Б.з.д. 1 мы?жылды?та ?азіргі Мон?олияны? о?т?стігінен Каспий ??іріне дейінгі Орталы? Азияны? ке?-байта? ке?істігін ?р т?рлі тайпалар мекендеген. ?ытай деректерінде, «??н» атауы б.з.б. 3 ?асырды? ая?ында пайда бол?ан. «??н» с?зі «гун, ру?, хун» т.б. атаулармен берілген. ?ытайлар ??ндарды? басшысын «шаньюй» деп ата?ан. ??ндар кезе?і б.з.б. 4 ?. мен б.з.3 ?асыры аралы?ын ?амтиды.Б.з.б. 55 жылы ??н мемлекеті о?т?стік ж?не солт?стік ??ндар болып екіге б?лінді. ??н ?о?амы ?шы-?иыры жо? ке?-байта? жерді жайлап,
к?птеген тайпаны? басын біріктірді, ?скери со?ыс ?уаты орасан зор ??діретті мемлекетке айналды. Еділді? (Аттиланы?) же?імпаз жоры?ы оны? атын б?кіл ?лемге ?йгілі етті. Аттила (Еділ) шамамен 400-453 жж. ?мір с?рген.
?ызы?ушылы?ын ояту:
Ассоциация
Ойла?ыз?
Ж?мыс істеніз
Орта?а салыныз
ІІ. Ма?ынаны ажырату: Ж?ппен ж?мыс
Мен білетін Аттила ( Еділ патша) – к?шпелі ру – тайпаларды? басын ?осып, бір жерге шо?ырландыр?ан мемлекет негізін ?ала?ан тарихи т?л?а. ?скери ?олбасшы, ?о?ам ?айраткері, к?шпелі ж?не отыры?шы мемлекет арасында?ы рухани, м?дени, сауда дипломатиясын ж?зеге асыр?ан билеуші. Оны? іс - ?рекетінен салт – д?ст?рді ?ата? ?стан?ан, сондай – а? ?зі бас?арып отыр?ан хал?ыны? ?дет – ??рпы мен м?дениетін, тілін т.б. жо?ары ба?ала?ан билеушіні? бейнесін к?реміз. О?ан мысал: «. ?зіні? ордасында ?ол астына ба?ын?ан мемлекет басшыларына т?рлі д?мді алтын немесе к?міс ыдыстармен ?сынса, ?зіне а?аш таба? ар?ылы ет ?ана тартылуыны?» ?зі – а? оны? ?аншалы?ты ?арапайым бол?анды?ын к?рсетеді. Сондай – а? Аттила ( Еділ патша) ?ол астында?ы ?арапайым к?шпелілер киетін киімді киді. ?згелерден ерекшелену о?ан жат нарсе болды. А? аулауды жо?ары ба?ала?ан, аю, ?абан, б??ы, т.б. ірі а?дарды аулауда к?зге т?скендерді марапаттап отыр?ан. Аттила ежелден келе жат?ан, ата – бабалары ?стан?ан жолмен ж?рген. Ол туралы тарихшы Прийск ( V ?.) елшілік ??рамында ??ндар?а бар?анында, оларды? ?міршісі Аттиланы? бірегей бейнесін: «Сырт пішіні ж?нінен кеспелтек, ке? кеуделі, к?зі ?ысы, басы ?азандай, са?алы сирек ?рі бурылдана баста?ан, м?рны т?мпіш, ??і жиренішті еді, оны? бойынан ататегіні? барлы? белгілері табылатын», - деп суреттеп жаз?ан – ды. ( ?ани Ме?лібаев)
(Тарих ?ылымыны? кандидаты)
2) Халы? ауыз ?дебиетінде ол бірде батыр, бірде жомарт, бірде би, данаг?й, ел баста?ан к?сем, ?атал ?олбасшы, со?ында т?тас елді артынан ерте ал?ан тектіні? ?рпа?ы ретінде бейнеледі. Еділ патша туралы а?ыздар – барлы? т?ркітектес халы?тар?а орта? тарихи м?ра. А?ын Ма?жан Ж?мабаев « Пай?амбар» атты ?лені?де: «. Ерте к?нде отты к?ннен Гун ту?ан, Отты Гуннен от боп ойнап мен ту?ам», - деп, ?зіні? шы??ан ар?ы тегі к?не т?ркі халы?тарынан тарайтынды?ын ма?тан етеді. Олай болса, ?аза?ты? к?не а?ыздарында жырлан?ан Еділ – Аттила бейнесіні? ?аза?ты? к?не тарихынан алар ?з орны бар деп есептеймін.
452 жылы ??ндар Аттила к?семі бастап Рим империясына жетіп, біраз ?алаларын ?здеріне ба?ындырды. Рим ?аласыны? ?асына келіп, бейбіт тізе б?гу н?тижесінде же?іс туын желбіреткен Аттила Паннонияда?ы астанасына келгенде кенеттен ?айтыс болады. Ал Рим империясы 24 жыл ?ткен со? ??лайды. Аттила ?лгенімен, оны? жаулап алушылы? саясатын ізбасарлары одан ?рі жал?астырды. Соны? н?тижесінде Еуропада адамзат тарихында?ы бетб?рысты кезе? т?пкілікті орны?ты. Ол, ?лемдік тарихшылар жазып ж?ргендей, ??лиеленушілік ?о?ам ая?талып, жа?а феодалды? ?арым – ?атынас орнауымен ерекшеленеді. ?лжан Ахметова
( Тарих ?ылымыны? докторы)
3) Аттила – Еділ патша (406 – 453) – Еуропада?ы ??н империясыны? аты а?ыз?а айнал?ан ?йгілі билеушісі, адамзат тарихында ?зіндік орны бар тарихи ірі т?л?а.кйбір ?алымдар оны Еділ, Атыл т.б. деп атап ж?р. Алайда осы та?ырыпты зерттеуші неміс ?алымдары «Аттила деген классикалы? атауы ?ал?ан д?рыс» дейді.
Аттиланы? тарихи т?л?а ретінде осы уа?ыт?а дейін толы? зерттелмей келе жат?анын еуропалы?тар да, т?ріктерді? ?рпа?тары – біз де білеміз. Бізді? д?уірді? І мы? жылды?ында?ы е? ірі т?л?аларды? ішінде Аттила бірінші орында т?рады. Еуропада?ы 50- ден астам мейрамхана, ?она??й, д?кендерге Аттиланы? аты берілген. Ол туралы Голливудта екі сериялы фильм т?сіріліп, бірнеше роман жазылды. Со??ы уа?ытта Аттила ж?не Еуропада?ы ??н империясы туралы к?птеген ты? деректер табылып, о?ан деген ?ызы?ушылы? жа?а ?ар?ын алуда.
?аза?станда Аттила жайлы Е. Омаровты? « Аттила» деген монографиясы мен С. ?тениязовты? « Аттила» атты кітабы ?ана бар. Б?л ?те аз. Тарихи ма?ызды б?л та?ырып толы??анды зерттеуді ?ажет етеді. Аттила т?ркі халы?тарына орта? т?л?а бол?анды?тан, б?кіл т?ркі ?алымдары бірлесе зерттеп, соны? ішінде бізді? ?алымдар алды??ы шепте т?руы керек. Ол ?шін елімізде аттилатану институты ашылуы керек деп ойлаймын.
Жан?за? ?кім (Биология ?ылымыны? кандидаты)
ІІІ. Ой тол?аныс.
Та?тамен ж?мыс. Терме диктант.
1) ??ндар Енесейді? жа?алауларында -----------
-------, к?рші тайпаларды ба?ындыр?ан.
Олар ?скери ---------, ?ару – жара?, жебелі сада?, --
---------------.
??ндар мен -------- 300 жылдан астам ----- созыл?ан.
Б.з.д. 1 мыңжылдықта қазіргі Монғолияның оңтүстігінен Каспий өңіріне дейінгі Орталық Азияның кең-байтақ кеңістігін әр түрлі тайпалар мекендеген. Қытай деректерінде, «ғұн» атауы б.з.б. 3 ғасырдың аяғында пайда болған. «Ғұн» сөзі «гун, руң, хун» т.б. атаулармен берілген. Қытайлар ғұндардың басшысын «шаньюй» деп атаған. Ғұндар кезеңі б.з.б. 4 ғ. мен б.з.3 ғасыры аралығын қамтиды.Б.з.б. 55 жылы ғұн мемлекеті оңтүстік және солтүстік ғұндар болып екіге бөлінді. Ғұн қоғамы ұшы-қиыры жоқ кең-байтақ жерді жайлап,
көптеген тайпаның басын біріктірді, әскери соғыс қуаты орасан зор құдіретті мемлекетке айналды. Еділдің (Аттиланың) жеңімпаз жорығы оның атын бүкіл әлемге әйгілі етті. Аттила (Еділ) шамамен 400-453 жж. өмір сүрген.
Қызығушылығын ояту:
Ассоциация
Ойлаңыз?
Жұмыс істеніз
Ортаға салыныз
ІІ. Мағынаны ажырату: Жұппен жұмыс
Мен білетін Аттила ( Еділ патша) – көшпелі ру – тайпалардың басын қосып, бір жерге шоғырландырған мемлекет негізін қалаған тарихи тұлға. әскери қолбасшы, қоғам қайраткері, көшпелі және отырықшы мемлекет арасындағы рухани, мәдени, сауда дипломатиясын жүзеге асырған билеуші. Оның іс - әрекетінен салт – дәстүрді қатаң ұстанған, сондай – ақ өзі басқарып отырған халқының әдет – ғұрпы мен мәдениетін, тілін т.б. жоғары бағалаған билеушінің бейнесін көреміз. Оған мысал: « ... өзінің ордасында қол астына бағынған мемлекет басшыларына түрлі дәмді алтын немесе күміс ыдыстармен ұсынса, өзіне ағаш табақ арқылы ет қана тартылуының» өзі – ақ оның қаншалықты қарапайым болғандығын көрсетеді. Сондай – ақ Аттила ( Еділ патша) қол астындағы қарапайым көшпелілер киетін киімді киді. Өзгелерден ерекшелену оған жат нарсе болды. Аң аулауды жоғары бағалаған, аю, қабан, бұғы, т.б. ірі аңдарды аулауда көзге түскендерді марапаттап отырған. Аттила ежелден келе жатқан, ата – бабалары ұстанған жолмен жүрген. Ол туралы тарихшы Прийск ( V ғ.) елшілік құрамында ғүндарға барғанында, олардың әміршісі Аттиланың бірегей бейнесін: «Сырт пішіні жөнінен кеспелтек, кең кеуделі, көзі қысы, басы қазандай, сақалы сирек әрі бурылдана бастаған, мұрны тәмпіш, өңі жиренішті еді, оның бойынан ататегінің барлық белгілері табылатын», - деп суреттеп жазған – ды. ( Ғани Меңлібаев)
(Тарих ғылымының кандидаты)
2) Халық ауыз әдебиетінде ол бірде батыр, бірде жомарт, бірде би, данагөй, ел бастаған көсем, қатал қолбасшы, соңында тұтас елді артынан ерте алған тектінің ұрпағы ретінде бейнеледі. Еділ патша туралы аңыздар – барлық түркітектес халықтарға ортақ тарихи мұра. Ақын Мағжан Жұмабаев « Пайғамбар» атты өленіңде: «... Ерте күнде отты күннен Гун туған, Отты Гуннен от боп ойнап мен туғам», - деп, өзінің шыққан арғы тегі көне түркі халықтарынан тарайтындығын мақтан етеді. Олай болса, қазақтың көне аңыздарында жырланған Еділ – Аттила бейнесінің қазақтың көне тарихынан алар өз орны бар деп есептеймін.
452 жылы ғұндар Аттила көсемі бастап Рим империясына жетіп, біраз қалаларын өздеріне бағындырды. Рим қаласының қасына келіп, бейбіт тізе бүгу нәтижесінде жеңіс туын желбіреткен Аттила Паннониядағы астанасына келгенде кенеттен қайтыс болады. Ал Рим империясы 24 жыл өткен соң құлайды. Аттила өлгенімен, оның жаулап алушылық саясатын ізбасарлары одан әрі жалғастырды. Соның нәтижесінде Еуропада адамзат тарихындағы бетбұрысты кезең түпкілікті орнықты. Ол, әлемдік тарихшылар жазып жүргендей, құлиеленушілік қоғам аяқталып, жаңа феодалдық қарым – қатынас орнауымен ерекшеленеді. Ұлжан Ахметова
( Тарих ғылымының докторы)
3) Аттила – Еділ патша (406 – 453) – Еуропадағы Ғұн империясының аты аңызға айналған әйгілі билеушісі, адамзат тарихында өзіндік орны бар тарихи ірі тұлға.кйбір ғалымдар оны Еділ, Атыл т.б. деп атап жүр. Алайда осы тақырыпты зерттеуші неміс ғалымдары «Аттила деген классикалық атауы қалған дұрыс» дейді.
Аттиланың тарихи тұлға ретінде осы уақытқа дейін толық зерттелмей келе жатқанын еуропалықтар да, түріктердің ұрпақтары – біз де білеміз. Біздің дәуірдің І мың жылдығындағы ең ірі тұлғалардың ішінде Аттила бірінші орында тұрады . Еуропадағы 50- ден астам мейрамхана, қонақүй, дүкендерге Аттиланың аты берілген. Ол туралы Голливудта екі сериялы фильм түсіріліп, бірнеше роман жазылды. Соңғы уақытта Аттила және Еуропадағы Ғұн империясы туралы көптеген тың деректер табылып, оған деген қызығушылық жаңа қарқын алуда.
Қазақстанда Аттила жайлы Е. Омаровтың « Аттила» деген монографиясы мен С. Өтениязовтың « Аттила» атты кітабы ғана бар. Бұл өте аз. Тарихи маңызды бұл тақырып толыққанды зерттеуді қажет етеді. Аттила түркі халықтарына ортақ тұлға болғандықтан, бүкіл түркі ғалымдары бірлесе зерттеп, соның ішінде біздің ғалымдар алдыңғы шепте тұруы керек. Ол үшін елімізде аттилатану институты ашылуы керек деп ойлаймын.
