ХХ ?асырды? 20-30жылдарында?ы ?аза?стан ?дебиеті мен ?нері

11 сынып Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы:

ХХ ғасырдың 20-30жылдарындағы Қазақстан әдебиеті мен өнері .

Сабақтың мақсаты:

Білімділік : Қазақстанда кеңестік әдебиет , бейнелеу мен музыка өнерінде,театр мен кинематография да өшпес із қалдырған қайраткерлермен оқушыларды таныстырып, қазақ жерінде ашылған мәдени орындар туралы түсіндіру,білімдерін арттыру.

Дамытушылық: Оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру,есте сақтау қабілетін дамыту,ізденіске дағдыландыру .

Тәрбиелік : Азаматтық тәрбие, жан-жақты жеке тұлға ретінде қалыптастыруға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Интерактивті кабинеттегі дәстүрлі емес сабақ

Сабақтың типі: Аралас сабақ.

Сабақтың әдіс-тәсілі: жеке, топпен жұмыс.

Сабақтың көрнекілігі: Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық - гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық/М.Қойгелдиев, Ө.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007////

Қайраткерлер портреттері,тірек-сызбалар, карта, слайд.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.(2-3 мин.)

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.(10-12 мин.)

«Тарихқа саяхат » ойыны.

ІІІ. Жаңа сабақты меңгерту: (20 мин)

жаңа сабақтың тақырыбы мен мақсатын хабарлау

ІҮ. Жаңа сабақты бекіту(3-4 мин.)

« Теледидар» ойыны

Ү. Қорытынды(2 мин)

Тестпен жұмыс.

ҮІІ. Оқушыларды бағалау(журнал,күнделік)

Үйге тапсырма

«Тарихқа саяхат» ойыны.

Шарты: Сынып оқушылары 3 топқа бөлінеді. Әр топтың тақырыпқа байланысты эмблемасы болады.

Кіріспе:Ойынның шартын түсіндіру .Әр топ өз таңдаулары бойынша тор көздегі цифрларды таңдайды, артындағы сұрақтарға жауап береді,сол цифр ұпай болып есептеледі.

Кісі есімдері	10	20	30	40	50
Шығармалар	10	20	30	40	50
Тарих	10	20	30	40	50
Тарихи тұлғалар	10	20	30	40	50

1.К і с і е с і м д е р і :

10.Мәскеу шығыстану институтының ректоры?

20.Қазақ жазушысы,Ленинград университетінің түлегі кім?

30.Тарих толқынында, Ғасырлар тоғысында кітаптарының авторы?

40. 1912—1993 — аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО шет ел ордендері мен медальдарының иегері. Алматы қаласында, қызметкерлердің отбасында өмірге келген.

50. «Азамат, жүнжіме,жірме бос

Қол ұстас,бірігіп тізе қос!

Ту ұстап дұшпанға барайық,

Теңдіктің ұранын салайық.

Тізесін батырған залымнан

Күн туды біз теңдік алайық!»деген «Жас қазақ марсельезасы»атты революциялық рухта әні тараған . «Советстан»,« Көкшетау» поэмасының авторы,мемлекеттік қайраткер?

2.Жылдар :

10. 1924ж ақпан айы.

20.1940ж 10 қараша.

30.1934ж 15 мамыр.

40.1928ж 10 маусым.

50.1934 ж 15 қаңтар.1934. 1934ж

3.Т а р и х :

10.Мәдени революцияның міндеттері.

20.Сауатсыздықты жою.

30. Әліпбиді өзгерту.

40.Бастауыш және орта мектеп құрылымы туралы

50.Жоғары оқу орындар.

4.Т ұ л ғ а л а р.

10.

20

30

40

50

ІІ.Жаңа сабақ жоспары:

1.Кеңестік әдебиеттің қалыптасуы.

2.Қазақстан бейнелеу өнері.

3.Музыка өнері.

4.Театр өнері.

5.Кинематография.

 

1.Кеңестік әдебиеттің қалыптасуы.

Ақын-жазушылар	Шығармалары
А.Байтұрсынов Б. Майлин Ж. Аймауытов С. Мұқанов Ғ. Мұстафин М. Жұмабаев  С. Сейфуллин І. Жансүгіров Ғ. Мүсірепов	«Маса», «Әдебиет танытқыш»,т.б. «Азамат Азаматыч», «Жалбыр», т.б. «Қартқожа», «Мансапқорлар», «Ел қорғаны» т.б. «Жұмбақ жалау», «Сұлушаш» т.б. «Өмір мен өлім» т.б. «Шолпан», «Батыр Баян», «Ертегі», «Қойлыбайдың қобызы», «Жүсіпхан» т.б. «Көкшетау», «Тар жол, тайғақ кешу», т.б. «Құлагер», т.б. «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» т.б.

2.Қазақстан бейнелеу өнері.
Бұл кезеңде Қазақстанның тұңғыш кәсіби суретшісі Ә.Қастеев керемет туындылар жазды. Қазақ көркемсурет өнерінің қалыптасуы мен дамуы, Қазақстан көркемсурет мектебінің өзіндік даму жолы оның есімімен байланысты. Оның шығармашылығы 20-жылдардың соңында басталды. Ол жазған көптеген акварель туындылар «Ескі және жаңа тұрмыс» деген топтама ретінде белгілі. Суретші туындыларынан ұлттық ерекшелікке, адам жанына терең үңілуге, тарихқа, халықтың салт-дәстүріне деген шынайы көзқарасы анық байқалады. Оларда сомдалатын бейне шынайылығы суретші шығармашылығының езіндік ерекшелігі. Ә.Қастеев жазған мыңнан астам картиналар мен суреттер «республиканың көркемсурет қолжазбасы» деп бекер аталмаған. Ә.Қастеев туындыларында Қазақстанның жазира даласы суретшіге тән терең лирикамен бейнеленген.
Соғысқа дейінгі кезеңде Ә.Ысмайылов, Х. және К.Қожықовтар, Б.Сәрсенбаев, О.Таңсыкбаев сияқты қазақ суретшілері жұртшылыққа кеңінен танымал болды. Соғыс жылдарында Қазақстанда ұлттық көркемсурет өнерінің дамуына зор үлес қосқан Украина, Белоруссия, Ленинград және Мәскеуден келген суретшілер жұмыс істеді.Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары елге көрнекі үгіт аса қажет болды. 1920 жылы Верныйда басты міндеті — саяси плакаттар шығаруға арналған көркемөнер шеберханалары ашылды. Көркемөнер плакаттар түрінде көшелерге ілініп, адамдарды революциялық рухта болуға үндеді. Н.Хлудов, А.Пономарев сияқты суретшілердің шығармашылығы көпшілікке кең танымал болды.
1928 жылы Қазақ АКСР Ағарту халкомы Қазақстан, Сібір және Урал суретшілерінің жылжымалы көрмесін ұйымдастырды. 1932 жылы жарық көрген «Әдеби-көркем ұйымдарды қайта құру туралы» қаулыға сәйкес республикада 1933 жылы Суретшілер одағы құрылды.
1934 жылы 8 мамыр күні Мәскеудегі Шығыс мәдениеті мұражайында «Кеңестік Қазақстан өнері» көрмесі ашылды. Онда Н.Крутильников, Қ.Қожықов, Ө.Исмаилов, т.б. суретшілердің шығармалары қойылды. 1935 жылы «Қазақстандағы Кеңес өкіметіне 15 жыл» көрмесінің базасында Қазақ мемлекеттік Көркем өнер галереясы құрылды.
 Әбубәкір Исмаилов қазақ бейнелеу өнерінің алғашқы өкілдерінің бірі. 1927 жылы ол Бейсембай Сәрсенбаев екеуі Омбыдағы Врубель атындағы көркем өнер училищесінің жанынан қазақ жастары үшін ашылған біржылдық студияға түседі. Келесі жылы ол Мәскеуге оқуға жіберіледі.
ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңына қарай Әбілхан Қастеевтің де шығармашылық жолы басталады. Ол алғашқы кәсіптік дағдыларын Н.Г.Хлудовтан оқып-үйрену арқылы алған.
Бейнелеу өнері саласында маман кадрлар даярлау ісімен Алматыдағы театр-көркемөнер училищесі айналысты.
 Қазақстанның суретшілері өз шығармаларында өткен өмір суреттерін бейнелеуге ұмтылды. Ә.Қастеев революцияға дейінгі Қазақстандағы әлеуметтік жанжалдар төркінін ашып көрсетуге тырысқан суреттер сериясын жасады. «Қызды зорлықпен әкету», «Садақа жинаған молла», «Құрғақшылықта тасаттық беру», «Кәрі байдың құда түсуі» суреттері әйелдердің бас еркі жоқтығын, қарапайым халықты, алдап-арбау көріністерін көз алдыға әкелді. Бейнелеу өнерінің шеберлері өздері өмір сүріп жатқан кезең, әсіресе 30-жылдар тақырыбына көбірек мән бергені байқалады. Суретшілер кеңес адамын, олардың ерлігі мен коммунистік идеяға адалдығын бейнелеуге көңіл бөле бастады. Бұл жылдары партиялық идеологияның Қазақстан суретшілері шығармашылығына әсері анық байқалды.
 

3.Музыка өнері.
Тіпті азамат соғысы жылдарында-ақ музыка жаңа тақырыптармен толыға түскен еді. Алғашқы революцияшыл қазақ әндері туды. Ақындар мен әншілер Кеңес өкіметі идеяларын насихаттауда маңызды рөл атқарды. Әсіресе С.Сейфуллиннің «Жас қазақ марселъезасы» атты революциялық рухтағы әні кең таралды.
Азамат, жүнжіме, жүрме бос
Қол ұстас, бірігіп тізе қос!
Ту ұстап дұшпанға барайық,
Теңдіктің ұранын салайық.
Тізесін батырған залымнан
Күн туды біз теңдік алайық!
 
Қазақстанның уездік орталықтарында жергілікті органдар Музыкалық мекемелерді ұйымдастыруға баса көңіл бөлді. Бұл халықты саяси ағарту міндеттеріне байланысты еді.
 1919 жылы Ақмолада музыкалық мектеп, ал келесі жылы театр, музыка және би үйірмелері бар Халық үйі ашылды. Осы жылы Верныйда жергілікті гарнизонның мәдени ағарту коллегиясы жанынан П.М.Виноградовтың бастамасымен Қызыл әскерлер хоры ұйымдастырылды. Ұзамай-ақ қалада әскер пәлімдері мен парктерде ойнайтын симфониялық оркестр жұмыс істей бастады. 1920 жылы Орынборда музыка мектебі мен музыка кітапханасы, сондай-ақ халық аспаптары оркестрлері үшін көркемдік репертуар құрастыратын комиссия ұйымдастырылды. Петропавлда осы жылы халықтық консерватория ашылды. Бұл жылдары ұйымдастырылған музыкалық мекемелер радио мен теледидардың орнына халыққа идеологиялық тәрбие беруде маңызды рөл атқарды.
Халық арасынан талантты орындаушыларды іздеп тауып, кеңестік музыкалық ұжымдарға тарту үшін слеттер мен байқаулар өткізіле бастады. Қазакстанның көптеген аудандары мен облыстарында әншілер, ақындар, музыканттар байқауы тұрақты өткізіліп тұрды. 1922 жылы Қарқаралыда өткен байқауда бірінші орынды талантты әнші Ғаббас Айтпаев иеленді. 1924 жыды Петропавлда ірі ақын, сазгер әрі әнші Ыбырай Сандыбаев қатысқан слет өтт 
1923 жылы Мәскеуге Ә.Қашаубаев, И.Байзаков, Е.Өмірзақов, Ғ.Айтпаева, Қ.Байжанов, Қ.Жандарбеков, т.б. қазақ әншілері мен музыканттары шақырылып, концерт қойды. 1925 жылы жаңа астана Қызылордада Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, т.б. қатысуымен қазан халық музыкасының үлкен концерті өтті.Қазақ музыка мәдениетін зерттеу және насихаттау ісінде қазақ музыка фольклорын қажымай жинаушы сазгер Александр Викторович Затаевичтің (1869—1936 ) рөлі үлкен. Орынборға 1920 жылы келген ол 3 жыл ішінде 1500-ден астам қазақ әндері мен күйлерін жазып алды. Республика үкіметі А.В.Затаевичтің еңбегін жоғары бағалап, оған 1923 жылы 9 тамызда Қазақ АКСР-нің Халық әртісі атағын берді. Ол барлығы — 2300 шығарма жазып алған, оның ішінде ұйғыр, дүнген, өзбек, қарақалпақ, татар, кәріс ұлттық музыкалары да бар. «Қазақ халқының 1000 әні» деген алғашқы жинағы 1925 жылы Орынборда, ал «Қазақ халкының 500 әні мен күйі» деген екінші жинағы 1931 жылы Алматыда жарық көрді. Ол жинаған қазақ халқының бай музыкалық қазынасы дүние жүзі елдерін Қазақстанның өзіндік музыка өнерімен таныстырды.

Қ.Жұбанов Күләш Байсеитова Шәкен Айманов Әміре Қашаубаев Шара Жиенқұлова

4.Театр өнері.
20-50-жылдарда репрессияларға қарамастан Қазақстан мәдениеті жетіліп, әдебиетт

ің дәстүрлі және драма жанрлары дами түсті. 20-жылдардың ортасына дейін Қазақстанда әуесқой театр топтары болды. Олардың ішінде ең танымал болғандары - Семей әуесқой театр тобы және Халықка білім берудің Орынбордағы қазақ институты. Институт негізінде 1926 жылы қаңтарда Қызылордада тұңғыш кәсіби қазақ театры ашылды. Онда М. Әуезов, Ж. Шанин, С. Қожамқұлов, Қ.Қуанышбаев, Қ.Жандарбеков, З.Атабаева және басқа да дарынды драматургтер, режиссерлер және артистер жұмыс істеді.
1926 жылы Қызылордада қазақ театры ашылып, Қазақстанның музыкалық орталығына айналды. Ол өзінің алғашқы онжылдығы бойында негізінен музыкалық театр болды. Қазақ көрермендерін тарту үшін театрда спектакльден кейін концерт берілетін.
1931 жылы Алматыда қуатты радио тарату станциясы жұмыс істей бастады. Радиоорталықта түңғыш қазак кәсіпқой хоры ұйымдастырылды. Ұлттық өнер кадрларын даярлау үшін Алматыда 1932 жылы театр-музыка техникумы ашылды. Бұл республикадағы тұңғыш өнер оқу орны еді, сондықтан онда жұмыс істеу үшін қазақ тілін білетін және музыкадан теориялық білімі бар жігерлі адамдар қажет болды. Сондай мамандардың бірі — Ахмет Қуанұлы Жұбанов еді.
1933 жылы 29 сәуірде ғылыми-зерттеу кабинеті мен Алматы музыкалық-драмалық техникумының музыкалық-тәжірибелік шеберханасына музыкалық фольклорды зерттеу және қазақ халық аспаптарының үнін жетілдіру міндеті жүктелді. Жұмысқа А.Жұбанов басшылық жасап, Е.Брусиловский және ағайынды Прокофий мен Эмануэль Романенколар сияқты мамандар тартылды. Құрманғазы, Дәулеткерей, Абыл, Тәттімбет, Қазанғап, Ықылас, Сармалай, Сейтек, т.б. күйшілердің көптеген күйлері жазылып алынады.
А.Жұбанов кәсіби музыкалық білім жүйесінде домбырада және қобызда нотамен ойнауды үйрету қажеттігі жөнінде мәселе көтерді.Жемісті еңбек нәтижесінде көлемі және дыбысталуы әр түрлі домбыралар квартетін: прима, тенор, альт және бас домбыраларын жасап шығарды. А.Жұбановтың басшылығымен техникумның 11 студенті кішігірім домбыра оркестрін құрды. 1934 жылы маусымда халық өнер қайраткерлерінің Ы слеті болды. Домбыра ансамблін есепке ала отырып, Қазақ ОАК-нің төралқасы «Ағарту халкомы жанынан халық өнері қайраткерлерінің Ы слетіне қатысушылардан халық аспаптарының ұлттық оркестрін құру... Оркестрді республикалық бюджеттен қаржыландыруға қосу туралы» қаулы қабылдады. Оркестр құрамына техникум студенттерімен катар халық музыкасының шеберлері енгізілді. Дирижері және көркемдік жетекшісі А.Жұбанов болды.
1935 жылы осы оркестрдің негізінде Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы құрылды. Филармония республикадағы музыкалық-концерттік жұмыстың ұйымдастырушы орталығы болды. 1935 жылдың жазында халық аспаптары оркестрі Қазақстан бойынша тұңғыш гастрольге шықты. Оркестрдің репертуарындағы Кұрманғазының «Сарыарқа», «Серпер», «Балбырауын», Дәулеткерейдің «Қосалқа» күйлерін халық жылы қабылдады.
1936 жылы мамырда Мәскеуде Қазақстан әдебиеті мен өнерінің онкүндігі өтті. 23 мамырда Үлкен театрда өткен қорытынды концертте партия мен үкімет басшылары қатысты. А.Жұбанов басқарған оркестр өзінің ең таңдаулы шығармаларын орындады. 1936 жылы 3 қарашада Қазақ АКСР ОАК-нің қаулысымен А.Жұбановқа және солист әншілер У.Қабиғожин мен Л.Мұхитовқа республикаға еңбек сіңірген әртіс атағы берілді . А.Жұбанов оркестрге орыс және шетел классикасын, М.И.Глинканың «Руслан мен Людмила», П.И.Чайковскийдің «Қарғанын мәткесі», Ф.Шуберттің «Музыкалық сәт» операларынан үзінділер енгізді. 1938 жылдың қазан айынан бастап оркестрге Латиф Хамиди жетекшілік етті.
 «Еңлік-Кебек” Қыз-Жібек

5.Кинематография.
 
1925 жыл: Қазақстан туралы түсірілген алғашқы «Қазақ АКСР бесінші мерейтойы» деректі фильмішықты.
1928 жыл: Мәскеуде РСФР КеңХалком жанында Бүкілресейлік трест — «Шығыс» Акционерлік қоғамы құрылды, мақсат — Шығыс елдерінің киношежіресін жасау болды.
1929 жыл: Қазақстанда, «Шығыскино» трестінің негізінде, режиссер В. Турин «Түрксіб» фильмін түсіреді («Стальной путь»). Бұл кинокартина әлемдік кинематографияның бұдан әрі дамуына зор әсерін тигізген үздік фильмдер тізіміне кірді.
1930 жыл: «Шығыскино» тресті негізінде түсірілген фильмдер:
— «Дала әуендері» көркем фильмі, мұнда басты роль — кедей-шаруа роліне Серке Қожамқұлов түсті.
— «Жұт» көркем фильмі, мұнда басты рольді Хакім Дәулетбеков орындады.
Серке Қожамқұлов пен Хакім Дәулетбеков қазақ кинематографиясының қалыптасуына және дамуына лайықты үлес қосты, оларды шын мәнісінде қазақ киносының алғашқы актерлері деп атауға болады.
1934 жыл: Алматы кинохроника студиясы ұйымдастырылды.
1936 жыл: Алматы кинхроника студиясында деректі фильмдер шығарыла бастады.
Амангелді Иманов 1938 жыл: «Ленфильм» киностудиясында Қазақтың тұңғыш көркем фильмі — «Амангелді» түсірілді.
1941 жыл: Алматыда көркем фильмдер киностудиясы ұйымдастырылды.

« Теледидар» ойыны

Сынып 3 топқа бөлінеді:

І-топ «Хабар» арнасы.

ІІ-топ «Қазақстан»арнасы.

ІІІ-топ «КТК»арнасы.

Бағдарламада: «Хабар» арнасында Әдебиеттің қалыптасуы .

«Қазақстан»арнасында Бейнелеу мен музыка өнері.

«КТК»арнасында Театр өнері мен Кинематография.

«Хабар» арнасы:

Түркістан өлкесінде құрылған қоғам?

1920-30ж шығармалар негізіне қандай оқиғалар алынды?

Талап ұйымы қандай мақсатпен құрылды?

Қазақстан әдебиет қайраткерлері неліктен қуғын-сүргінге ұшырады?

20-30жж қазақ кеңес әдебиетінде проза,драматургия, әдеби сын кезеңі болды , атаңдар. Фольклор дәстүрі

«Қазақстан»арнасы:

Бейнелеу туындыларын атаңдар.Қандай тақырыптарға баса мән берілді?

Революцияға дейін бейнелеу өнері неге баяу дамыды?

Қазақ музыкалық фольклорлық мұрасын 1920-30жж зерттеушілерден кімдерді білесіңдер?

Қандай музыкалық шығармашылық ұжымдар құрылды?

«КТК»арнасы:

Театр өнері қай кезден бастап дами бастады, қай жерлерде ,қай жылы ашылды?

Қай театр әртістерін білесіндер? Спектакльдер.

Тұңғыш кино қай кезден бастап түсірілді?

Қазақстандағы алғашқы деректі фильмдер неге арналды?

«Ойды аяқта»ойыны.

І.Жансүгіров «------» романы,С.Мұқанов “ ”, “ ”, “ ” романдарын жазды.

Бірінші қазақ балеті « »сазгер В.Великанов пен,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,либреттасы бойынша жазып,ол ,,,,, жылы қойылды.

Музыка мәдениетін зерттеу және насихаттау ісінде қазақ музыка фольклорын қажымай жинаушы сазгер,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.

1926ж ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,қазақ театры ашылып,қазақстанның музыкалық орталығына айналды.

1935ж оркестрдің негізінде жамбыл атындағы ,,,,,,,,,,,,,,,,,,, құрылды.

1936ж мамырда мәскеуде Қазақстан ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,онкүндігі өтті.

Тест орындау.

Оқушыларды бағалау(журнал,күнделік)

Уйге: ХХғ 20-30жж Қазақстан әдебиеті мен өнері .