?ола д?уірінде ?аза?стан аума?ында к?шпелі мал шаруашылы?ыны? ж?не жер шаруашылы?ыны? дами баста?анын т?сіндіру.
К?сіп т?рлерін соны? ішінде металл ?ндіру к?сібін жо?ары ме?гергенін к?рсету. ?ола д?уіріндегі ?о?амды? ?атынас пен діни наным-сенімдерді? адам ?міріндегі р?ліне то?талу.
О?ушыларды? тарих?а,?з хал?ыны? ж?не бас?а халы?тарды? м?дениетіне деген ?ызы?ушылы?ы мен ??рмет сезімін ояту.
Саба?ты? т?рі: аралас
?дісі: интерактивті
Саба?ты? к?рнекілігі:
Карта
Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.
Саба?ты? барысы: І.?йымдастыру кезе?і
О?у ??ралын тексеріп т?гелдеу
?н?ран орындау
О?ушылар зейінін саба??а аудару
К?рнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте .
?й тапсырмасын с?рау:
?ола д?уірі ж?не оны? ерекшеліктері туралы не білесі?дер?
?оланы? пайда болуыны? адам ?мірінде тарихи ма?ызы ?андай?
Андронов м?дениеті туралы не білесі?дер?
Андроновды?тар ?андай к?сіппен айналысты?
Олар ?ай жерлерді ?оныстанды?
Шаруашылы?ты? ?андай т?рімен айналысты?
Андроновты?тарды? баспанасы ?андай болды?
?аза?ты? киіз ?йлері кімдерді? баспаналарына ??сас келеді?
Бегазы –Д?ндібай т?р?ындары жайлы не білесі?дер?
Оларды? т?р?ын ?йлері ?андай болды?
?ола д?уірінде ыдыс жасауды? ?ай т?рі ерекше ?рістеді?
Жекелеген отбасыларды? байлы?ы ?скен сайын,?ауым ішінде ?леуметтік те?сіздік пайда болып,рулы? ?атынастар ыдырап,?уатты тайпалы? бірлестіктер ??рыла бастады.
3.Діни к?з?арастары
?ола д?уіріні? тайпалары таби?ат к?штеріне табын?ан. Жерленген адамны? басы батыс?а немесе о?т?сті?-батыс?а ?аратылып, ?ол-ая?ы б?гіп жат?ызыл?ан. Б?л жер-ана ??ша?ына бар?ан с?би ?алпында?ы адам т?сінігін берген. ?лікті матаушы ажал ??дайы Яма?а сыйын?ан. Ерте ?ола д?уірінде жерлеу салтында кремация, я?ни м?йітті ?ртеу басым бол?ан. Б?дан андроновты?тарды? от?а табын?анын бай?аймыз.
Кейінгі ?ола д?уірінде жерлеуді? кесенемен бірге ?ртеу т?рі бол?ан. ?й ??рылысы да ??рбанды? шалудан бастал?ан. ??рбанды??а с?т толы ыдыстар, б??а не ба?лан шалын?ан. С?т ішіліп, ет желініп бол?асын, ??мыралар мен с?йектер болаша? ?йді? оша?ыны? басына, оны? табалдыры?ыны? астына к?мілген. ?йді? оша?ы отбасыны? киелі орны есебінде ?атты ??рметтелген. От пен к?лге байланысты ж?н-жорал?ыларды? б?рі ??дайды? ра?ым-шапа?атымен денсаулы?, отбасыны? аманды?ын, ??т-береке болса деген тілекпен жасал?ан. М?йітті к?кке ?кететін от ??дайы – Агния?а арнап ??рбанды??а ешкі сой?ан. ?ола д?уіріні? со?ына ?арай к?нге, ай?а ж?не ж?лдыздар?а табын?ан. Ата-баба аруа?ына сиыну ж?не о д?ниеге сену ке? тарады. ?ола д?уірінде діни наным сені ?алыптасып,жо?ары дін басылары-абыздар болды. Олар ежелгі діни салттар мен жорал?ыларды? орындалуын ?ада?алап отырды.
?ола д?уіріні? жартастар бетіне салын?ан суреттеріні? ?зіндік ерекшеліктері бар, ертедегі адамдар жартастарды? тегіс бетіне ?атты да ?шкір тас сыны?тарымен жануарлар, К?н бейнелі адамдар суретін, со?ыс арбалары мен шай?ас к?ріністерін сал?ан. Б?л – адамны? рухани м?дениеті ж?не оны? д?ниетанымы ж?ніндегі аса ба?алы хабарлар бастауы болып табылады. ?аза?стан – жартаста?ы суреттер-петроглифтерді? саны мен ?ралуанды?ы ж?нінен ?лемдегі е? бай жерлерді? бірі. Осындай суреттер к?п табыл?ан Та?балы, Ешкі?лмес, ?аратау, Майма?, Тарба?атай, Б?кентау айма?тары д?ниеж?зілік м?дениетті? ?орына ?осылады. ?ола д?уіріні? адамдары ойлауды? мифологиялы? сатысында бол?ан. Жартастарда?ы салын?ан суреттер – андроновшыларды? ?здерін ?орша?ан д?ние жайлы т?сініктеріні? к?рінісі еді.
4.Зергерлік ?нері. ?ола д?уірінде ?аза?станды мекен еткен адамдар зергерлік ?нер туындыларын ?алдыр?ан.Ке? ?олданыс?а ие зергерлік б?йымдарыны? бірі – ж?зік. Оны? д?уірлік даму?а байланысты ?згеріске ?шырап отыр?анын бай?аймыз. М?селен, Палеолит д?уірінде с?йектен, неолит д?уірінде тастан, ?ола д?уірінде металдан жасал?ан. Ежелгі Мысырда м?рлі ж?зік салу ке? тарал?ан, оны? к?зінде оюлап салын?ан сурет не жазу бол?ан. М?рлі Ж?зік б?дан кейін эгейліктерде, гректерде, этрустарда, римдіктерде де ?олданыл?ан. М?ндай Ж?зіктерді? к?зіне к?бінесе гауhар, ла?ыл, жа??т, т.б. тастар орнатыл?ан. Археологиялы? ?азбаларды? н?тижесі ?аза? даласында да атал?ан ?шекей б?йымдар жасауды? дамы?анын д?лелдеп отыр.
Тарихшыларды? пайымдауынша, зергерлік ?нер ?ола д?уіріндегі ?оладан жасал?ан б?йымдардан да кездескен. Сол кезе?нен бастал?ан скиф, сібір а? стилі мен зергерлік ?нерді? шары?тау шегі ерте темір д?уірі. Ал жа?а стилді? басы – бізді? д?уірімізге дейінгі 3-?асыр.
?аза? ж?рты са?инаны тек ?ана с?ндік ?шін та?па?аны айдан аны?. Атам ?аза?: «Са?инаны с?нге салмайды, ол – тазалы??а таразы», «Са?ина с?нге жатпас, ай?ай ?нге жатпас» деп айтып кеткен. Ертеде хал?ымыз ас адал болу ?шін, тама? даярлайтын ?йелді? ?олында міндетті т?рде са?ина не ж?зік болуы керек деп есептеген. Себебі, са?ина со?ылатын к?міс, алтынны? таттану?а ?шырамайтынын, суды?, тама?ты? тез б?зылмауына септігін тигізіп, денсаулы??а пайдалы ?сер ететінін бабаларымыз сол кезде білген. К?ні б?гінге дейін ауылды? жерлерде жас келіншектер н?рестесін шомылдырар алдында, яки баланы? ж?ргек жаялы?ын жуар с?тте ?олдарына са?ина салады. Ежелден елде бар зергерлік б?йым?а - тарихи ж?дігерлер де жанды д?лел.
?р т?рлі жырт?ыш а?дарды? тісін тізіп,мойын?а т?марша та??ан.Андроновты?тарда тас ?ашау,с?йектен ?р т?рлі т?рмысты? б?йымдар жасау ?нері жа?сы дамы?ан. Тастан ?ршы? басын,д?н?ккіш,??рал-?арулар ??ятын ?алыптар,с?йектен т?рлі ?шекейлер,ш?мектер жаса?ан.
С?йлемдерге ?алып ?ой?ан с?здерді жазып толы?тыр.
Андронды?тар дене ??рылысы жа?ынан ....................................... ??са?ан. Археологтар ал?аш?ы олжаларын О?т?стік Сібірдегі ............................... ауылыны? ма?ынан тап?ан. ?алымдар Ресей мен ?аза?станны? шекарасында ?азіргі ?алаларды? шекарасында ?азіргі ?алаларды? негізін ?алаушы ......................... ?аласына археологиялы? ?азба ж?мыстарын ж?ргізіп жатыр. Орталы? ?аза?стан аума?ынан ............................ ?оныс пен ............. оба зерттелді. .................................. м?дениетіні? ескерткіштері ................................. мен ........................ ...................... ?зендеріні? аралы?ында?ы айма?тардан табылды.
Саба?ты бекіту:
?ола д?уірінде елімізді? климаты ?андай болды?
Шаруашылы?ты? ?андай т?рі дамыды?
?ола д?уірі кезіндегі ?о?амды? ??рылыс жайлы не т?сінді?дер?
?андай рулы? ?ауым ?стем болды?
?ола д?уіріндегі т?р?ындар неге табынды?
?ола д?уірінде адамдар сал?ан суреттер ?ай жерлерден табылды?
?ола д?уірінде діни наным-сенімдерді? шы?уы неге байланысты болды?
Осы наным сенімдерді? бізге жеткендері бар ма?
Ба?алау
?йге тапсырма:§10.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Сабақ тақырыбы: § 10. Қола дәуірі тұрғындарының қоғамдық және мәдени өмірі.
Сабақ мақсаты:
Қола дәуірінде Қазақстан аумағында көшпелі мал шаруашылығының және жер шаруашылығының дами бастағанын түсіндіру.
Кәсіп түрлерін соның ішінде металл өндіру кәсібін жоғары меңгергенін көрсету. Қола дәуіріндегі қоғамдық қатынас пен діни наным-сенімдердің адам өміріндегі рөліне тоқталу.
Оқушылардың тарихқа,өз халқының және басқа халықтардың мәдениетіне деген қызығушылығы мен құрмет сезімін ояту.
Сабақтың түрі: аралас
Әдісі: интерактивті
Сабақтың көрнекілігі:
Карта
Тірек-сызба, суреттер, кестені пайдалану.
Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі
Оқу құралын тексеріп түгелдеу
Әнұран орындау
Оқушылар зейінін сабаққа аудару
Көрнекілік: карта, суреттер, сызба, кесте .
Үй тапсырмасын сұрау:
Қола дәуірі және оның ерекшеліктері туралы не білесіңдер?
Қоланың пайда болуының адам өмірінде тарихи маңызы қандай?
Андронов мәдениеті туралы не білесіңдер?
Андроновдықтар қандай кәсіппен айналысты?
Олар қай жерлерді қоныстанды?
Шаруашылықтың қандай түрімен айналысты?
Андроновтықтардың баспанасы қандай болды?
Қазақтың киіз үйлері кімдердің баспаналарына ұқсас келеді?
Бегазы –Дәндібай тұрғындары жайлы не білесіңдер?
Олардың тұрғын үйлері қандай болды?
Қола дәуірінде ыдыс жасаудың қай түрі ерекше өрістеді?
Беғазы - Дәндібай мәдениеті Андронов мәдениетінен несімен ерекшеленеді?
Сөйлемдегі қалып қойған сөздерді жазып толықтыр.
Жаңа сабақ
Сабақтың жоспары:
Климаттың өзгеруі
Қоғамдық құрылысы
Діни көзқарастары
Зергерлік өнері.
1.
Климаттың өзгеруі
Бұдан 3000жыл бұрын еліміздің табиғаты құрғақ,қысы қатал болған.
Тұрғындардың егіншілікпен айналысуы қиынға соққан
\\\
Жаңбырдың әсерінен егін піспеді,азық қоры жасалмады.
Сондықтан ертедегі тұрғындар мал өсіруге көірек көңіл бөлді.
Мал басы артып жайылымды жиі ауыстырды,нәтижесінде малшылар бір жерден екінші жерге көшіп отыруға мәжбүр болды.
2. Қоғамдық құрылысы
Жекелеген отбасылардың байлығы өскен сайын,қауым ішінде әлеуметтік теңсіздік пайда болып,рулық қатынастар ыдырап,қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла бастады.
3.Діни көзқарастары
Қола дәуірінің тайпалары табиғат күштеріне табынған. Жерленген адамның басы батысқа немесе оңтүстіқ-батысқа қаратылып, қол-аяғы бүгіп жатқызылған. Бұл жер-ана құшағына барған сәби қалпындағы адам түсінігін берген. Өлікті матаушы ажал құдайы Ямаға сыйынған. Ерте қола дәуірінде жерлеу салтында кремация, яғни мәйітті өртеу басым болған. Бұдан андроновтықтардың отқа табынғанын байқаймыз.
Кейінгі қола дәуірінде жерлеудің кесенемен бірге өртеу түрі болған. Үй құрылысы да құрбандық шалудан басталған. Құрбандыққа сүт толы ыдыстар, бұқа не бағлан шалынған. Сүт ішіліп, ет желініп болғасын, құмыралар мен сүйектер болашақ үйдің ошағының басына, оның табалдырығының астына көмілген. Үйдің ошағы отбасының киелі орны есебінде қатты құрметтелген. От пен күлге байланысты жөн-жоралғылардың бәрі құдайдың рақым-шапағатымен денсаулық, отбасының амандығын, құт-береке болса деген тілекпен жасалған. Мәйітті көкке әкететін от құдайы – Агнияға арнап құрбандыққа ешкі сойған. Қола дәуірінің соңына қарай күнге, айға және жұлдыздарға табынған. Ата-баба аруағына сиыну және о дүниеге сену кең тарады. Қола дәуірінде діни наным сені қалыптасып,жоғары дін басылары-абыздар болды. Олар ежелгі діни салттар мен жоралғылардың орындалуын қадағалап отырды.
Қола дәуірінің жартастар бетіне салынған суреттерінің өзіндік ерекшеліктері бар, ертедегі адамдар жартастардың тегіс бетіне қатты да үшкір тас сынықтарымен жануарлар, Күн бейнелі адамдар суретін, соғыс арбалары мен шайқас көріністерін салған. Бұл – адамның рухани мәдениеті және оның дүниетанымы жөніндегі аса бағалы хабарлар бастауы болып табылады. Қазақстан – жартастағы суреттер-петроглифтердің саны мен әралуандығы жөнінен әлемдегі ең бай жерлердің бірі. Осындай суреттер көп табылған Таңбалы, Ешкіөлмес, Қаратау, Маймақ, Тарбағатай, Бөкентау аймақтары дүниежүзілік мәдениеттің қорына қосылады. Қола дәуірінің адамдары ойлаудың мифологиялық сатысында болған. Жартастардағы салынған суреттер – андроновшылардың өздерін қоршаған дүние жайлы түсініктерінің көрінісі еді.
4.Зергерлік өнері. Қола дәуірінде Қазақстанды мекен еткен адамдар зергерлік өнер туындыларын қалдырған.Кең қолданысқа ие зергерлік бұйымдарының бірі – жүзік. Оның дәуірлік дамуға байланысты өзгеріске ұшырап отырғанын байқаймыз. Мәселен, Палеолит дәуірінде сүйектен, неолит дәуірінде тастан, қола дәуірінде металдан жасалған. Ежелгі Мысырда мөрлі жүзік салу кең таралған, оның көзінде оюлап салынған сурет не жазу болған. Мөрлі Жүзік бұдан кейін эгейліктерде, гректерде, этрустарда, римдіктерде де қолданылған. Мұндай Жүзіктердің көзіне көбінесе гауhар, лағыл, жақұт, т.б. тастар орнатылған. Археологиялық қазбалардың нәтижесі қазақ даласында да аталған әшекей бұйымдар жасаудың дамығанын дәлелдеп отыр.
Тарихшылардың пайымдауынша, зергерлік өнер қола дәуіріндегі қоладан жасалған бұйымдардан да кездескен. Сол кезеңнен басталған скиф, сібір аң стилі мен зергерлік өнердің шарықтау шегі ерте темір дәуірі. Ал жаңа стилдің басы – біздің дәуірімізге дейінгі 3-ғасыр.
Қазақ жұрты сақинаны тек қана сәндік үшін тақпағаны айдан анық. Атам қазақ: «Сақинаны сәнге салмайды, ол – тазалыққа таразы», «Сақина сәнге жатпас, айқай әнге жатпас» деп айтып кеткен. Ертеде халқымыз ас адал болу үшін, тамақ даярлайтын әйелдің қолында міндетті түрде сақина не жүзік болуы керек деп есептеген. Себебі, сақина соғылатын күміс, алтынның таттануға ұшырамайтынын, судың, тамақтың тез бұзылмауына септігін тигізіп, денсаулыққа пайдалы әсер ететінін бабаларымыз сол кезде білген. Күні бүгінге дейін ауылдық жерлерде жас келіншектер нәрестесін шомылдырар алдында, яки баланың жөргек жаялығын жуар сәтте қолдарына сақина салады. Ежелден елде бар зергерлік бұйымға - тарихи жәдігерлер де жанды дәлел.
Әр түрлі жыртқыш аңдардың тісін тізіп,мойынға тұмарша таққан.Андроновтықтарда тас қашау,сүйектен әр түрлі тұрмыстық бұйымдар жасау өнері жақсы дамыған. Тастан ұршық басын,дәнүккіш,құрал-қарулар құятын қалыптар,сүйектен түрлі әшекейлер,шүмектер жасаған.
Сөйлемдерге қалып қойған сөздерді жазып толықтыр.
Андрондықтар дене құрылысы жағынан ....................................... ұқсаған. Археологтар алғашқы олжаларын Оңтүстік Сібірдегі ............................... ауылының маңынан тапқан. Ғалымдар Ресей мен Қазақстанның шекарасында қазіргі қалалардың шекарасында қазіргі қалалардың негізін қалаушы ......................... қаласына археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп жатыр. Орталық Қазақстан аумағынан ............................ қоныс пен ............. оба зерттелді. .................................. мәдениетінің ескерткіштері ................................. мен ........................ ...................... өзендерінің аралығындағы аймақтардан табылды.
Сабақты бекіту:
Қола дәуірінде еліміздің климаты қандай болды?
Шаруашылықтың қандай түрі дамыды?
Қола дәуірі кезіндегі қоғамдық құрылыс жайлы не түсіндіңдер?
Қандай рулық қауым үстем болды?
Қола дәуіріндегі тұрғындар неге табынды?
Қола дәуірінде адамдар салған суреттер қай жерлерден табылды?
Қола дәуірінде діни наным-сенімдердің шығуы неге байланысты болды?
1. 
