны? азатты?ы ?шін к?рескен, ?з заманыны? азаматы.
Картамен ж?мыс
1. ?аза? ханды?ыны? ?ай жерде ж?не ?ашан ??рыл?анын к?рсету.
2. Ж?нібек пен Керей с?лтандар ?аза? ханды?ыны? шекарасын ?ай жерге дейін ке?ейтуге ?мтылды.
«Тарихи ?йірме» атты р?лдік ойын
Сынып екі топ?а б?лінеді. 1 — топ Т?уке, 2 — топ Абылай. ?р о?ушыны? ат?аратын р?лі болады:
1. Реттеуші – ?йымдастыру(?р о?ушы?а с?з беріп отырады).
2. Баяндаушы – топта ?ткен ой тал?ысын м??алімге айтып береді.
3. Бейнелеуші – ол ханды к?з алдына ?алай елестейтінін, соны сурет ар?ылы бейнелеп, мінездеме береді.
Абылай хан тобы: ?стамды, жауына ?атал, досына адал, ?олбасшы, ?аhарлы адам.
Т?уке хан тобы: дипломат, данышпан ?олбасшы, ?лтыны? бірлігі мен жеріні? т?тасты?ын са?тау?а жан аямай к?ш сал?ан ірі мемлекеттік т?л?а.
4. С?ра? ?оюшы – ой тал?ысы бол?ан кезде с?ра?тарды ?ояды.
Абылай хан тобы:
1. Абылай ханны? ата тегін ата?
2. Абылай ханны? XVIII ?. ?лемдік де?гейдегі мемлекет ?айраткері, дипломат бол?анын ?алай д?лелдеуге болады?
3. ?білхайыр ханны? билігіні? ?лсіреуіні? басты себебі не болды?
4. ?аза? тайпалары ?білхайыр хан?а неліктен наразы болды?
5. Мо?олстан ханы Есен — б??а ?аза? с?лтандары Ж?нібек пен Керейге ?ай жерлерден жер б?ліп берді?
Т?уке хан тобы:
1. Жеті жар?ы ?андай за??
2. Жеті жар?ы за?ы неше тараудан т?рады?
3. ?рлы? жаса?андар?а ?андай жаза ?олданылды?
4. Мо?олстан ханы Есен — б??а Керей ж?не Ж?нібек с?лтандарды не себептен ??ша? жая ?арсы алды?
5. Керей мен Ж?нібек хандарыны? туысты? жа?ынды?ы ?андай?
6. ?аза? ханды?ында?ы шаруашылы?ты? негізгі басты саласы ?андай шаруашылы? болды?
7. ?аза? ханды?ыны? ??рылуыны?, ны?аюыны? тарихи ма?ызы ?андай?
5. Із ?уушы – о?ушы даталар бойынша ж?мыс істейді.
Абылай хан тобы: 1711 — Абылайды? ту?ан жылы.
1742 жыл Абылайды? Жо??арлар?а т?т?ын?а т?суі.
1771 жыл Абылайды? хан болуы.
1757 — 1777 жж. Пекинге 10 елшілік жіберген.
Т?уке хан тобы: XVII — XVIII ?. Жеті жар?ы за?ы шы?арылды.
1687 — 88 ж. Орта Азиямен сауда дамытты.
1686 — 1693 жж. орыс — ?аза? ?атынастарын дамытты.
1718 жыл Т?уке хан ?аза тапты.
6. Д?некер – ?азіргі ?мірде осы ?айраткерлерді? алатын орны. (ескерткіштер, кітаптар).
Абылай хан тобы: Абылай хан ескерткіштері Астанада, Алматыда, ?ара?андыда орналас?ан. ?асиетті Т?ркістан ?аласында 2000 жылы Н. Назарбаевты? п?рменімен Абылай ханны? басына орнатыл?ан ??лпытас?а М. Ж?мабаевты?:
?иын к?н ту?ан алаш басына,
Ш?быртып жапанны? сар даласына.
К?ндерде сонау – ?ара топсыр?ан ел.
Сол к?нде ел ?ор?а?ан Абылайды?
?ылса? да аз ?анша т?уеп моласына,- деген ?шпес ?ле?і жазыл?ан.
Т?уке хан тобы: М. Ж?мабаев «Т?ркістан» деп аталатын ?йгілі ?ле?інде ???ы? ж?йесін ж?йелеу ісіні? к?рделі, ?иын ж?не ма?ызыны? тарихта зор бол?анын былайша суреттейді:
?діл хан аз болды Назардайын,
Алаш?а Есімханны? жолы дайын,
Т?укедей данышпан хан ??р?ан екен,
Басында ??лт?бені? ??рылтайын.
?. Байбол?лыны? «Т?ле биді? тарихы» деп аталатын ?йгілі дастанында да «Жеті жар?ы» туралы айтылады.
7. Іздеуші – о?ушыны? р?лі та?ырыптан тыс м?ліметтер, деректер келтіру.
Абылай хан тобы: Абылай сонымен ?атар к?йші болды. К?йлері: «А? тол?ын», «Д?ние ?алды», «?айрат елім», «?оржын ?а?пай», «Майда жел», «Сары бура».
Абылай жетпіске келіп д?ниеден ?тер кезде Б?хар жырауды ша?ырыпты.
Сонда Б?хар жырау Абылайдан былай деп с?рапты: «Не арман – тілегі?із бар» деген екен?. Жауабы: Абылай жыраулармен ма??лдаса келе, ?ш арманын айт?ан екен:
1. К?п ?ан т?гілді. Мен т?кпесем, д?шпан мені? ?анымды т?гетін болды.
2. Хал?ым жер емшегін еме алмады, ?ала кент сал?ызып ?лгермедім.
3. Елді? басы бірікпеді, тентегі телесі к?п болды.
Т?уке хан тобы: А?ылы ас?ан ?з — Т?уке хан б?л д?ниеден ?тер кезде: «?аза?ты? ?раны бірлік» деп к?зін ж?м?ан екен.
Т?уке ханны? елшісі, ?рі ке?есшісіні? бірі бол?ан ?ожаберген жырау «Жеті жар?ыны?» пайда болуы – ха?ында былай дейді:
Шы?айдан со? орнына Т?уке ?алды,
Кезінде ?з — Т?уке деп ата? алды,
?азыбек, Т?ле, ?йтеке а?ылшы боп,
Дейт??ын «Жеті жар?ы» за? шы?арды.
8. Жазушы – Абылай, Т?уке хан?а арнап ?ле? жолдарын шы?ару.
9. Сілтеме жасаушы – осы та?ырыпта ?ызы?тыр?ан о?и?аларды, ма?л?маттарды келтіру.
10. С?з тап?ыш (Осы адамдар туралы ма?ал — м?телдер, на?ыл с?здер келтіреді).
С?зж?мба? шешу:
1. Абылай хан ?аза?ты? ?андай мемлекеттігін са?тауды к?здеді?(Алаш)
2. Орта ж?з ханы (?білм?мбет)
3. ?ш ж?зді? ?кілдері ?ол ?ой?ан тау аты ?алай аталады?(?лытау)
4. ?аза?ты? со??ы ханы? (У?лихан)
5. ?ш ж?зді? бірі ?алай аталады? (Орта)
6. ?аза?станда?ы ?зен аты? (Жайы?)
«Анаграмма»
анх, баыалй, ?уек, натсул, кейер, аыср, кылса, н?сыыш.
Тарихи сына? хат
?аза? ханды?ыны? ??рылуына себеп бол?ан басты шарттарыны? бірі — ханды?ында?ы ру — тайпаларды? саяси жа?дайы, оларды? шаруашылы? ?мірлеріндегі да?дарыстар, ?рпа?тарыны? билік ?шін таласы.
С?лтандар ?аза? тайпаларын бастап, ?аза? ханды?ыны? болаша? негізін салу?а Батыс к?ш бастады. Мо?олстан ханы Керей мен Ж?нібекке ?зенні? бойынан ?оныс б?ліп берді…………. жылдары ?аза? ханды?ын ??рды. Хан та?ына…………. отырды. ?аза? ханды?ыны? ??рылымы………. сатыдан ?аланды. ?аза? ханды?ында?ы шаруашылы?ты? негізгі басты саласы шаруашылы?ы болды.
?орытынды:
Та?ырыпты ?алай ме?гергенін білу ?шін, шы?у пара?ын пайдаланамыз. ?р о?ушы?а шы?упара?ы таратылады, сол пара??а олар б?гінгі та?ырыптан не т?сінді, барлы?ын ?а?аз?а жазып, та?тада?ы ілініп т?р?ан конвертке апарып салады.
Ба?алау. Же?імпаздарды аны?тап, ба?а ?ою.
?й тапсырмасы: «Егер мен хан болсам….» деген та?ырыпта ой тол?ау жазу.
