?аза?станны? ХІ?-Х? ?асырларда?ы с?улет ?нері.

Сабақтың тақырыбы: Қазақстанның ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы сәулет өнері.

Сабақтың мақсаты: Орта ғасырлардағы Қазақстанның сәлет өнері туралы түсіндіру.Оқушыларға мәдени мұра құндылығы жайлы мәлмет беру.

• Ойлау қабілеттерін дамыту, бірлесіп және өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, с өйлеу мәдениетін қалыптастыру.

• Тарихи ескерткіштерге құрметпен қарауға, қорғауға, Отанымыздың мәдени мұрасын қастерлеп, бағалай білуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың әдісі: кіші топпен жұмыс, деректермен жұмыс, сәйкестендіру тесті,викториналық сұрақтар.

Сабақтың көрнекіліктері: карта, интерактивті тақта.

Пәнаралық байланыс: Әдебиет, құықтану, география.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.

1.Толықтыру тесті.

Кез келген халықтардың материалдық мәдениеті сол халықтың ............ байланысты

болады. Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс аудандарда .......... өсіру дамыған. ХІҮ-ХҮ ғасырларда Қазақстанда мекендеген ру-тайпалардың әдеби туындылары ............ таралды, ғылыми тілмен айтқанда, ............ түрінде дамыды. «..............»халықаралық қарым-қатнастардасөздік ретінде пайдаланылған еңбек.

2.Сәйкестігін тап.

1.Хорезми ............. «Хұсырау мен Шырын».

2. Кутуб ............. «Жүсіп-Зылиха».

3.Дурбек .............. «Мухабатнама».

1.Алтын Орда ыдыраған кезде пайда «Жошы ханның жортуы», «Ақсақ құлан», болған тарихи батырлық жырлар «Ел айырылған», «Сағыныш».

2. Бізге жеткен аспаптық музыка туындылары «Ер тарғын», «Орақ-Мамай»,

«ЕрҚосай».

3. Алтын Орда дәуірінен бері келе «Ескендір», «Қамбар батыр», «Шора батыр»

жатқан күй аңыздар.

3.Артығын алып таста.

1.Фолкьлорға жататыдардың іщінен артығын алып таста:

А. Ертегілер.

В. Аңыз-әңгімелер

С. Мақал-мәтелдер.

Д.Ән-күй.

Е.Жұмбақтар.

И.Эпостық жырлар.

2. ХІІІ-ХҮғғ аттары бізге аңыз боп жеткен ауызша поэзияның өкілдерінің ішінен артығын алып таста:

А.Кетбұға

В.Қотан.

С. Бұхар жырау.

Д. Асан қайғы.

Е. Сыпыра жырау.

3. Викториналық сұрақтар.

1.Қуаңшылық жылдарда тәңірге сыйынып жаңбыр тілеп құрбандық шалу (Тасаттық).

2.Тіл-көз тимесін деп киелі аңдардың тісінен, тырнағынан жасалатын зат (Бойтұмар).

3.Адамдар ислам дінін қабылдағанға дейін неге сенген?(Отқа, көкке, бөріге,Ұмай-ана).

4.ХІҮ ғасырда қандай хандардың тұсында ислам дінінің таралуына көңіл бөлінген?

(Өзбек хан, Тоғылық Темір).

5.Қазақстанда ислам діні қай ғасырда тарай бастаған? (ҮІІІғасырда).

6. ХІҮ-Хү ғасырларда жазбаша әдебиет қай тілде жазылған? (Қыпшақ).

7. «Ислам діні» атты мақаланы кім жазды? (Ш.Уәлиханов).

ІІІ. Жаңа сабақ өту.

Жоспар.

1.Арыстан баб кесенесі.

2. Қожа Ахмет Йасауидің кесенесі.

3. Көк кесене күмбезі.

4. Алаша хан кесенесі.

5. Рабиға Сұлтан Бегімнің кесенесі.

6. Монша туралы.

7.Қолданбалы өнер.

Миға шабуыл:

Сәулет өнері дегеніміз не?

Кесене дегеніміз не?

Сәулет өнеріндегі қандай кесене, мазарларды білесіңдер?

Мұғалімнің сөзі: Сәулет өнері Қазақстанда Х-ХІІғғ Қарахан мемлекетінде өркендей бастаған.Оның басты дәлелі Тараз қаласының маңындағы Айша бибі, Бабаджа-қатын сияқты сәулет өнерінің тамаша туындылары. ХІІІ ғғ монғол шапқыншылығы осы кесенелерге үлкен нұсқан келтірді.

ХІІІғ екінші жартысынан бастап қалалық отырықшылық мәдениеттің жандануы нәтижесінде ХІҮ-ХҮ ғғ ірі сәулет құрлысы басталды.

Енді біз ХІҮХҮғғ ғасырларға жататын кесенелерді өтеміз.Картадан осы кесенелер орналасқан жерлер көрсетіледі.

Осы кесенелер туралы көп мағұлмат алу үшін сіздерді 6 топқа бөлемін.Әр топ арқылы зерттеу жұмысын жүргіземіз.

Оқушылар сіздер мына сұрақтарға жауап берулерің керек.

1. Сәулет ескерткіштері қай ғасырда салынған.

2. Орналасқан жері.

3. Кесене кімге арналған?

4. кесененің құрлыс жүйесі қандай?

Енді оқушылар, өздеріне берілгенн деректермен танысып, сұрақтарға жауап береді.

1-топ. Арыстан баб кесенесі туралы зерттеу жұмысын жүргізеді.

Мұғалім сөзі: Арыстан баб кесенесі ХХғасырдың басында жергілікті халықтың қаражатымен Меккеге қараған есігі Түркістанға, Әзірет Сұлтанға бағытталып қайта жөнделді.Аңыз бойынша Арыстан баб Мұхаммед пайғамбардың елшісі болған. Бір күні Мұхаммед пайғамбар өзінің шәкірттерімен құрма жеп отырған еді.Бір құрма қайта-қайта ыдыстан құлай беріп, пайғамбар ішкі дауысты естіді: «Бұл құрма Сізден кейін 400жыл алдағы уақытта туылатын мұсылман бала Ахметке арналған». Сонда пайғамбар шәкірттері ішінен бұл құрманы кім иесіне жеткізетінін сұрайды. Ешкім сұранған жоқ. Пайғамбар сұрақты қойғаннан кейін, Арыстан баб

былай деді: «Егер сіз Алла Тағаладан 400жыл сұрап берсеңіз мен бұл құрманы иесіне жеткіземін». Халық аңыздарынан және жазба деректерге қарағанда Арыстан баб Ахмет Йассаидің ұстазы болып құрманы жеткізеді.

2-топ. Қожа Ахмет Йассауи кесенесі туралы деректер жинастырады.

Мұғалім сөзі: Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет тұтады.Қожа Ахмет Йассауи кесенесі –түркі әлемінің рухани әлемі. Кесенені ирандық сәулетші Мәулен Ғұбайдолла Садыр деген кісі салған. Қ.А.Й. тәжік-парсы үлгісін тастап, түркі тілінде шығарма жазған. Оның «Көңіл айнасы» атты шығармасы Швецияның Упсла қаласындағы университетте сақтаулы тұр. Көлемі 534 парақ. ХҮІ ғасырдан бастап кесененің жекелеген бөлмелерінде әйгілі адамдардың сүйегі қойыла бастады. Онда Жолбарыс хан, Есім хан, Абылай хан, Бабыр хан, қаз дауысты Қазбек би, Жәнібек батыр т.б. белгілі адамдар жерленген. Кесене ЮНЕСКО-ның қызыл кітабына енгізілген.

Кесенеде Тайқазан бар. Бұл қазанды 1399ж Тербиз (Иран) шаһарының ұстасы Әбділ Әзиз ибн Шарафуддин құйған, 7түрлі металдан жасалған. Бұл тайқазанда жұма күндері намазға келген діндарларға, жетім-жесірлерге, қаріптерге арнап ас берген. Оның диаметрі 2,4м самағы 2тонна.

3-топ. Көккесене туралы деректер жинасырады.

Сырдария өзенінің жағасында тұрғызылған.Кесене Қараған мазарына өте ұқсас. Кесене шамамен 1914ж құлаған.

4-топ.Алаша хан туралы деректер жинастырады.

5-топ. Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі туралы деректер жинастырады.

РОәбия Сұлтан Бегім Тарихи тұлға. Әмі Темір әулетінен, Ұлықбектің қызы, Әбілқайырдың әйелі.Самарқан қаласында өсіп, жан-жақта білім алған Р.С.Б. кезінде мемлекеттік істерді басқаруға қатысқан санаулы мұсылман әйелдерінің бірі.

6-топ.Монша туралы мәлмет береді.

Мұғалімнің сөзі: ХІҮ-ХҮғғ сәулет ескерткіштері қалай безендірілді, әшекейлендіжәне сәулет құрлысын салуда қандай шикізат пайдаланылды?

Құрлыс материалдарының сапалы болуы жеріміздегі сәулет өнерініңғ орта ғасырда биік дейгейде болғанын дәлелдей түседі.

ІҮ. Жаңа сабақты бекіту.

«Сәйкестендіру »тапсырмасы (кестемен жұмыс).

1. Қожа Ахметтің Рухани ұстазы – (Арыстан баб)

2. Әмір Темірдің бұйрығымен салынған кешенді кесене – (Қожа Ахмет Йассауи)

3. Сығанақ қаласының маңында орналасқан кесене - (Көккесене)

4. Қаракеңгір өзені жағасында орналасқан кесене - (Алаша хан).

5. Ішінде кітапхана салынған кесене – (Қожа Ахмет Йассауи)

6. Алаша хан кесенесіне ұқсас кесене - (Көккесене)

7. Атақты адамдар жерленген кесене - (Қожа Ахмет Йассауи)

8.Орта Азияның Сәулет өнерінде кездеспейтін ерекше көрікті кесене – (Алаша хан)

9. Қазақтың дәстүрлі ою-өрнегі кең қолданылған кесене – (Алаша хан)

10. Қожа Ахмет Йассауй ғимаратының шығыс жағында орналасқан кесене – (Рабиха Сұлтан Бегім )

11. Көпшілікке арналған сәулет құрлысы - (Монша)

12. Ұлықбектің қызы – (Рабиға Сұлтн Бегім)

13. ҮІІ-ҮІІІғғ өмір сүрген ғұлама - (Арыстан баб).

Ү. Үй тапсырмасы: параграф 33 141 бетегі тапсырманы орындау.

ҮІ. Қорытынды.

Сонымен ХІҮ-ХҮғғ сәулет өнеріндегі ескерткіштердің тарихымен таныстық .

Қазақстан Республикасы Конститутциясының 37-бабында айтылғандай, әр азамат тарихи және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлық жасауға, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғауға міндетті.

ҮІІ. Оқушылардың білімін бағалау.