?Б?л саба?та ?аза?станды индустрияландыру ?аза?станда?ы социалистік индустрияландыруды? м?ні мен ерекшелігі ?аза?станда?ы таби?и байлы?тарды зерттеу ж?не игеру,?.И С?тбаев.?аза?станда?ы ірі к?сіпорындарыны? ??рылысы мен ауыр ?нер к?сіп,Т?ркісіб ??рылысы,ж?мысшы табыны? ?суі.
Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей
?аза?станды индустрияландыру
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Наладить дисциплину на своих уроках.
Получить возможность работать творчески.
Просмотр содержимого документа
«?аза?станды индустрияландыру»
9 «а,ә» сынып Қазақстан тарихы Күні : 12.11.15ж
| Сабақтың тақырыбы |
1920 – 1930 жылдардағы Қазақстандағы индустрияландыру | ||||||||||||||||||||||||||||
| Сілтеме | Қозыбаев М Қазақстан тарих 9 сынып оқулық 2013 жыл | ||||||||||||||||||||||||||||
| Жалпы мақсаты
| 1920-1930 жж. Қазақстандағы индустрияландыру, Қазақстандағы социалистік индустрияландырудың мəні мен ерекшелігі, Қазақстандағы табиғи байлықтарды зерттеу жəне игеру, Қ.И. Сəтбаев; Қазақстандағы ірі кəсіпорындарының құрылысы мен ауыр өнеркəсіп, Түрксіб құрылысы, жұмысшы табының өсуі, бірінші бесжылдықтағы Қазақстандағы индустрияландырудың нəтижесі; және индустриаландыру саясатының экономикалық дамытудағы байланысын жан –жақты талдап, оқушының алған білімін өзінің дамуына әсер ету, тарихи танымын кеңейту | ||||||||||||||||||||||||||||
| Міндеттер:
| 1. Оқушылардың қызығушылығын ояту 2. Жаңа тақырыпқа оқушылардың білетін білімі арқылы кіру 3. Оқушылардың өздерін-өздері оқыту арқылы білім беруге ықпал жасау, сыни тұрғыдан ойлау процестері арқылы әр баланы қамтуға жағдай жасау 4. Жаңа сабаққа белгілі бір ой қорытындылар жасау | ||||||||||||||||||||||||||||
| Мұғалімдер үшін оқу нәтижелері | 1.Оқушылардың бірін-бірі оқытуы арқылы аталған тақырыпты меңгеріп шығу 2.Мұғалім оқуға бағыттап отыру 3. Оқушылардың ой — өрісін дамыту 4.Оқушылардың өзін және достарын бағалау мүмкіндіктерін жасау
| ||||||||||||||||||||||||||||
| Сабақта туындаған негізгі идеялар | 1.Оқушының өмірдегі біліміне, білетініне, сүйену 2.Жаңа теориялық ақпаратты беру арқылы оқушыға жаңа ойлау дағдысын, мәнерін, амалдарын қалыптастыруға ықпал жасау 3. Білімділік пен білік дағдыларын қалыптастыруға баулу. | ||||||||||||||||||||||||||||
| Күтілетін нәтиже | 1. Оқушы Қазақстандағы индустрияландыру саясаты жөнінде білім алады; 2.Жаңа теориялық ақпаратты беру арқылы оқушыға 1920 – 1930 жылдардағы Қазақстандағы индустрияландыру туралы білімнің басталғанын сезіндіру; 3. Жаңа білімнің өмірде бар екендігін, оны біз өмірде байланыстарда пайдаланудың мүмкіндіктері қандай деген жаңа сабаққа үлкен қызығушылық тудыру; | ||||||||||||||||||||||||||||
| Тапсырмалар wiki беттерінен жүктелген дерек көздер | 1.Қазақстан тарихы: Әдістемелік нұсқау 9 сынып / Т.Тұрлығұл, Қ. Жүкешев –Алматы 2005 жыл 2. Ж.О. Артықбаев Қазақстан тарихы 2007 жыл 3. history.js 4. http://www.tarih.spring.kz
| ||||||||||||||||||||||||||||
| Сабақ барысында жасаған мұғалім мен оқушының іс-әрекеті
Бағалау (түрлері) -оқушының өзін-өзі бағалауы -топтың өзін-өзі бағалауы -мұғалімнің бағалауы -жалпы бағалау -критерийлер арқылы бағалауТолғаныс (рефлексия) -сабақта үйренген-дерін бекіту, қолдану жолдарын беру -жаңадан үйренгенін пайдалана отырып, білімін жүйелеу жауап шешімі осыған байланысты жұмыстар беру арқылы түсінік деңгейін тексеру
| Ұйымдастыру кезең: сәлемдесу; — психологиялық дайындық, «Жақсы сөз жарым ырыс» дегендей әуенмен оқушыларды билетіп, алдындағы оқушылардың арқасына жапсырылған стикерге сол сыныптасының 2 жақсы қасиетін жаздырту арқылы жүргізу. — оқушыларды ой қозғау арқылы тақырыпқа әкелу — тақырып жайлы бұрынғы білетіндерін анықтау, соған сүйену жолдарын табу І.Ой қозғау Миға шабуыл ( Логикалық сұрақтар қою арқылы) 1. Кеңес үкіметі елдегі ауыр экономикалық жағдайды жою үшін қандай реформалар жүргізілді ? 2. Жаңа экономикалық саясаттың жетістіктерін қалай түсіндіресіңдер Тапсырма ! Топта талдап, әр топтан бір оқушы сыныпта оқу Мұғалім сөзі: Олай болса біздің бүгінгі тақырыбымыз «1920 – 1930 жылдардағы Қазақстандағы индустрияландыру» ІІ. Мағынаны тану Назар аударту! Тірек ұғымдармен жұмыс. (интернет желісін пайдаландыру арқылы өзіндік іздеу жұмысын әрі жаңа сабаққа енуін сезіндірту, содан кейін дайын жауапты салыстырып талдату) Индустрияландыру – 1) ірі, техникасы дамыған өнеркәсіпті, ең алдымен елдің халық шаруашылығындағы жетекші саланың негізі ретінде өндіріс құрал- жабдықтарын өндіретін салаларды құру; 2) (лат. Күш салу) – өнеркәсіптегі және шаруашылықтың басқа салаларындағы өндірістік күштерді ұлғайту және экономиканы көтеру мақсатына бағытталған ірі машина жасау өндірісін құру үдерісі. Урбанизация – қала тұрғындарының өсуі. Бесжылдық, Бесжылдық жоспар – Кеңес өкіметінің 1929 жылдан бастап КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуын межелеген мерзімді жоспарларының жалпылама атауы. Бірінші бесжылдық жоспар 1929-1932, Екінші бесжылдық жоспар 1933-1937 жылдары арналды Мәтін таратылады Оқушыларға мәтіндерді ЖИГСО стратегиясы бойынша оқыту. 1. Оқушыларды №-леймін. Мұғалім 4 тақырыпшаны бөліп береді. Өз-өздері үйлерінде №-лерін оқиды. Жеке оқиды №1 Индустрияландыру тек социалистік құрылысқа ғана тән кезең емес. Ол — елді жаңғыртудың міндетті шарты. 1920 жылдардың ортасына қарай КСРО үшін бірнеше себептерге байланысты индустрияландыруды жүзеге асырудың қажеттігі туды. Біріншіден, 1925 жылға қарай қалпына келтіру кезеңі аяқталды. Негізгі көрсеткіштер бойынша кеңестік экономика соғысқа дейінгі деңгейге жетті. Өнеркәсіптік өндірістің өсуін қамтамасыз ету үшін істеп тұрған зауыттарды қайта жабдықтау ғана емес, жаңа заманғы кәсіпорындарды құру қажет болды. Екіншіден, елдің экономикалық әлуетін тиімді орналастыру мәселесін шешу міндеті тұрды. Ел бұрынғыдай аграрлы, шаруа елі болып қала берді. Қалаларда жұмыссыздық деңгейі өсіп, әлеуметтік шиеленісті күшейтті. Үшіншіден, елдің халықаралық деңгейде экономикалық және саяси оқшаулануы индустрияландыруды жеделдетуді талап етті 1920 жылы халық шаруашылығы салаларын машиналық техника базасына көшірудің кешенді бағдарламасы белгіленді. Индустрияландыруды бастау туралы шешім 1925 жылы желтоқсанда БК(б)П- ның XIV съезінде қабылданды. КСРО индустрияландырудың жоспарына Қазақстан да енгізілді.Қазақстанда индустрияландыру ісі 1928–1932 жылдары өтті. 1928–1932 жылдары халық шаруашылғын дамытудың бірінші бесжылдығы болды. Бұған дейін қазақстанда Қарағандыдағы көмір кен орындары, Ембідегі мұнай өндірісі, Алтайдағы түсті металлургия сияқты санаулы ғана өнеркәсіп орындары болды. Жалпы, өнімінің 84,4%-ы ауыл шаруашылғына тиесілі болды. Елді индустрияландыру үшін ауыр өнеркәсіпті, оның ішінде машина жасау саласын, кен өндірісі орындарын, теміржол жүйесін дамыту керек болды. Қазақстандағы индустрияландыру жолдары туралы түрлі көзқарастар болды. Бірулер « түйеден социализмге » өту мүмкін емес, далада фабрикалар мен завоттар салу шамадан тыс нәрсе болып табылды, « Қазақтармен өнеркәсіп – қаржы жоспарын орындай алмайсың » және т.с.с. түрлі айтыстар болды. Ірі саяси қайраткерлер С.Сәдуақасов, Ж. Мыңбаев және т.б бұған қарсы шықты. Қазақстанда индустрияландыру ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлықтарды зерттеуден бастауы КСРО Ғылым академиясы 20 – жылдардың аяағы- 30 – жылдардың басында көптеген көрнекті ғалымдардың қатысуымен ұйымдастырған кешенді экспидициялар іс жүзінде республиканың бүкіл аумағын қамтыды. №2 Елді индустрияландыру туралы жаңа саясатты жүргізу үшін темір жол салу ісін жалғастыру қолға алынды. Түрксіб теміржол құрылысының басшылары: В. С. Шатов – құрылыс бастығы, Н. Нұрмақов – құрылысқа жәрдемдесу комиссиясының басшысы, Т. Рысқұлов – РКФСР үкіметі жанындағы құрылысқа жәрдемдесу комиссиясының басшысы. Теміржол құрылысында 100000 адам жұмыс істеді– орыстар, қазақтар, украиндар, қырғыздар , татарлар, башқұрттар еңбек етті. Он мыңдай қазақ жұмысшылары теміржолшы , құрылысшы, техник, жол ісінің шебері мамандықтарын меңгерді. Түркістан-Сібір теміржолы 3 жылдың ішінде салынып бітті. 1930 жылы 28 сәуірде Айнабұлақ станциясында жолдың екі жағы түйісті. 1931 жылы қаңтарда Түрксіб теміржолы пайдалануға берілді. Түркістан-Сібір теміржолы Орта Азияны сібірдің экономикалық өңірімен байланыстырды. №3 Индустрияландырудың ерекшеліктері. Индустрияландыру бірінші жағынан Кеңес халықтары күшімен жүзеге асса, екінші жағынан орталықтың әкімшіл-әміршіл жүйесі негізінде жүргізілді. Соғысқа дейін Қазақстанда ембі мұнай өндіру орындары, Қарағанды көмір кен орындары, Жезқазған, Балқаш мыс комбинаттары, Шымкент қорғасын зауыты т. б. ірі кәсіпорындар салынды. Жалпы, Қазақстан Орал мен Сібірдің ірі өнеркәсіп орындарын шикізатпен, пайдалы қазбалармен қамтамасыз етті. Қазақстанды индустрияландырудың басты міндеттері орындалмады. Себебі Қазақстанда көбінесе өндіруші өнеркәсіптер салынғанымен, өңдеуші өнеркәсіп дамытылған жоқ. Индустрияландыру Қазақстанда, негізінен, жоғарыдан жүргізілді. Қазақстанда салынған өнеркәсіптер дайын өнім шығармады. Шикізатты, негізінен, Ресей мен Украина өнеркәсіптеріне тасыды. Урбанизация күшейіп, 1930 жылы қала халқының үлесі 29,8% болды. 1935 жылы республикадағы жұмысшылардың 43%-ы қазақтар болды. 1939 жылы республикадағы қала халқының саны 375000-ға дейін жетті.
№3 Индустрияландырудағы жұмысшылар еңбегі. Қазақстанда индустрияландыруды жүзеге асыру барысында республикада ауыр өнеркәсіптің көптеген салаларын құрудың, сонымен қатар Қарағанды маңындағы Теміртауда ең ірі зауыт салынуының маңызы зор болды. Қазақстанның көрнекті ғалымдарының бірі Қаныш Имантайұлы Сәтбаев бұл зауытты салу қажеттігін дәлелдеді. Қазақстан өнеркәсіп орындарына Мәскеу, Ленинград, Донбасс т. б. ірі өнеркәсіп орталықтары мен жұмысшы топтары көмек көрсетті. Жаңа техниканы меңгеріп, жаңадан салынған өнеркәсіпте істейтін мамандарды даярлау керек болды. Бұл үшін көптеген қазақ жұмысшылары кәсіби білім алу үшін Мәскеу, Ленинград, Донбасс, Баку өнеркәсіп орындарына жіберілді. Алғаш Түрксіб құрылысына қара жұмысшы ретінде қатысқан Д. Омаров кейіннен Түрксіб бастығы, ал Т. Қазыбеков «Қазақ көлік құрылысы» тресінің бастығы болды. Жаңа техниканы меңгеру барысында Донбасс забойшысы А. Г. Стахановтың рекорды насихатталды. Стахановтың қазақ жеріндегі ізбасары Қарағанды кеншісі Түсіп Күзембаев болды. Сәфи Өтебаев, Молдабек Сағымбеков, Ахметжан Сафин, Зағира Табылдинова – Қазақстандағы индустрияландыру ісінің үздіктері.
Сосын ұқсас №-лермен жиналады.
Әрбір ұқсас № жиналып бір-біріне түсінгенін айтып талқылайды Топпен жұмыс.Үйлеріне бармай. ІІІ. Ой қорытынды Сосын үйлеріне келеді. Бір-біріне реттік №-мен үйретеді. Тапсырма: 1.Өз-өздері үйлерінде №-лерін оқиды жеке оқы / 2.Әрбір ұқсас № жиналып бір-біріне түсінгенін айтып талқылайды Топпен жұмыс /5мин 3. Үйлеріне келіп,. бір-біріне реттік №-мен үйретеді 4. Сыныпта қорғау Дарынды және таланты оқушыларға жеке тапсырма топтық жұмыс кезінде беріледі. «Төрт сөйлем » тапсырмасы беріледі. Ол : 1. Пікір. Мәтін бойынша туындаған өзіндік пікірін бір сөйлеммен келтіру. 2. Дәлел. Келтірілген өзіндік пікірді бір сөйлеммен дәлелдеп шығу керек. Дәлел дегеніміз ұстанған көзқарасты логикалық тұрғыдан дәйектеу, негіздеу. 3. Мысал. Енді келтірілген өзіндік пікірді тағы да бір негіздеп кету үшін бір сөйлеммен мысал келтіру. Мысал өмірден, практикадан керек: ақпарат көздеріне немесе көп таралған пікірлерге сілтеме жасау, практикадан орын алған үрдіс, басқа адамдардың пікірлері. 4. Қорытынды. Өзіндік пікірді тағы да бір рет пысықтап, қорытынды шешімді бір сөйлеммен келтіру керек. Өзін-өзі және достарын бағалау парағы Топтың №
Үйге тапсырмасы: «Қазақстан ауыр өнеркәсібі дамыған елге айналды ма?» сұрағына дайындалып келу.Тақырыпты тереңдеп іздену Толғаныс (рефлексия) (сабақтың соңындағы оқушылардың білімге деген күйлерін зерттеу |
9 сынып Қазақстан тарихы Күні:
| Сабақтың тақырыбы |
Саясаттағы көпсалалық және стратегиялық ынтымақтастық. | ||||||||||||||||
| Сілтеме | Қозыбаев М Қазақстан тарих 9 сынып оқулық 2013 жыл | ||||||||||||||||
| Жалпы мақсаты
| Саясаттағы көп векторлық жəне стратегиялық одақтастық (Қазақстан жəнеАҚШ, Қазақстан жəне Еуроодақ елдері Қазақстан-Германия, Қазақстан-Франция, Қазақстан-Ұлыбритания байланыстары, Қазақстан жəне түркі əлемі елдері туралы жан –жақты талдап, оқушының алған білімін өзінің дамуына әсер ету, тарихи танымын кеңейту | ||||||||||||||||
| Міндеттер:
| 1. Оқушылардың қызығушылығын ояту 2. Жаңа тақырыпқа оқушылардың білетін білімі арқылы кіру 3. Оқушылардың өздерін-өздері оқыту арқылы білім беруге ықпал жасау, сыни тұрғыдан ойлау процестері арқылы әр баланы қамтуға жағдай жасау 4. Жаңа сабаққа белгілі бір ой қорытындылар жасау | ||||||||||||||||
| Мұғалімдер үшін оқу нәтижелері | 1.Оқушылардың бірін-бірі оқытуы арқылы аталған тақырыпты меңгеріп шығу 2.Мұғалім оқуға бағыттап отыру 3. Оқушылардың ой — өрісін дамыту 4.Оқушылардың өзін және достарын бағалау мүмкіндіктерін жасау | ||||||||||||||||
| Сабақта туындаған негізгі идеялар | 1.Оқушының өмірдегі біліміне, білетініне, сүйену 2.Жаңа теориялық ақпаратты беру арқылы оқушыға жаңа ойлау дағдысын, мәнерін, амалдарын қалыптастыруға ықпал жасау 3. Білімділік пен білік дағдыларын қалыптастыруға баулу. | ||||||||||||||||
| Күтілетін нәтиже | 1. Оқушы саясаттағы көпсалалық және стратегиялық ынтымақтастық жөнінде білім алады; 2.Жаңа теориялық ақпаратты беру арқылы оқушыға Саясаттағы көпсалалық және стратегиялық ынтымақтастық білімнің басталғанын сезіндіру; 3. Жаңа білімнің өмірде бар екендігін, оны біз өмірде байланыстарда пайдаланудың мүмкіндіктері қандай деген жаңа сабаққа үлкен қызығушылық тудыру; | ||||||||||||||||
| Тапсырмалар wiki беттерінен жүктелген дерек көздер | 1.Қазақстан тарихы: Әдістемелік нұсқау 9 сынып / Т.Тұрлығұл, Қ. Жүкешев –Алматы 2013 жыл 2. history.js 1. http://www.tarih.spring.kz
| ||||||||||||||||
| Сабақ барысында жасаған мұғалім мен оқушының іс-әрекеті
Бағалау (түрлері) -оқушының өзін-өзі бағалауы -топтың өзін-өзі бағалауы -мұғалімнің бағалауы -жалпы бағалау -критерийлер арқылы бағалауТолғаныс (рефлексия) -сабақта үйренген-дерін бекіту, қолдану жолдарын беру -жаңадан үйренгенін пайдалана отырып, білімін жүйелеу жауап шешімі осыған байланысты жұмыстар беру арқылы түсінік деңгейін тексеру
| Ұйымдастыру кезең: сәлемдесу; -Сынып «Қазақстан», «Түркия» , «АҚШ», «Қытай» мемлекеттерінің туын таңдау арқылы топқа бөлінеді. «сенің күлкің ..» сөзі арқылы бір біріне тілек айтып кластын ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру. — оқушыларды ой қозғау арқылы тақырыпқа әкелу — тақырып жайлы бұрынғы білетіндерін анықтау, соған сүйену жолдарын табу І.Ой қозғау Миға шабуыл ( Логикалық сұрақтар қою арқылы) 1.Мемлекеттің тәуелсіздігін халықаралық деңгейде тану дегенді қалай түсінесіңдер? 2.Сырттқы саясатта Қазақстан Ресей мен және Қытаймен арақатынасын реттеуге не себептен ерекше көңіл бөлуге тиіс? 3. Қазақстанның дамыған Батыс державаларымен қатынасы қандай? 4. Шанхай Ынтымақтастық ұйымына қатысушы елдердің мақсаты не? Тапсырма ! Топта талдап, әр топтан бір оқушы сыныпта оқу Мұғалім сөзі: Олай болса біздің бүгінгі тақырыбымыз «Саясаттағы көпсалалық және стратегиялық ынтымақтастық.» Электрондық оқулықты тыңдау ІІ. Мағынаны тану Назар аударту! Тірек ұғымдармен жұмыс. (интернет желісін пайдаландыру арқылы өзіндік іздеу жұмысын әрі жаңа сабаққа енуін сезіндірту) 1) БҰҰ — Бірікке Ұлттар Ұйымы 2) ЕҚЫҰ – Еуропа қауіпсіздігі және ынтымақтастығы ұйымы 3) ҰҚШҰ – Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы 4) ИЫҰ – Ислам ынтымақтастығы ұйымы 5) ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы Мәтін таратылады Оқушыларға мәтіндерді ЖИГСО стратегиясы бойынша оқыту. 1. Оқушыларды №-леймін. Мұғалім 4 тақырыпшаны бөліп береді. Өз-өздері үйлерінде №-лерін оқиды. Жеке оқиды Топтарында 1,2,3,4, 5 деп саналып тақырыпшаларды бөліп беру. №1 «Қазіргі қалыптасқан ахуалдағы сыртқы саясаттың бағыттары», №2 «Қазақстанның ЕҚЫҰ жұмысына қатысуы» , №3«Қазақстан – ҰҚШҰ мүшесі», №4«Қазақстанның Ислам ынтымақтастығы ұйымының жұмысына қатысуы» Әр топқа жекелеген тапсырмалар беру. Ақпаратты меңгергендерін өз топтарында берілген тапсырмаларына жазып қорғау Тапсырма: Жеке оқу, /3 мин/ Жұппен жұмыс /2 мин/ Топпен жұмыс/4 мин/ жасай отыра мәтінді ортаға салып меңгеру. .
ІІІ. Ой қорытынды Әр топтар өз жұмыстарын қорғайды .
Өзін-өзі және достарын бағалау парағы Топтың №
Үйге тапсырмасы: Қосымша ізденіп, тақырыпқа сай рефераттар жазу: Іздестіру көздері:
Толғаныс (рефлексия) (сабақтың соңындағы оқушылардың білімге деген күйлерін зерттеу |
|
|
|
|
| Жалғастыруға дайынмын | Бір нәрсе түсінемін, бірақ бәрін емес | Түсінбеймін, қайталап қарау қажет |
Қазақстандағы индустрияландыру
Қазақстанда индустрияландыруға бағыт алу. 1925 ж. желтоқсанда өткен БК(б)П-ның ХІV съезінде Кеңестер Одағын индустрияландыру бағыты белгіленді. Капиталистік шаруашылықтан ерекше, елдің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, өзіндік машина, станок жасау, металлургия, химия, қорғаныс және басқа да ірі өнеркәсіптері бар жүйе құру қажет делінді. Шаруашылықтың барлық салаларын соның негізінде техникалық қайта жасақтандыру мен еңбек өнімділігін арттыру үшін бүкіл экономиканың негізі ретінде ең алдымен ауыр өнеркәсіпті дамыту, оның шаруашылықтағы жетекшілік рөлін бекіту арқылы шет елдермен экономикалық жарыста озып шығу мақсаты қойылды. Бұл сол кездер үшін дұрыс, бірақ күрделі мақсат еді. Кеңестер Одағы көлемінде бұл бағытта біршама жетістікке қол жеткізілді. Бірақ оның біржақты жүргізілгенін, дәлірек айтқанда, ұлттық аймақтарды, соның ішінде, әсіресе, Қазақстанды патшалық билік кезіндегідей шикізат көзі дәрежесінде қалдырғанын көреміз.
1925 жылдың қыркүйегі мен 1928 жылдың қыркүйегі арасындағы үш жылда өнеркәсіп салу ісіне 3,3 млрд сом қаржы жұмсалды. Ол орасан зор қаржы негізінен алғанда Ресей аумағындағы ескі өнеркәсіп орындарын қайта жөндеу мен жаңа қуатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларын жасауға жұмсалды. Соған қарамастан Қазақстандағы индус¬трияландыру ісі патриархаттық-феодалдық қатынастарды, яғни дәстүрлі шаруашылық жүйесін біржолата жою, феодализмнен капитализмге соқпай социализмге жедел қарқынмен өту сияқты ұрандармен басталды. Жерді қайта бөлу, мал-мүлікті тәркілеу, күштеп ұжымдастыру әрекеттері осылайша жаңа науқанмен ұласты.
1926 ж. 27—30 сәуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада өнеркәсіптің дамуы мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді. Онда Қазақстанның орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып, зерттелмеген аймақтардағы қазба байлықтарын кең түрде барлау қажеттігі көрсетілді. Қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік жоспарлау Комитетіне республиканы өнеркәсіптік аудандастыру мен өнеркәсіптің, ең алдымен түсті металлургияның дамуының перспективалық жоспарын жасау тапсырылды. Кеңесте сондай-ақ Қазақ АКСР-ы жағдайында “әсіресе жер және мал шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнеркәсіпті кең түрде өрістету” өмірлік қажеттілік ретінде атап көрсетілді. Осы негізде өңдеу өнеркәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының даму жолдары айқындалды. Байқап отырғанымыздай, басты назар патша заманындағыдай тау-кен ісі мен өңдеу өнеркәсібіне аударылған екен. Демек, пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі кәсіпорындар үшін өндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бұл Қазақстандағы индустрияландыру ісінің отаршылдық, дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде орталыққа қызмет еткізу бағытында басталғанын көрсетеді.
Бірнеше жылға созылған революция мен Азамат соғысы кезінде капиталистік қатынастардың енуі кезеңінде пайда болған тау-кен орындары мен кәсіпорындар қаңырап, иесіз қалған еді. Тек жаңа экономикалық саясат кезінде олардың кейбіреулері қайтадан іске қосылды. Соның барысында Орал — Ембі аймағындағы бірнеше мұнай кәсіпшіліктері, Орталық Қазақстандағы көмір, Алтайдағы түсті металл өндіру кәсіпорындары қайта жанданды. Дегенмен, Қазақстан экономикасында әлі де болса ауыл шаруашылығы негізгі сала болды. Оның үлесіне жалпы шаруашылықтық өнімнің 84,4 пайызы тиетін және халықтың 90 пайызы ауылды жерлерде өмір сүретін еді. Осындай жағдайда бұрынғы ұлт аймақтары делінгендерді, оның ішінде Қазақстан да бар, Ресей төңірегіне — метрополияға топтастыру саясаты жалғаса берді. Ресей аумағында Волхов ГЭС-ін, Днепрогэсті, Сталинград трактор, Ростов ауылшаруашылық машиналарын жасау, Кузнецк, Магнитогорск, Кривой Рог және т.б. металлургиялық зауыттарды салуға бар қаржы-қаражат пен күш жұмылдырылды. Ал дәл осындай кәсіпорындардың Қазақстан жерінде де аса қажет екеніне назар аударылмады. Мұндағы бай кен орындары мен бүкіл ауылшаруашылық өнімдері орталық аймақтардағы осындай кәсіпорындарда өңделіп, тауарға айналдырылғаннан кейін ғана қажет делінген мөлшерде қайта жеткізіліп отыратын еді. Кеңес үкіметінің индустрияландыру барысындағы орашолақ, біржақты саясаты сол кездің өзінде Троцкий, Бухарин, Зиновьев сияқты саясаткерлердің қарсылығын тудырған болатын. Қазақстанда да бұл мәселе көлемінде қызу тартыстар болды.
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша пікір-таластар. Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша бірнеше бағыттағы көзқарастар арасында қызу пікірталас жүрді. Солардың негізгілеріне тоқталып өтейік. Бірінші бағытты жақтаушылар — Қазақстан экономикасының орталыққа тәуелділігін, шикізат көзі ретінде дамуын жақтады. Олар мемлекеттік саясат негізінде, республиканың ерекшеліктерін ескере отырып, “партияның ауыл шаруашылығы шикізат базасы есебінде оның өнімдерін өңдеумен ғана шектелуін, ұсақ өнеркәсіпті дамыту жолын ұстануы бірден-бір дұрыс бағыт” деп мәлімдеді.
Екінші бағыт бойынша — Қазақстанды тек шикізат базасы ретінде пайдалану дұрыс емес екендігі, мұндағы индустрияландыруды жоғарғы жақтағылардың талабы бойынша жүргізбей, жергілікті қажеттілікті ескере отырып, өнеркәсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды.
Үшінші бағыттағылар — қазақ жерін индустрияландыруға қарсы болды. Олар көшпелі өмір — қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы, ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік ерекшелігі. Ал қарқынды түрде индустрияландыру оның ұлттық болмысын бүлдіреді, “түйеден социализмге” тікелей өту мүмкін емес деді.
Келесі, төртінші бағытты жақтаушылар шовинистік көзқараста болды. Олар қазақ халқының индустрияландырудың қарқынына ілесе алатынына күмән келтірді. Қазақтармен “өнеркәсіп-қаржы жоспарын орындай алмайсың”, “өндірісті қазақтандыру пайда бермейді”, “қазақтандыру өндірісті қымбаттатып жібереді”, “қазақ бәрібір жұмыс істемейді, ол қайтсе де далаға қашады” және т.б. деп санады.
Бұл соңғы екі бағыт негізсіз, жеткілікті дәлелсіз пікірлерге негізделген еді. Ал алғашқы екі бағытты жақтаушылар арасында күрделі тартыс жүрді. Бірінші бағытты Голощекин мен оның төңірегіндегілер ұстанды. Олар Сталин мен орталықтағы кейбір үкімет мүшелерінен қолдау тапты. Сондықтан бұлар өктемдеу болды. Соған қарамастан екінші бағытты жақтаушылар ой-тұжырымдарының тереңдігімен ерекшеленді. Қазақстанда “Кіші Қазан” науқанын жүргізуге ұмтылған Голощекин мен оның төңірегіндегілер қазақ жерінде ірі өнеркәсіп орындарын салуды жақтамады. “Өнеркәсіп саласында ең негізгісі ірілендіру емес, қайта оны жергілікті ұсақ және орташа (жарма тартатын, жүн жуатын, май шайқайтын орындар, жөндеу шеберханалары және т.б.) деңгейде, яғни бәрін ауыл шаруашылығына байланысты және оны неғұрлым рентабельді ететін деңгейде ұстау”, — деп мәлімдеді олар. Голощекин бұл бағытты 1927 ж. ұсынып, 1930 ж. мамыр-маусым айларында Алматыда өткен VІІ Бүкілқазақтық партия конференциясында тағы да қайталады. Орталық Комитеттің Саяси бюросының мүшелігіне кандидат А.Андреев VІ Бүкілқазақтық партия конференциясында: “Біз КСРО-дағы индустрияландыру мәселесіне әрбір республиканың өз ауыр индустриясын құру, әрбір республиканы бас-басына индустрияландыру жолымен жүрмейміз”,— деп, Кеңес үкіметінің шет аймақтарды орталыққа бағындыру, тәуелді ету саясатын ашық мәлімдеді. Бұл Қазақстандағы Голощекиндік бағытты айқын қолдап, олардың әрекетін күшейте түсті. Соның барысында К. Сарымолдаев: “Қазақстанның алдында да Одақ аумағында шешілетін мәселелер тұр, сондықтан жалпы мәселелерден асатындай өзгешеліктер бізде жоқ”, — деп бұл бағыттың ыңғайымен кетті.
С.Сәдуақасовтың индустрияландырудың отаршылдық бағытына қарсы күресі. Индустрияландырудағы голощекиндік бағыттың біржақты отаршыл бағытын айқын көре білгендердің алдыңғы қатарында тағы да С.Сәдуақасов тұрды. Ол: “Егер империалистік орыс буржуазиясы шет өңірлерден тек шикізат талап, фабрикалар мен зауыттарды өз қолтықтарының астына орналастырған болса, социалистік өнеркәсіп шаруашылықтың қажеттілік жағдайына орайластырылып дамытылуы қажет. Егер қалпына келтіру кезеңі кейбір ұлттардың нақты теңсіздігі сияқты өткеннің “қарғыс атқан мұрасы” түріндегі қиындықтарға кездессе, қайта құру кезеңі оларды жеңуі қажет. Міне, артта қалған аймақтарды социалистік құрылысқа бейімдеу және шет аймақтардағы Кеңес өкіметін нығайтудың кепілі осында жатыр”, — деп көрсетті. Индустрияландыру барысында жергілікті кәсіпорындарды орталыққа тәуелді еткісі келген республиканың келімсек басшысымағының орашолақ бағытын былайша әшкереледі: “Голощекин жолдастың жүн жуатын орыннан әрі бармай, дұрысырақ айтқанда, барғысы келмей отырғаны неліктен, ал шұға фабрикаларын ұйымдастыру өзінен-өзі керек болып отыр ғой. Жуылған жүнді, сол жүннен жасалатын “мәскеулік” шұғаны әрлі-берлі екі рет тасығанша, Қазақстаннан дайын шұғаны бірден тасып әкету темір жолға да оңайға түспей ме?” Тоталитарлық тәртіптің экономикалық негіздерін қалыптастыру саясатын бастаған сталиншіл үкіметтің қолшоқпары болып отырған Голощекин бағытының түп-тамыры Кеңестердің Бүкілодақтық ІV съезінде айқын көрінді. Әсіресе ондағы Рыковтың қорытынды сөзі ұлттық аймақтар өкілдерін қатты алаңдатты. Солардың ішінен орталық үкіметтің индустрияландыру саясатының кемшіліктерін көрсетуге ұмтылғандардың бірі тағы да С.Сәдуақасов болды. “Рыков “ұлттық республикалар өздерінде қилы өндіріс ұйымдастыруға көмек сұрағанын біздер жабық шаруашылық құрғысы келеді деп түсінеміз” деп теріс айтты. Индустриялдық тұрғыда дамыған шаруашылық біздің пікірімізше ешқашанда алғашқы қауымдағыдай тұйық шаруашылық болмайды. Сондықтан Рыков жолдастың Одақтың бірлігі мен оның жеке аймақтарының өзара тәуелділігі арта түссе екен деген тілегі ұлттық аймақтар бұрынғыша шикізат базалары болып қала беруін тез арада тоқтатқанда ғана жүзеге аса алады”, — деген пікірлері әрі үлкен ерлік, әрі бірден-бір дұрыс пайымдау еді. Ол сонымен қатар, қазақ жеріндегі индустрияландырудың жүйесіз, бей-берекет жүргізіліп жатқанын, оны реттей отырып қарқынды түрде іске асыруға болатындығын да айтты. Қазақ даласының бай табиғи байлықтары мен шикізат көздерін және миллиондаған жұмыссыз қазақтарды тиімді пайдалану бұл мәселені шешуді тездететінін де көрсетті.
Патша үкіметінің кезінде қоныстандыру ретінде қазақ даласын орыстандыру саясатының жүргенін жете түсінген ол индустрияландыру барысында да әр түрлі желеумен осындай бағыттың орын алып келе жатқанын жақсы сезінді. Республикаға одан сыртқары аудандардағы деревняларында жерлері жеткілікті, сондықтан “партия алдына көші-қонды күшейту туралы мәселе қоятындай жағдай жоқ” деп, сырттан “бос” жұмысшыларды әкелуге, сол арқылы жаппай қоныстандыру саясатына қарсы болды.
Қазақстандағы индустрияландырудың барысы мен сипаты. 1928 жылдың 1 қазанынан шартты түрде басталатын бірінші бесжылдық жылдарында Қарсақбай, Риддер сияқты кәсіпорындар, Ембі мұнай өндірісі, Степняк алтын кені және т.б. қайта қалпына келтірілді. Өңдеу өнеркәсібінің Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сияқты байырғы түрлері жөнделіп, қайта іске қосылды. Ал бес жылдың ішінде жаңадан салынғандары: Іле ағаш тілу, Балқаш мыс балқыту, Шымкент қорғасын, Ақтөбе фосфор тыңайтқыштары, Орал мен Алматыда ет комбинаттары, Гурьевте (қазіргі Атырау) балық консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл және Талдықорғанда қант зауыттары ғана болды. Олардың өзі негізінен шағын аумақты қамтамасыз етуге бейімделген кәсіпорындар еді.
Кеңес үкіметінің басшылары да патша заманындағыдай Қазақстанға бай шикізат көзі ретінде қарады. Табиғат байлықтарының күрделі ошақтарын табу мақсатында бірінші бесжылдық жылдарында КСРО Ғылым академиясы кешенді ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылық еткен Орталық Қазақстандағы геологтар мен геофизиктер тобы Қазақстан Республикасы “Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы” болып табылады деген тұжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймағын зерттеген академик И.М.Губкин бастаған топ оның мұнайға аса бай екенін дәлелдеді. Кеңес үкіметі осы байлықтарды пайдалануға баса көңіл бөлді. Соның барысында соғыс басталғанға дейінгі кезеңде Қарағанды шахталары, Ембінің мұнай кәсіпшіліктері, Алтай мен Ащысай кәсіпорындары қайта жабдықталып, Зырянов, Риддер полиметалл, Балқаш пен Жезқазған кен-металлургия комбинаттары салынды. Қазақстандағы түсті металлургия өнеркәсіптің жетекші саласына айналдырылды. Бірақ олар негізінен руда күйінде қазып алынған түсті металдарды өңдеумен айналысты. Тазартылып, өңделіп дайындалған түсті металл өнімдері шикізаттар ретінде орталықтағы ірі өнеркәсіп орындарына жөнелтіліп отырды. Мысалы, Орталық Қазақстан Оңтүстік Оралдың ірі кәсіпорындарын рудамен, металмен, көмірмен жабдықтады. Кенді Алтай өңірі Сібірдегі кәсіпорындарды қамтамасыздандырды. Ембі мұнайы Орск сияқты мұнай өңдейтін зауыттарға жіберілді. Балқаштың мысы мен Шымкенттің қорғасыны да Қазақстаннан тыс жерлерге тасып әкетілді. Жоғарыдан жүргізілген индустрияландыру негізінен шикізат көздерін игеруге және оларды Ресейге жіберіп отыруға бағытталды. Қазақстандағы зауыт-фабрика делінгендер халық тұтынатын дайын өнімдер шығармады. Оларды Кеңес Одағының басқа аймақтарынан, Ресейден алып отыруға мәжбүр болды. Машина жасау, металлургия және қорғаныс өнеркәсіптері болмады. Энергетика базасы мен құрылыс материалдарын жасайтын өнеркәсіптер жетіспеді.
Түрксіб темір жолын салу. Индустрияландыру кезіндегі Қазақстандағы ең күрделі құрылыс — Түрксіб темір жолын салуды аяқтау болды. Патша үкіметі Қазақстанды жаулап алу барысында, әскери-стратегиялық мақсатта Орынбор-Ташкент бағытында темір жол салып, оны қазіргі Алматы арқылы Семеймен жалғастыруды көздеді. Бұл елімізді қоршай отырып, тұқырта ұстауды және Қазақстан мен Орта Азия байлығына қызығып отырған басқа да шет елдіктерді енгізбеуді көздеген саясаттың нәтижесінде дүниеге келген еді. Бірақ еліміздің батыс және оңтүстік-батыс бөлігінде темір жол салғанмен, ол бағытты шығыс бөлігі арқылы Сібірмен қосу ісі аяқталмай қалған еді. Патша үкіметі кезінде көптеген талас-тартыс тудырған бұл істі аяқтауды Кеңес үкіметі қолға алды. Ол патша заманындағы Түркістан-Сібір темір жолы атауына қайта ие болды. Бұл жолды салу 1927 ж. қайта қолға алынып, оған екпінді құрылыс айдары тағылды. Орталық үкімет оған үлкен мән беріп отырды. 1928 ж. желтоқсанда БК(б)П ОК мәжілісінде Түрксіб жұмысшыларының тұрмыс жағдайы туралы мәселе арнайы қаралды. Ал 1929 жылғы қаңтарда өткен жиналыста құрылыстағы бұқаралық және мәдени-ағартушылық жұмыстар туралы мәселе талқыланды. Партиялық басшылықты нығайту мақсатында мұнда Солтүстік және Оңтүстік деп аталған екі аудандық партия комитеттері құрылды. 1929 ж. 3 мамырда КСРО ХКК Түрксіб құрылыс басқармасының есебін тыңдады. Кеңес үкіметі құрылыстың оңтүстік және солтүстік бөліктерін 1930 ж. аяқтап, 1932 ж. пайдалануға беруді қамтамасыз етуді тапсырды.
Түрксіб құрылысының бастығы болып В.С.Шатов тағайындалды. РСФСР үкіметі жанынан Түрксіб құрылысына көмектесетін арнайы комитет құрылды. Оны РСФСР Халық комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов басқарды. Құрылыс жұмыстарына бірнеше ұлт өкілдерінен құралған 100 мыңдай адам тартылды. Қысы-жазы, ауа-райының қолайсыздығына қарамастан еңбек еткен олар, сөз жоқ, ерліктің үлгісін көрсетті. Әсіресе қиын да күрделі қара жұмыстар қазақ еңбекшілерінің еншісінде көбірек болды. Соның нәтижесінде патша заманында тәулігіне орта есеппен 150 метр ғана салынатын Жетісу темір жолын салу Кеңес заманында 1500 метрге дейін жетті. Ертіс, Іле, Аягөз, Шу, Қаратал және т.б. өзендерден өтетін көпірлер де жылдам салынды. Түрксіб темір жолы жоспарда белгіленген бес жылдан екі жыл бұрын, яғни үш жылда салынып бітті. Құрылыстың бірінші кезеңінде солтүстікте 155 км, келесі кезеңінде — 185 км, ал 1929 ж. — 432 км ұзындыққа темір жол төселді. Бұл жұмыс жылдамдығы күніне орта есеппен 2,5 км деген сөз еді. 1927—1929 жылдары оңтүстіктен ұзындығы 506 км жол жасалды. Түрксібтің оңтүстік және солтүстік бөліктері 1930 ж. 28 сәуірде Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша пайдалануға берілді. Ал 1931 жылдың қаңтарынан бастап тұрақты түрде жұмыс істей бастады. Жалпы ұзындығы 1445 километрге созылған бұл темір жолдың ел өміріндегі маңызының зор екенінде дау жоқ. Бірақ біздің мынаны да ескеруіміз қажет. Патша заманындағы сияқты бұл бағыттағы темір жол да негізінен еліміз аумағындағы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу үшін қызмет етті. Қазақстан сонымен Кеңес Одағының да шикізат дайындайтын шеткері аймақтарының бірі болып қала берді. Ал салынған өнеркәсіп орындары мен темір жолдар еліміз аумағынан шетке тасылатын шикізат көлемін көбейте түсті. Мәселен, 1929/30 шаруашылық жылдары 1928/29 жылдармен салыстырғанда Қазақ жерінде өндірілген тас көмір — 1,4 есе, мұнай — 1,3 есе, мыс кені — 2,5 есе, түсті металл кендері — 2,3 есе көп өндірілді. Түрксібтің салынуымен республикамыздағы жүк тасымалы 1928 жылғы 2902 мың тоннадан 1932 ж. 8888,4 тоннаға дейін, яғни 3 еседен астам өсті. Әсіресе құрылыс материалдарын тасу — 10 есеге, тас көмір мен кокс — 8 еседей, мұнай өнімдері — 2 есеге артты. Осылайша Қазақстандағы индустрияландыру кезіндегі басты құрылыс болып жарияланған Түрксібтің өзі кеңестік тоталитарлық орталықтың біржақты саясатының жемісі болып шықты.
Қазақстан металлургиясы. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Қазақстан КСРО-дағы республикалар арасында металлургия бойынша екінші орынға шықты. Мәселен, Шымкент қорғасын зауыты КСРО-дағы қорытылған қорғасынның 73,9, ал Балқаш зауыты елімізде балқытылған мыстың 51, Қарағанды бассейні көмірдің 90 пайызын берді. Қазақстан мұнай өндіру бойынша да Ресей мен Әзірбайжаннан кейінгі үшінші орында тұрды. Бұның бәрі, сөз жоқ, жұмысшылардың, соның ішінде қазақ еңбеккерлерінің, еліміздің жарқын болашағына ұмтылуы, өскелең ұрпағы үшін жақсы жағдай жасауға тырысуы арқасында жеткен жетістіктер еді. Еңбекшілердің ерен ерлігіне партияның “Шығыстағы алғашқы социализм құрушылар”, “дүние жүзілік пролетариаттың авангарды”, “коммунистік ұйым¬дасқан еңбек және шығармашылық энтузиазм” және т.б. рухани үгіт-насихаты мен идеологиясының кең түрде жүргізілуі де өзіндік ықпал етті. Еңбекті материалдық және моральдық ынталандыру да оңтайлы пайдаланылды. Стахановшылар мен екпінділер қазақ даласында дүниеге келіп жатқан өндіріс орындарының маңызына терең мән берді, болашағына сенді. Сондықтан барлық жұмысшылар қатаң ауа-райына, қиын тұрмыс жағдайына қарамастан қажырлылықпен еңбек етті. Уақытша жертөлелерде, шатырларда, киіз үйлерде тұрды. Сол кездердегі Балқаш мыс балқыту комбинатын салуға қатысқан жұмысшылардың бірі кейінірек былай деп еске алады: “Монтаждау бригадасы уақытпен санаспай жұмыс істеді, бірінші немесе екінші ауысым дегенді білмедік. Өндіріс қажет еткен кезде жұмысқа шыға беретінбіз. Жұрттың бәрі ынта-жігермен жұмыс істеді, өйткені шөл даланы бас идіріп, түсті металлургия алыбының салынатынын білдік және соған сендік”. 1930 жылдың басында республикадағы екпінділер саны 10 мыңнан асты. Әсіресе Т. Күзембаев, Ә.Мұрынбаев, М.Сағымбеков, С.Өтебаев, Б.Нұрмағамбетов, З.Табылдинова, А. Сафин және тағы басқа қазақ еңбеккерлері еңбек даңқына бөленді.
Қазақстандағы индустрияландыру
Қазақстанда индустрияландыруға бағыт алу. 1925 ж. желтоқсанда өткен БК(б)П-ның ХІV съезінде Кеңестер Одағын индустрияландыру бағыты белгіленді. Капиталистік шаруашылықтан ерекше, елдің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, өзіндік машина, станок жасау, металлургия, химия, қорғаныс және басқа да ірі өнеркәсіптері бар жүйе құру қажет делінді. Шаруашылықтың барлық салаларын соның негізінде техникалық қайта жасақтандыру мен еңбек өнімділігін арттыру үшін бүкіл экономиканың негізі ретінде ең алдымен ауыр өнеркәсіпті дамыту, оның шаруашылықтағы жетекшілік рөлін бекіту арқылы шет елдермен экономикалық жарыста озып шығу мақсаты қойылды. Бұл сол кездер үшін дұрыс, бірақ күрделі мақсат еді. Кеңестер Одағы көлемінде бұл бағытта біршама жетістікке қол жеткізілді. Бірақ оның біржақты жүргізілгенін, дәлірек айтқанда, ұлттық аймақтарды, соның ішінде, әсіресе, Қазақстанды патшалық билік кезіндегідей шикізат көзі дәрежесінде қалдырғанын көреміз.
1925 жылдың қыркүйегі мен 1928 жылдың қыркүйегі арасындағы үш жылда өнеркәсіп салу ісіне 3,3 млрд сом қаржы жұмсалды. Ол орасан зор қаржы негізінен алғанда Ресей аумағындағы ескі өнеркәсіп орындарын қайта жөндеу мен жаңа қуатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларын жасауға жұмсалды. Соған қарамастан Қазақстандағы индус¬трияландыру ісі патриархаттық-феодалдық қатынастарды, яғни дәстүрлі шаруашылық жүйесін біржолата жою, феодализмнен капитализмге соқпай социализмге жедел қарқынмен өту сияқты ұрандармен басталды. Жерді қайта бөлу, мал-мүлікті тәркілеу, күштеп ұжымдастыру әрекеттері осылайша жаңа науқанмен ұласты.
1926 ж. 27—30 сәуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада өнеркәсіптің дамуы мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді. Онда Қазақстанның орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып, зерттелмеген аймақтардағы қазба байлықтарын кең түрде барлау қажеттігі көрсетілді. Қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік жоспарлау Комитетіне республиканы өнеркәсіптік аудандастыру мен өнеркәсіптің, ең алдымен түсті металлургияның дамуының перспективалық жоспарын жасау тапсырылды. Кеңесте сондай-ақ Қазақ АКСР-ы жағдайында “әсіресе жер және мал шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнеркәсіпті кең түрде өрістету” өмірлік қажеттілік ретінде атап көрсетілді. Осы негізде өңдеу өнеркәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының даму жолдары айқындалды. Байқап отырғанымыздай, басты назар патша заманындағыдай тау-кен ісі мен өңдеу өнеркәсібіне аударылған екен. Демек, пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі кәсіпорындар үшін өндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бұл Қазақстандағы индустрияландыру ісінің отаршылдық, дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде орталыққа қызмет еткізу бағытында басталғанын көрсетеді.
Бірнеше жылға созылған революция мен Азамат соғысы кезінде капиталистік қатынастардың енуі кезеңінде пайда болған тау-кен орындары мен кәсіпорындар қаңырап, иесіз қалған еді. Тек жаңа экономикалық саясат кезінде олардың кейбіреулері қайтадан іске қосылды. Соның барысында Орал — Ембі аймағындағы бірнеше мұнай кәсіпшіліктері, Орталық Қазақстандағы көмір, Алтайдағы түсті металл өндіру кәсіпорындары қайта жанданды. Дегенмен, Қазақстан экономикасында әлі де болса ауыл шаруашылығы негізгі сала болды. Оның үлесіне жалпы шаруашылықтық өнімнің 84,4 пайызы тиетін және халықтың 90 пайызы ауылды жерлерде өмір сүретін еді. Осындай жағдайда бұрынғы ұлт аймақтары делінгендерді, оның ішінде Қазақстан да бар, Ресей төңірегіне — метрополияға топтастыру саясаты жалғаса берді. Ресей аумағында Волхов ГЭС-ін, Днепрогэсті, Сталинград трактор, Ростов ауылшаруашылық машиналарын жасау, Кузнецк, Магнитогорск, Кривой Рог және т.б. металлургиялық зауыттарды салуға бар қаржы-қаражат пен күш жұмылдырылды. Ал дәл осындай кәсіпорындардың Қазақстан жерінде де аса қажет екеніне назар аударылмады. Мұндағы бай кен орындары мен бүкіл ауылшаруашылық өнімдері орталық аймақтардағы осындай кәсіпорындарда өңделіп, тауарға айналдырылғаннан кейін ғана қажет делінген мөлшерде қайта жеткізіліп отыратын еді. Кеңес үкіметінің индустрияландыру барысындағы орашолақ, біржақты саясаты сол кездің өзінде Троцкий, Бухарин, Зиновьев сияқты саясаткерлердің қарсылығын тудырған болатын. Қазақстанда да бұл мәселе көлемінде қызу тартыстар болды.
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша пікір-таластар. Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша бірнеше бағыттағы көзқарастар арасында қызу пікірталас жүрді. Солардың негізгілеріне тоқталып өтейік. Бірінші бағытты жақтаушылар — Қазақстан экономикасының орталыққа тәуелділігін, шикізат көзі ретінде дамуын жақтады. Олар мемлекеттік саясат негізінде, республиканың ерекшеліктерін ескере отырып, “партияның ауыл шаруашылығы шикізат базасы есебінде оның өнімдерін өңдеумен ғана шектелуін, ұсақ өнеркәсіпті дамыту жолын ұстануы бірден-бір дұрыс бағыт” деп мәлімдеді.
Екінші бағыт бойынша — Қазақстанды тек шикізат базасы ретінде пайдалану дұрыс емес екендігі, мұндағы индустрияландыруды жоғарғы жақтағылардың талабы бойынша жүргізбей, жергілікті қажеттілікті ескере отырып, өнеркәсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды.
Үшінші бағыттағылар — қазақ жерін индустрияландыруға қарсы болды. Олар көшпелі өмір — қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы, ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік ерекшелігі. Ал қарқынды түрде индустрияландыру оның ұлттық болмысын бүлдіреді, “түйеден социализмге” тікелей өту мүмкін емес деді.
Келесі, төртінші бағытты жақтаушылар шовинистік көзқараста болды. Олар қазақ халқының индустрияландырудың қарқынына ілесе алатынына күмән келтірді. Қазақтармен “өнеркәсіп-қаржы жоспарын орындай алмайсың”, “өндірісті қазақтандыру пайда бермейді”, “қазақтандыру өндірісті қымбаттатып жібереді”, “қазақ бәрібір жұмыс істемейді, ол қайтсе де далаға қашады” және т.б. деп санады.
Бұл соңғы екі бағыт негізсіз, жеткілікті дәлелсіз пікірлерге негізделген еді. Ал алғашқы екі бағытты жақтаушылар арасында күрделі тартыс жүрді. Бірінші бағытты Голощекин мен оның төңірегіндегілер ұстанды. Олар Сталин мен орталықтағы кейбір үкімет мүшелерінен қолдау тапты. Сондықтан бұлар өктемдеу болды. Соған қарамастан екінші бағытты жақтаушылар ой-тұжырымдарының тереңдігімен ерекшеленді. Қазақстанда “Кіші Қазан” науқанын жүргізуге ұмтылған Голощекин мен оның төңірегіндегілер қазақ жерінде ірі өнеркәсіп орындарын салуды жақтамады. “Өнеркәсіп саласында ең негізгісі ірілендіру емес, қайта оны жергілікті ұсақ және орташа (жарма тартатын, жүн жуатын, май шайқайтын орындар, жөндеу шеберханалары және т.б.) деңгейде, яғни бәрін ауыл шаруашылығына байланысты және оны неғұрлым рентабельді ететін деңгейде ұстау”, — деп мәлімдеді олар. Голощекин бұл бағытты 1927 ж. ұсынып, 1930 ж. мамыр-маусым айларында Алматыда өткен VІІ Бүкілқазақтық партия конференциясында тағы да қайталады. Орталық Комитеттің Саяси бюросының мүшелігіне кандидат А.Андреев VІ Бүкілқазақтық партия конференциясында: “Біз КСРО-дағы индустрияландыру мәселесіне әрбір республиканың өз ауыр индустриясын құру, әрбір республиканы бас-басына индустрияландыру жолымен жүрмейміз”,— деп, Кеңес үкіметінің шет аймақтарды орталыққа бағындыру, тәуелді ету саясатын ашық мәлімдеді. Бұл Қазақстандағы Голощекиндік бағытты айқын қолдап, олардың әрекетін күшейте түсті. Соның барысында К. Сарымолдаев: “Қазақстанның алдында да Одақ аумағында шешілетін мәселелер тұр, сондықтан жалпы мәселелерден асатындай өзгешеліктер бізде жоқ”, — деп бұл бағыттың ыңғайымен кетті.
С.Сәдуақасовтың индустрияландырудың отаршылдық бағытына қарсы күресі. Индустрияландырудағы голощекиндік бағыттың біржақты отаршыл бағытын айқын көре білгендердің алдыңғы қатарында тағы да С.Сәдуақасов тұрды. Ол: “Егер империалистік орыс буржуазиясы шет өңірлерден тек шикізат талап, фабрикалар мен зауыттарды өз қолтықтарының астына орналастырған болса, социалистік өнеркәсіп шаруашылықтың қажеттілік жағдайына орайластырылып дамытылуы қажет. Егер қалпына келтіру кезеңі кейбір ұлттардың нақты теңсіздігі сияқты өткеннің “қарғыс атқан мұрасы” түріндегі қиындықтарға кездессе, қайта құру кезеңі оларды жеңуі қажет. Міне, артта қалған аймақтарды социалистік құрылысқа бейімдеу және шет аймақтардағы Кеңес өкіметін нығайтудың кепілі осында жатыр”, — деп көрсетті. Индустрияландыру барысында жергілікті кәсіпорындарды орталыққа тәуелді еткісі келген республиканың келімсек басшысымағының орашолақ бағытын былайша әшкереледі: “Голощекин жолдастың жүн жуатын орыннан әрі бармай, дұрысырақ айтқанда, барғысы келмей отырғаны неліктен, ал шұға фабрикаларын ұйымдастыру өзінен-өзі керек болып отыр ғой. Жуылған жүнді, сол жүннен жасалатын “мәскеулік” шұғаны әрлі-берлі екі рет тасығанша, Қазақстаннан дайын шұғаны бірден тасып әкету темір жолға да оңайға түспей ме?” Тоталитарлық тәртіптің экономикалық негіздерін қалыптастыру саясатын бастаған сталиншіл үкіметтің қолшоқпары болып отырған Голощекин бағытының түп-тамыры Кеңестердің Бүкілодақтық ІV съезінде айқын көрінді. Әсіресе ондағы Рыковтың қорытынды сөзі ұлттық аймақтар өкілдерін қатты алаңдатты. Солардың ішінен орталық үкіметтің индустрияландыру саясатының кемшіліктерін көрсетуге ұмтылғандардың бірі тағы да С.Сәдуақасов болды. “Рыков “ұлттық республикалар өздерінде қилы өндіріс ұйымдастыруға көмек сұрағанын біздер жабық шаруашылық құрғысы келеді деп түсінеміз” деп теріс айтты. Индустриялдық тұрғыда дамыған шаруашылық біздің пікірімізше ешқашанда алғашқы қауымдағыдай тұйық шаруашылық болмайды. Сондықтан Рыков жолдастың Одақтың бірлігі мен оның жеке аймақтарының өзара тәуелділігі арта түссе екен деген тілегі ұлттық аймақтар бұрынғыша шикізат базалары болып қала беруін тез арада тоқтатқанда ғана жүзеге аса алады”, — деген пікірлері әрі үлкен ерлік, әрі бірден-бір дұрыс пайымдау еді. Ол сонымен қатар, қазақ жеріндегі индустрияландырудың жүйесіз, бей-берекет жүргізіліп жатқанын, оны реттей отырып қарқынды түрде іске асыруға болатындығын да айтты. Қазақ даласының бай табиғи байлықтары мен шикізат көздерін және миллиондаған жұмыссыз қазақтарды тиімді пайдалану бұл мәселені шешуді тездететінін де көрсетті.
Патша үкіметінің кезінде қоныстандыру ретінде қазақ даласын орыстандыру саясатының жүргенін жете түсінген ол индустрияландыру барысында да әр түрлі желеумен осындай бағыттың орын алып келе жатқанын жақсы сезінді. Республикаға одан сыртқары аудандардағы деревняларында жерлері жеткілікті, сондықтан “партия алдына көші-қонды күшейту туралы мәселе қоятындай жағдай жоқ” деп, сырттан “бос” жұмысшыларды әкелуге, сол арқылы жаппай қоныстандыру саясатына қарсы болды.
Қазақстандағы индустрияландырудың барысы мен сипаты. 1928 жылдың 1 қазанынан шартты түрде басталатын бірінші бесжылдық жылдарында Қарсақбай, Риддер сияқты кәсіпорындар, Ембі мұнай өндірісі, Степняк алтын кені және т.б. қайта қалпына келтірілді. Өңдеу өнеркәсібінің Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сияқты байырғы түрлері жөнделіп, қайта іске қосылды. Ал бес жылдың ішінде жаңадан салынғандары: Іле ағаш тілу, Балқаш мыс балқыту, Шымкент қорғасын, Ақтөбе фосфор тыңайтқыштары, Орал мен Алматыда ет комбинаттары, Гурьевте (қазіргі Атырау) балық консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл және Талдықорғанда қант зауыттары ғана болды. Олардың өзі негізінен шағын аумақты қамтамасыз етуге бейімделген кәсіпорындар еді.
Кеңес үкіметінің басшылары да патша заманындағыдай Қазақстанға бай шикізат көзі ретінде қарады. Табиғат байлықтарының күрделі ошақтарын табу мақсатында бірінші бесжылдық жылдарында КСРО Ғылым академиясы кешенді ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылық еткен Орталық Қазақстандағы геологтар мен геофизиктер тобы Қазақстан Республикасы “Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы” болып табылады деген тұжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймағын зерттеген академик И.М.Губкин бастаған топ оның мұнайға аса бай екенін дәлелдеді. Кеңес үкіметі осы байлықтарды пайдалануға баса көңіл бөлді. Соның барысында соғыс басталғанға дейінгі кезеңде Қарағанды шахталары, Ембінің мұнай кәсіпшіліктері, Алтай мен Ащысай кәсіпорындары қайта жабдықталып, Зырянов, Риддер полиметалл, Балқаш пен Жезқазған кен-металлургия комбинаттары салынды. Қазақстандағы түсті металлургия өнеркәсіптің жетекші саласына айналдырылды. Бірақ олар негізінен руда күйінде қазып алынған түсті металдарды өңдеумен айналысты. Тазартылып, өңделіп дайындалған түсті металл өнімдері шикізаттар ретінде орталықтағы ірі өнеркәсіп орындарына жөнелтіліп отырды. Мысалы, Орталық Қазақстан Оңтүстік Оралдың ірі кәсіпорындарын рудамен, металмен, көмірмен жабдықтады. Кенді Алтай өңірі Сібірдегі кәсіпорындарды қамтамасыздандырды. Ембі мұнайы Орск сияқты мұнай өңдейтін зауыттарға жіберілді. Балқаштың мысы мен Шымкенттің қорғасыны да Қазақстаннан тыс жерлерге тасып әкетілді. Жоғарыдан жүргізілген индустрияландыру негізінен шикізат көздерін игеруге және оларды Ресейге жіберіп отыруға бағытталды. Қазақстандағы зауыт-фабрика делінгендер халық тұтынатын дайын өнімдер шығармады. Оларды Кеңес Одағының басқа аймақтарынан, Ресейден алып отыруға мәжбүр болды. Машина жасау, металлургия және қорғаныс өнеркәсіптері болмады. Энергетика базасы мен құрылыс материалдарын жасайтын өнеркәсіптер жетіспеді.
Түрксіб темір жолын салу. Индустрияландыру кезіндегі Қазақстандағы ең күрделі құрылыс — Түрксіб темір жолын салуды аяқтау болды. Патша үкіметі Қазақстанды жаулап алу барысында, әскери-стратегиялық мақсатта Орынбор-Ташкент бағытында темір жол салып, оны қазіргі Алматы арқылы Семеймен жалғастыруды көздеді. Бұл елімізді қоршай отырып, тұқырта ұстауды және Қазақстан мен Орта Азия байлығына қызығып отырған басқа да шет елдіктерді енгізбеуді көздеген саясаттың нәтижесінде дүниеге келген еді. Бірақ еліміздің батыс және оңтүстік-батыс бөлігінде темір жол салғанмен, ол бағытты шығыс бөлігі арқылы Сібірмен қосу ісі аяқталмай қалған еді. Патша үкіметі кезінде көптеген талас-тартыс тудырған бұл істі аяқтауды Кеңес үкіметі қолға алды. Ол патша заманындағы Түркістан-Сібір темір жолы атауына қайта ие болды. Бұл жолды салу 1927 ж. қайта қолға алынып, оған екпінді құрылыс айдары тағылды. Орталық үкімет оған үлкен мән беріп отырды. 1928 ж. желтоқсанда БК(б)П ОК мәжілісінде Түрксіб жұмысшыларының тұрмыс жағдайы туралы мәселе арнайы қаралды. Ал 1929 жылғы қаңтарда өткен жиналыста құрылыстағы бұқаралық және мәдени-ағартушылық жұмыстар туралы мәселе талқыланды. Партиялық басшылықты нығайту мақсатында мұнда Солтүстік және Оңтүстік деп аталған екі аудандық партия комитеттері құрылды. 1929 ж. 3 мамырда КСРО ХКК Түрксіб құрылыс басқармасының есебін тыңдады. Кеңес үкіметі құрылыстың оңтүстік және солтүстік бөліктерін 1930 ж. аяқтап, 1932 ж. пайдалануға беруді қамтамасыз етуді тапсырды.
Түрксіб құрылысының бастығы болып В.С.Шатов тағайындалды. РСФСР үкіметі жанынан Түрксіб құрылысына көмектесетін арнайы комитет құрылды. Оны РСФСР Халық комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов басқарды. Құрылыс жұмыстарына бірнеше ұлт өкілдерінен құралған 100 мыңдай адам тартылды. Қысы-жазы, ауа-райының қолайсыздығына қарамастан еңбек еткен олар, сөз жоқ, ерліктің үлгісін көрсетті. Әсіресе қиын да күрделі қара жұмыстар қазақ еңбекшілерінің еншісінде көбірек болды. Соның нәтижесінде патша заманында тәулігіне орта есеппен 150 метр ғана салынатын Жетісу темір жолын салу Кеңес заманында 1500 метрге дейін жетті. Ертіс, Іле, Аягөз, Шу, Қаратал және т.б. өзендерден өтетін көпірлер де жылдам салынды. Түрксіб темір жолы жоспарда белгіленген бес жылдан екі жыл бұрын, яғни үш жылда салынып бітті. Құрылыстың бірінші кезеңінде солтүстікте 155 км, келесі кезеңінде — 185 км, ал 1929 ж. — 432 км ұзындыққа темір жол төселді. Бұл жұмыс жылдамдығы күніне орта есеппен 2,5 км деген сөз еді. 1927—1929 жылдары оңтүстіктен ұзындығы 506 км жол жасалды. Түрксібтің оңтүстік және солтүстік бөліктері 1930 ж. 28 сәуірде Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша пайдалануға берілді. Ал 1931 жылдың қаңтарынан бастап тұрақты түрде жұмыс істей бастады. Жалпы ұзындығы 1445 километрге созылған бұл темір жолдың ел өміріндегі маңызының зор екенінде дау жоқ. Бірақ біздің мынаны да ескеруіміз қажет. Патша заманындағы сияқты бұл бағыттағы темір жол да негізінен еліміз аумағындағы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу үшін қызмет етті. Қазақстан сонымен Кеңес Одағының да шикізат дайындайтын шеткері аймақтарының бірі болып қала берді. Ал салынған өнеркәсіп орындары мен темір жолдар еліміз аумағынан шетке тасылатын шикізат көлемін көбейте түсті. Мәселен, 1929/30 шаруашылық жылдары 1928/29 жылдармен салыстырғанда Қазақ жерінде өндірілген тас көмір — 1,4 есе, мұнай — 1,3 есе, мыс кені — 2,5 есе, түсті металл кендері — 2,3 есе көп өндірілді. Түрксібтің салынуымен республикамыздағы жүк тасымалы 1928 жылғы 2902 мың тоннадан 1932 ж. 8888,4 тоннаға дейін, яғни 3 еседен астам өсті. Әсіресе құрылыс материалдарын тасу — 10 есеге, тас көмір мен кокс — 8 еседей, мұнай өнімдері — 2 есеге артты. Осылайша Қазақстандағы индустрияландыру кезіндегі басты құрылыс болып жарияланған Түрксібтің өзі кеңестік тоталитарлық орталықтың біржақты саясатының жемісі болып шықты.
Қазақстан металлургиясы. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Қазақстан КСРО-дағы республикалар арасында металлургия бойынша екінші орынға шықты. Мәселен, Шымкент қорғасын зауыты КСРО-дағы қорытылған қорғасынның 73,9, ал Балқаш зауыты елімізде балқытылған мыстың 51, Қарағанды бассейні көмірдің 90 пайызын берді. Қазақстан мұнай өндіру бойынша да Ресей мен Әзірбайжаннан кейінгі үшінші орында тұрды. Бұның бәрі, сөз жоқ, жұмысшылардың, соның ішінде қазақ еңбеккерлерінің, еліміздің жарқын болашағына ұмтылуы, өскелең ұрпағы үшін жақсы жағдай жасауға тырысуы арқасында жеткен жетістіктер еді. Еңбекшілердің ерен ерлігіне партияның “Шығыстағы алғашқы социализм құрушылар”, “дүние жүзілік пролетариаттың авангарды”, “коммунистік ұйым¬дасқан еңбек және шығармашылық энтузиазм” және т.б. рухани үгіт-насихаты мен идеологиясының кең түрде жүргізілуі де өзіндік ықпал етті. Еңбекті материалдық және моральдық ынталандыру да оңтайлы пайдаланылды. Стахановшылар мен екпінділер қазақ даласында дүниеге келіп жатқан өндіріс орындарының маңызына терең мән берді, болашағына сенді. Сондықтан барлық жұмысшылар қатаң ауа-райына, қиын тұрмыс жағдайына қарамастан қажырлылықпен еңбек етті. Уақытша жертөлелерде, шатырларда, киіз үйлерде тұрды. Сол кездердегі Балқаш мыс балқыту комбинатын салуға қатысқан жұмысшылардың бірі кейінірек былай деп еске алады: “Монтаждау бригадасы уақытпен санаспай жұмыс істеді, бірінші немесе екінші ауысым дегенді білмедік. Өндіріс қажет еткен кезде жұмысқа шыға беретінбіз. Жұрттың бәрі ынта-жігермен жұмыс істеді, өйткені шөл даланы бас идіріп, түсті металлургия алыбының салынатынын білдік және соған сендік”. 1930 жылдың басында республикадағы екпінділер саны 10 мыңнан асты. Әсіресе Т. Күзембаев, Ә.Мұрынбаев, М.Сағымбеков, С.Өтебаев, Б.Нұрмағамбетов, З.Табылдинова, А. Сафин және тағы басқа қазақ еңбеккерлері еңбек даңқына бөленді.
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
1925 жылы желтоқсанда өткен XIV съезінде Кеңес Одағың индустрияландыру бағыты белгіленді. Капиталистік шаруашылықтан ерекше, елдің экономикалықтәуелсіздіктінгін қамтамасыз ететін, өзіндік машина, станок жасау, металлургия, химия, корғаныс және басқа да ірі өнер-қәсіптері бар жүйе күру қажет делінді. Шаруашылықтың барлық салаларын, соның негізінде техникалық қайта жарақтандыру мен еңбек өнімділігін арттыру Үшін бүкіл экономиканың негізі ретінде ең алдымен ауыр өнер-қәсіпті дамыту, оның шаруашылықтағы жетекшілік рөлін бекіту арқылы шетелдермен экономикалық жарыста озып шығу мақсаты қойылды. Бұл сол кездер Үшін дұрыс, әрі күрделі максат еді. Кеңес Одағы көлемінде бұл бағытта біршама жетістікке қол жеткізілді. Оның біржақты жүргізілгенің дәлірек айтканда, ұлттық аймақтарды, соның ішінде қазақстанды патшалық билік кезіндегідей шикізат көзі дәрежесінде қалдырғаның атап айтқан жөн. 1925 жылдың қыркүйегі мен 1928 жылдың қыркүйегі арасындағы Ұш жылда өнер-қәсіп салу ісіне 3,3 млрд сом қаржы жұмсалды. Ол орасан зор қаржы, негізінен алғанда, Ресей аумағындағы ескі өнер-қәсіп орындары ң қайта жөндеу мен жаңа қуатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларың салуға жұмсалды. Соған карамастан Қазақстандағы индустрияландыру ісі патриархалдықфеодалдық қатынастарды, яғни достүрлі шаруашылық жүйесін біржолада жою, феодализмнен капитализмге соқпай социализмге жедел қарқыңмен өту сияқты үрандармен басталды. Жерді қайта бөлу, мал-мүлікті тәркілеу, күштеп ұжымдастыру әрекеттері былайша жаңа науканмен ұласты. 1926 жылы 27-30 сөуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада өнерқәсіптің дамуы мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді. Онда Қазақстанның орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып, зерттелген аймақтардағы жазба байлыцтарың кең турде барлау қажеттігі кәрсетілді. қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік жоспарлау Комитетіне республиканы өнер-қәсіптік аудандастыру мен өнер-қәсіптің, ең алдымен, түсті металлургияның дамуының келешек жоспарын жасау тапсырылды. Кеңесте, сондай-ақ Қазақ АКСР-і жағдайында «әсіресе жер және мал шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнерқәсіпті кец тұрде әрістету» өмірлік қәжеттілік ретінде атап кәрсетілді. Осы негізде өңдеу өнер-қәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының даму жолдары айқыңдалды. Пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі қәсіпорындар Үшін өндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бұл Қазақстандағы индустрияландыру ісінің отаршылдық, дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде орталыққа кызмет еткізу бағытыңда басталғаның кәрсетеді.Бірнеше жылға созылған революция мен азамат соғысы кезінде капиталистік қатынастардың енуі кезеңінде пайда болған тау-кен орындары мен қәсіпорындар қаңырап, иесіз қалған еді. Тек жаңа экономикалық саясат кезінде олардың кейбіреулері қайтадан іске қосылды. Соның барысында Орал-Ембі аймағындағы бірнеше мұнай қәсіпшіліктері, Орталық Қазақстандағы көмір, Алтайдағы түсті металл өндіру қәсіпорындары қайта жанданды. Әйтсе де, Қазақстан экономикасыңда олі де болса ауыл шаруашылығы негізгі сала болып қала берді. Осыңдай жағдайда бұрынғы ұлт аймақтары делінгендерді, оның ішінде Қазақстан да бар, Ресей төңірегіне — метрополияга топтастыру саясаты жалғаса берді.
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша пікірталастар[өңдеу]Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша бірнеше бағыттағы көзқарастар арасында қызу пікірталас жүрді. Солардың негізгілеріне тоқталып өтейік. Бірінші бағытты жақтаушылар қазақстан экономикасының шикізат көзі ретінде дамуың одақ көлеміндегі еңбек бөлінісімен байланыстырып, мұндай бағыттағы даму Қазақстан Үшін да тиімді екендігін дәлелдеуге тырысты. Екінші бағыт бойынша Қазақстанды тек шикізат базасы ретінде пайдалану дұрыс емес екені, мұндағы индустрияландыруды жоғары жақтағылардың талабы бойынша жүргізбей, жергілікті қажеттілікті ескере отырып өнерқәсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды. Үшініші бағыттағылар қазақ жерін индустрияландыруға қарсы болды. Олар көшпелі өмір-қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы, ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік ерекшелігі. Ал қарқыңды түрде индустрияландыру оның ұлттық болмысың бүзады, «түйеден социализмге» тікелей өту мүмкін емес деді.Келесі, тәртінші бағытты жақтаушылар шовинистік көзқараста болды. Олар қазақ халқының индустрияландырудың қарқыныңа ілесе алатыныңа күмән келтірді. Қазақтармен «өнерқәсіп-қаржы жоспарын орындай алмайсың», «өндірісті қазақтандыру пайда бермейді», «қазақтандыру өндірісті қымбаттатып жібереді», «қазақ бәрібір жұмыс істемейді, ол қайтсе де далаға кашады» сияқты тұжырымдарды келтірді. Бұл соңғы екі бағыт негізсіз, жеткілікті дәлелсіз пікірлерге негізделген еді. Ал алғашқы екі бағытты жақтаушылар арасында күрделі тартыс жүрді. Бірінші бағытты Голощёкин мен оның төңірегіндегілер үстанды. Олар Сталин мен ортальщтағы кейбір ұкімет мҰшелерінен қолдау тапты. Сондьщтан бұлар өктемдеу болды. Соған қарамастан екінші бағытты жақтаушылар (Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) ой-тұжырымдарының терендігімен ерекшеленді. қазақстанда «Кіпті Қазан» науқанын жүргізуге үмтылған Голощёкин мен оның төңірегіндегілер қазақ жерінде ірі өнерқәсіп орындары ң салуды жақтамады. «Өнерқәсіп саласында ең негізгісі ірілендіру емес, кайта оны жергілікті үсақ және орташа (жарма тартатың, жұн жуатың, май шайқайтың орындар, жөндеу шеберханалары және т.б.) деңгейде, яғни бәрін ауыл шаруашылығыңа байланысты және оны неғұрлым пайдалы ететін дегейде үстау», — деп мәлімдеді олар. Голощёкин бұл бағытты 1927 жылы үсыңып, 1930 жылы мамыр-маусым айларыңда Алматыда өткен VII Жалпықазақтық партия конференциясыңда тағы да кайталады. Орталық Комитеттінің Саяси бюросьшың мҰшелігіне кандидат А. Андреев VI Жалпықазақтық партия конференциясыңда: «Біз КСРО-дағы индустрияландыру мәселесіне әрбір республиканың өз ауыр индустриясың күру, әрбір республиканы басбасьша индустрияландьфу жолымен жүрмейміз»,деп, Кеңес үкіметінің шет аймактарды орталықка бағыңдыру, тәуелді ету саясатың ашық білдірді.
Қазақстандағы индустрияландырудың барысы мен сипаты[өңдеу]1928 жылдың 1 қазаныңан шартты түрде басталатың бірінші бесжылдық жылдарында Қарсақпай, Риддер сиякты қәсіпорындар, Ембі мұнай өндірісі, Степняк алтың кені және т.б. қайта қалпыңа келтірілді. Өңдеу өнеркәсібінің Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сиякты байырғы түрлері жөнделіп, қайта іске қосылды. Ал бес жылдың ішінде жаңадан салынғандары: Іле аеаиі тілу, Балқаш мыс балқыту, Шымкент қоргасың, Ақтөбе фосфор тыңайтқыштары, Оралмен Алматыда ет комбинаттары, Гуръевте (қазіргі Атырау) балық консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл және Талдықорганда қант зауыттары ғана болды. Олардың өзі, негізінен, шағың аумақты қамтамасыз етуге бейімделген қәсіпорындар еді.Кеңес үкіметінің басшылары да патша заманындағыдай Қазақстанға бай шикізат көзі ретінде карады. Табиғат байлықтарының күрделі ошақтарың табу мақсатында бірінші бесжылдық жылдарында КСРО Ғылым Академиясыкешенді ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылық еткен Орталық Қазақстандағы геологтар мен геофизиктер тобы Қазақстан Республикасы «Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы» болып табылады деген тұжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймағын зерттеген академик И.М.Губкин бастаған топ оның мұнайға аса бай екенін дөлелдеді. Кеңес үкіметі осы байлықтарды пайдалануға баса көңіл бөлді. Соның барысында соғыс басталғанға дейінгі кезеңде Қарағанды шахталары, Ембінің мұнай қәсіпшіліктері, Алтай мен Ащысай қәсіпорындары қайта жабдықталып, Зырян, Риддер полиметалл, Балқаш пен Жезқазған кен-металлургия комбинаттары салынды. Қазақстандағы түсті металлургия өнерқәсіптің жетекші саласына айналдырылды. Бірақ олар, негізінен, руда күйінде қазып алынған түсті металдарды өңдеумен айналысты. Тазартылып, өңделіп дайындалған түсті металл өнімдері шикізат ретінде орталықтағы ірі өнерқәсіп орындары ңа жәнелтіліп отырды. Кенді Алтай өңірі Сібірдегі қәсіпорындарды қамтамасыз етті. Ембі мұнайы Орск сияқты мұнай өңдейтін зауыттарға жіберілді. Балқаштың мысы мен Шымкенттің қорғасыңы да Қазақстаннан тыс жерлерге тасып әкетілді. Түрксіб темір жолың салу. Индустрияландыру кезіндегі Қазақстандағы ең күрделі құрылыс темір жолың салуды аяқтау болды. Патша үкіметі Қазақстанды жаулап алу барысында, әскеристратегиялық мақсатта орынбор Ташкент бағытыңда темір жол салып, оны қазіргі Алматы арқылы Семеймен жалғастыруды көздеді. Бұл елімізді қоршай отырып, тұқырта үстауды және Қазақстан мен Орталық Азия байлығыңа қызығып отырған басқа да шет елдіктерді енгізбеуді көздеген саясаттың нәтижесінде дүниеге келген. Бірақ еліміздің батыс және оңтүстік-батыс бөлігінде темір жол салғанмен, ол бағытты шығыс бөлігі аркылы Сібірмен косу ісі аяқталмай калған еді. Патша үкіметі кезінде көптеген талас-тартыс тудырған бұл істі аяқтауды Кеңес үкіметі қолға алды. Ол патша заманындағы Түркістан Сібір темір жолы атауыңа кайта ие болды. Бұл жолды салу 1927 жылы қайта қолға алынып, оған екпінді құрылыс айдары тағылды. Орталық үкімет оған үлкен мөн беріп отырды. Түрксіб құрылысының бастығы болып В.С.Шатов тағайындалды. РКФСР үкіметі жанынан Түрксіб құрылысына көмектесетін арнайы комитет құрылды. Оны РКФСР Халық комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары Т. Рысқулов басқарды. Құрылыс жұмыстарына бірнеше ұлт өкілдерінен құралған 100 мыңдай адам тартылды. Қысыжазы, ауа-райының қолайсыздығына қарамастан еңбек еткен олар, сөз жоқ, ерліктің үлгісін көрсетті. Әсіресе қиын да күрделі қара жұмыстар қазақ еңбекшілерінің еншісінде көбірек болды. Патша заманында тәулігіне орта есеппен 150 метр ғана темір жол салынса, Кеңес заманында ол 1500 метрге дейін жетті. Ертіс, Іле, Аягөз, Шу, Қаратал және т.б. өзендерден өтетін көпірлер де жылдам салынды. Түрксіб темір жолы жоспарда белгіленген бес жылдан екі жыл бұрын, яғни Ұш жылда салынып бітті. Түрксібтің оңтүстік және солтүстік бөліктері 1930 жылы 28 сәуірде Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша пайдалануға берілді. Ал 1931 жылдың каңтарынан бастап тұрақты түрде жұмыс істей бастады. Жалпы ұзындығы 1445 шақырымға созылған бұл темір жолдың ел өміріндегі маңызының зор екенінде дау жоқ. Сонымен бірге мыңаны да ескерген жөн. Патша заманындағы сияқты кеңестік темір жол да, негізінен, еліміз аумағындағы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу үшін қызмет етті. қазақстан соныңмен Кеңес Одағының да шикізат дайындайтын шеткері аймақтарының бірі болып қала берді. Ал салынған өнеркөсіп орындары мен темір жолдар еліміз аумағынан шетке тасылатын шикізат көлемін көбейте түсті. Осылайша Қазақстандағы индустрияландыру кезіндегі басты құрылыс болып жарияланған Түрксібтің өзі кеңестік тоталитарлық орталықтың біржакты саясатының жемісі болып шықты.[1]
Дереккөздер[өңдеу]Жоғарыға көтеріліңіз↑ Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдықгуманитарлық бағытыңдағы 11-сыңыбыңа арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
1925 жылы желтоқсанда өткен XIV съезінде Кеңес Одағың индустрияландыру бағыты белгіленді. Капиталистік шаруашылықтан ерекше, елдің экономикалықтәуелсіздіктінгін қамтамасыз ететін, өзіндік машина, станок жасау, металлургия, химия, корғаныс және басқа да ірі өнер-қәсіптері бар жүйе күру қажет делінді. Шаруашылықтың барлық салаларын, соның негізінде техникалық қайта жарақтандыру мен еңбек өнімділігін арттыру Үшін бүкіл экономиканың негізі ретінде ең алдымен ауыр өнер-қәсіпті дамыту, оның шаруашылықтағы жетекшілік рөлін бекіту арқылы шетелдермен экономикалық жарыста озып шығу мақсаты қойылды. Бұл сол кездер Үшін дұрыс, әрі күрделі максат еді. Кеңес Одағы көлемінде бұл бағытта біршама жетістікке қол жеткізілді. Оның біржақты жүргізілгенің дәлірек айтканда, ұлттық аймақтарды, соның ішінде қазақстанды патшалық билік кезіндегідей шикізат көзі дәрежесінде қалдырғаның атап айтқан жөн. 1925 жылдың қыркүйегі мен 1928 жылдың қыркүйегі арасындағы Ұш жылда өнер-қәсіп салу ісіне 3,3 млрд сом қаржы жұмсалды. Ол орасан зор қаржы, негізінен алғанда, Ресей аумағындағы ескі өнер-қәсіп орындары ң қайта жөндеу мен жаңа қуатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларың салуға жұмсалды. Соған карамастан Қазақстандағы индустрияландыру ісі патриархалдықфеодалдық қатынастарды, яғни достүрлі шаруашылық жүйесін біржолада жою, феодализмнен капитализмге соқпай социализмге жедел қарқыңмен өту сияқты үрандармен басталды. Жерді қайта бөлу, мал-мүлікті тәркілеу, күштеп ұжымдастыру әрекеттері былайша жаңа науканмен ұласты. 1926 жылы 27-30 сөуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада өнерқәсіптің дамуы мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді. Онда Қазақстанның орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып, зерттелген аймақтардағы жазба байлыцтарың кең турде барлау қажеттігі кәрсетілді. қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік жоспарлау Комитетіне республиканы өнер-қәсіптік аудандастыру мен өнер-қәсіптің, ең алдымен, түсті металлургияның дамуының келешек жоспарын жасау тапсырылды. Кеңесте, сондай-ақ Қазақ АКСР-і жағдайында «әсіресе жер және мал шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнерқәсіпті кец тұрде әрістету» өмірлік қәжеттілік ретінде атап кәрсетілді. Осы негізде өңдеу өнер-қәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының даму жолдары айқыңдалды. Пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі қәсіпорындар Үшін өндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бұл Қазақстандағы индустрияландыру ісінің отаршылдық, дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде орталыққа кызмет еткізу бағытыңда басталғаның кәрсетеді.Бірнеше жылға созылған революция мен азамат соғысы кезінде капиталистік қатынастардың енуі кезеңінде пайда болған тау-кен орындары мен қәсіпорындар қаңырап, иесіз қалған еді. Тек жаңа экономикалық саясат кезінде олардың кейбіреулері қайтадан іске қосылды. Соның барысында Орал-Ембі аймағындағы бірнеше мұнай қәсіпшіліктері, Орталық Қазақстандағы көмір, Алтайдағы түсті металл өндіру қәсіпорындары қайта жанданды. Әйтсе де, Қазақстан экономикасыңда олі де болса ауыл шаруашылығы негізгі сала болып қала берді. Осыңдай жағдайда бұрынғы ұлт аймақтары делінгендерді, оның ішінде Қазақстан да бар, Ресей төңірегіне — метрополияга топтастыру саясаты жалғаса берді.
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша пікірталастар[өңдеу]Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша бірнеше бағыттағы көзқарастар арасында қызу пікірталас жүрді. Солардың негізгілеріне тоқталып өтейік. Бірінші бағытты жақтаушылар қазақстан экономикасының шикізат көзі ретінде дамуың одақ көлеміндегі еңбек бөлінісімен байланыстырып, мұндай бағыттағы даму Қазақстан Үшін да тиімді екендігін дәлелдеуге тырысты. Екінші бағыт бойынша Қазақстанды тек шикізат базасы ретінде пайдалану дұрыс емес екені, мұндағы индустрияландыруды жоғары жақтағылардың талабы бойынша жүргізбей, жергілікті қажеттілікті ескере отырып өнерқәсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды. Үшініші бағыттағылар қазақ жерін индустрияландыруға қарсы болды. Олар көшпелі өмір-қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы, ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік ерекшелігі. Ал қарқыңды түрде индустрияландыру оның ұлттық болмысың бүзады, «түйеден социализмге» тікелей өту мүмкін емес деді.Келесі, тәртінші бағытты жақтаушылар шовинистік көзқараста болды. Олар қазақ халқының индустрияландырудың қарқыныңа ілесе алатыныңа күмән келтірді. Қазақтармен «өнерқәсіп-қаржы жоспарын орындай алмайсың», «өндірісті қазақтандыру пайда бермейді», «қазақтандыру өндірісті қымбаттатып жібереді», «қазақ бәрібір жұмыс істемейді, ол қайтсе де далаға кашады» сияқты тұжырымдарды келтірді. Бұл соңғы екі бағыт негізсіз, жеткілікті дәлелсіз пікірлерге негізделген еді. Ал алғашқы екі бағытты жақтаушылар арасында күрделі тартыс жүрді. Бірінші бағытты Голощёкин мен оның төңірегіндегілер үстанды. Олар Сталин мен ортальщтағы кейбір ұкімет мҰшелерінен қолдау тапты. Сондьщтан бұлар өктемдеу болды. Соған қарамастан екінші бағытты жақтаушылар (Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) ой-тұжырымдарының терендігімен ерекшеленді. қазақстанда «Кіпті Қазан» науқанын жүргізуге үмтылған Голощёкин мен оның төңірегіндегілер қазақ жерінде ірі өнерқәсіп орындары ң салуды жақтамады. «Өнерқәсіп саласында ең негізгісі ірілендіру емес, кайта оны жергілікті үсақ және орташа (жарма тартатың, жұн жуатың, май шайқайтың орындар, жөндеу шеберханалары және т.б.) деңгейде, яғни бәрін ауыл шаруашылығыңа байланысты және оны неғұрлым пайдалы ететін дегейде үстау», — деп мәлімдеді олар. Голощёкин бұл бағытты 1927 жылы үсыңып, 1930 жылы мамыр-маусым айларыңда Алматыда өткен VII Жалпықазақтық партия конференциясыңда тағы да кайталады. Орталық Комитеттінің Саяси бюросьшың мҰшелігіне кандидат А. Андреев VI Жалпықазақтық партия конференциясыңда: «Біз КСРО-дағы индустрияландыру мәселесіне әрбір республиканың өз ауыр индустриясың күру, әрбір республиканы басбасьша индустрияландьфу жолымен жүрмейміз»,деп, Кеңес үкіметінің шет аймактарды орталықка бағыңдыру, тәуелді ету саясатың ашық білдірді.
Қазақстандағы индустрияландырудың барысы мен сипаты[өңдеу]1928 жылдың 1 қазаныңан шартты түрде басталатың бірінші бесжылдық жылдарында Қарсақпай, Риддер сиякты қәсіпорындар, Ембі мұнай өндірісі, Степняк алтың кені және т.б. қайта қалпыңа келтірілді. Өңдеу өнеркәсібінің Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сиякты байырғы түрлері жөнделіп, қайта іске қосылды. Ал бес жылдың ішінде жаңадан салынғандары: Іле аеаиі тілу, Балқаш мыс балқыту, Шымкент қоргасың, Ақтөбе фосфор тыңайтқыштары, Оралмен Алматыда ет комбинаттары, Гуръевте (қазіргі Атырау) балық консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл және Талдықорганда қант зауыттары ғана болды. Олардың өзі, негізінен, шағың аумақты қамтамасыз етуге бейімделген қәсіпорындар еді.Кеңес үкіметінің басшылары да патша заманындағыдай Қазақстанға бай шикізат көзі ретінде карады. Табиғат байлықтарының күрделі ошақтарың табу мақсатында бірінші бесжылдық жылдарында КСРО Ғылым Академиясыкешенді ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылық еткен Орталық Қазақстандағы геологтар мен геофизиктер тобы Қазақстан Республикасы «Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы» болып табылады деген тұжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймағын зерттеген академик И.М.Губкин бастаған топ оның мұнайға аса бай екенін дөлелдеді. Кеңес үкіметі осы байлықтарды пайдалануға баса көңіл бөлді. Соның барысында соғыс басталғанға дейінгі кезеңде Қарағанды шахталары, Ембінің мұнай қәсіпшіліктері, Алтай мен Ащысай қәсіпорындары қайта жабдықталып, Зырян, Риддер полиметалл, Балқаш пен Жезқазған кен-металлургия комбинаттары салынды. Қазақстандағы түсті металлургия өнерқәсіптің жетекші саласына айналдырылды. Бірақ олар, негізінен, руда күйінде қазып алынған түсті металдарды өңдеумен айналысты. Тазартылып, өңделіп дайындалған түсті металл өнімдері шикізат ретінде орталықтағы ірі өнерқәсіп орындары ңа жәнелтіліп отырды. Кенді Алтай өңірі Сібірдегі қәсіпорындарды қамтамасыз етті. Ембі мұнайы Орск сияқты мұнай өңдейтін зауыттарға жіберілді. Балқаштың мысы мен Шымкенттің қорғасыңы да Қазақстаннан тыс жерлерге тасып әкетілді. Түрксіб темір жолың салу. Индустрияландыру кезіндегі Қазақстандағы ең күрделі құрылыс темір жолың салуды аяқтау болды. Патша үкіметі Қазақстанды жаулап алу барысында, әскеристратегиялық мақсатта орынбор Ташкент бағытыңда темір жол салып, оны қазіргі Алматы арқылы Семеймен жалғастыруды көздеді. Бұл елімізді қоршай отырып, тұқырта үстауды және Қазақстан мен Орталық Азия байлығыңа қызығып отырған басқа да шет елдіктерді енгізбеуді көздеген саясаттың нәтижесінде дүниеге келген. Бірақ еліміздің батыс және оңтүстік-батыс бөлігінде темір жол салғанмен, ол бағытты шығыс бөлігі аркылы Сібірмен косу ісі аяқталмай калған еді. Патша үкіметі кезінде көптеген талас-тартыс тудырған бұл істі аяқтауды Кеңес үкіметі қолға алды. Ол патша заманындағы Түркістан Сібір темір жолы атауыңа кайта ие болды. Бұл жолды салу 1927 жылы қайта қолға алынып, оған екпінді құрылыс айдары тағылды. Орталық үкімет оған үлкен мөн беріп отырды. Түрксіб құрылысының бастығы болып В.С.Шатов тағайындалды. РКФСР үкіметі жанынан Түрксіб құрылысына көмектесетін арнайы комитет құрылды. Оны РКФСР Халық комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары Т. Рысқулов басқарды. Құрылыс жұмыстарына бірнеше ұлт өкілдерінен құралған 100 мыңдай адам тартылды. Қысыжазы, ауа-райының қолайсыздығына қарамастан еңбек еткен олар, сөз жоқ, ерліктің үлгісін көрсетті. Әсіресе қиын да күрделі қара жұмыстар қазақ еңбекшілерінің еншісінде көбірек болды. Патша заманында тәулігіне орта есеппен 150 метр ғана темір жол салынса, Кеңес заманында ол 1500 метрге дейін жетті. Ертіс, Іле, Аягөз, Шу, Қаратал және т.б. өзендерден өтетін көпірлер де жылдам салынды. Түрксіб темір жолы жоспарда белгіленген бес жылдан екі жыл бұрын, яғни Ұш жылда салынып бітті. Түрксібтің оңтүстік және солтүстік бөліктері 1930 жылы 28 сәуірде Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша пайдалануға берілді. Ал 1931 жылдың каңтарынан бастап тұрақты түрде жұмыс істей бастады. Жалпы ұзындығы 1445 шақырымға созылған бұл темір жолдың ел өміріндегі маңызының зор екенінде дау жоқ. Сонымен бірге мыңаны да ескерген жөн. Патша заманындағы сияқты кеңестік темір жол да, негізінен, еліміз аумағындағы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу үшін қызмет етті. қазақстан соныңмен Кеңес Одағының да шикізат дайындайтын шеткері аймақтарының бірі болып қала берді. Ал салынған өнеркөсіп орындары мен темір жолдар еліміз аумағынан шетке тасылатын шикізат көлемін көбейте түсті. Осылайша Қазақстандағы индустрияландыру кезіндегі басты құрылыс болып жарияланған Түрксібтің өзі кеңестік тоталитарлық орталықтың біржакты саясатының жемісі болып шықты.[1]
Дереккөздер[өңдеу]Жоғарыға көтеріліңіз↑ Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдықгуманитарлық бағытыңдағы 11-сыңыбыңа арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1
ХХ ғ. 20-ж. басында баспасөз саласын өркендету барысы қазақ зиялылары М. Әуезов, Н. Құлжанова, М. Дулатов, М. Қазанғапов, А. Асылбеков, Ш. Тоқжігітов, Т. Рысқұлов, Б. Майлин, М. Дулатов, Ж. Аймауытовтар және т.б. «Еңбекшіл қазақ», «Қазақ тілі» газеттері мен «Қызыл Қазақстан», «Шолпан» журналдарына және басқа мерзімді басылымдарға жарияланған мақалаларында айқын көтерілді [4].
Мерзімді баспасөз тарихы ғалым С.М. Бабинцев пен А. Сексенбайұлының еңбектерінде қарастырылып, 20-30-жж. қазақ және орыс тілдерінде шығып тұрған кейбір газеттер мен журналдар туралы құнды мәліметтер келтірді [5].
Қазақ баспасөз тарихын зерттеу журналистика саласында мықты дамыды. Алайда бұл зерттеулердің бәрінде қазақ баспасөзінің қалыптасуы мен даму барысы таптық тұрғыдан қарастырылып, коммунистік идеологияны дәріптеумен шектелді. Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеу 40 жж. соңында Х. Бекхожин «Дала уәлаяты газеті – бірінші қазақ газеті» деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясынан бастау алады [6].
50-жылдың басында қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуде жаңа серпіліс пайда болды. 20 жж. жарық көрген кеңестік мерзімді басылымдар тарихын қарастырған Б. Кенжебаев пен Х. Бекхожиннің ғылыми еңбектері кітап болып басылып шықса, ғалым С.Н. Имашев Қазақстандағы жергілікті баспасөзді қалыптастыру мен нығайтудағы коммунистік партияның рөліне қатысты кандидаттық диссертация қорғап, жариялаған еңбектерінде 1917-1925 жж. аралығында орыс, қазақ тілдерінде шыққан басылымдардың партияның ұсынған міндеттерін орындау барысы мен журналист кадрларын даярлаудағы бағыттарын ашып көрсетпекке талпыныс жасады. Алайда оның зерттеу еңбектерінде коммунистік партия идеологиясын дәріптеу, кеңестік-партия баспасөз тарихын марксизм-ленинизм еңбектері мен пленум шешімдеріне сүйене негіздеу, таптық-партиялық методологиялық көзқарас тұрғысында бағалау орын алды [7].
Баспасөз тарихын зерттеуші Т. Амандосов Верный қаласында 1918 жылдан бастап қазақ және орыс тілдеріндегі газеттерді шығарудағы үкіметтің іс-шараларын нақтылай отырып, онда көтерген мәселелерді талдаса, ал Т. Қожекеев пен Б. Кенжебаев бірлесе шығарған кітабында 20-30 жж. шыққан газет-журналдардың қалыптасу барысына тоқталып, әр газет пен журналдарға қысқаша мазмұндама беріп, баспасөз ісінің теориясы мен тәжірибесінің түйінді мәселелерін шешуге атсалысты [8].
60-70 жж. Н. Сыздықов, М. Бурабаев, Х. Бекхожин, Т. Амандосов және т.б. авторлардың ұжымдық еңбектері мен С.Н. Имашев монографиялық еңбегінде Қазақстанда қалыптасқан мерзімді баспасөз тарихының рөлі нақтылана көрсетіліп, Кеңес халқын тәрбиелеудегі идеологиялық бағытына баға берілді [9].
Қазақ баспасөзінің қалыптасу тарихын зерделеуде ғалым Х.Н. Бекхожиннің монографиясы көп жағдайда жаңашылдығымен ерекшеленді. Автор 1860-1930 жж. аралығындағы қазақ баспасөзінің пайда болу, қалыптасу, даму жолдарын, әр кезеңдерде шыққан газет-журналдардың қазақ қоғамындағы алған рөлін анықтап көрсете отырып, бұл басылымдардың үкіметтің баспа саласының алдына қойған міндеттері мен нұсқауларын орындаудағы қызметін айқындаған [10].
Кеңестік баспасөз саласының қалыптасу барысы А.И. Юрко, Е.П. Прохоров, С.С. Матвиенко, Г.А. Кожевников, В.В. Ученова, Н. Исмаилов, Е.Т. Таиева және т.б. авторлардың еңбектерінде жан-жақты сараланды [11].
Баспасөзде қазақ мерзімді басылымдарына арналған К. Ақтамбеков, С. Нығметов, Б. Қорқытов, Т. Қожекеев, А. Сейітовтардың мақалалары жарық көріп, 20-30 жж. кейбір газет-журналдардың шығуы мен олардың редакторлары, тілшілері жайында мәліметтер бере отырып, бұл басылымдардың еңбекші тапты коммунистік рухта тәрбиелеудегі маңыздылығы нақтыланды [12].
Зерттеуші А. Ыдырысов Қазақстан компартиясының 1926-1932 жж. партия-кеңес баспасөзін одан әрі дамыту қызмет барысына арналған кандидаттық диссертация қорғап, Қазақстанда баспасөзді қалыптастырудағы партияның басшылық рөлі мен үкіметтің қаулы-қарарларын орындаудағы үгіт-насихат бөлімдерінің қызмет барысын ашып көрсетсе, ал Л.М. Ахметова кандидаттық диссертациясында Қазақстан баспасөзіндегі әйелдердің рөлі мен оларды социалистік құрылысқа жұмылдырудағы партияның рөлі айқындаған [13].
80 ж. Х. Бекхожиннің монографиялық еңбегі жарық көріп, автор бұл еңбегінде 1964 ж. шыққан кітабына толықтырулар енгізіп, қазақ баспасөзінің хронологиялық жылдарын 1958 жылға дейін созып, қазақ баспасөзінің қалыптасу тарихына, 1860-1958 жж. аралығында шыққан әрбір басылымдарға қысқаша тоқтала отырып, Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени құрылысындағы өзгерістердің орыс және қазақ тілдеріндегі баспасөзде бейнелену барысын айқындауға тырысты. Алайда бұл еңбектен де таптық-партиялық идеология ықпалы сезіледі [14].
80-90-жылдары мерзімді басылым беттерінде 20 ж. басында жарық көрген кейбір басылымдар мен олардың қызметкерлері жайында М. Арғынбаев, Б. Мұстафин, Т. Смақов, Қ. Ажаров және т.б. мақалалары жарық көрді [15].
1985 жылы С.Н. Имашевтің «Свет ленинских идей» деп аталған таңдамалы еңбектерінің жинағы басылып, автор Қазақстандағы коммунистік баспасөздің қалыптасуы мен даму барысы, республикадағы ең алғашқы газеттер, азамат және халық шаруашылық, социалистік құрылыс кезеңіндегі баспасөздің жайына тоқталды. Жалпы, автор баспасөз саласында коммунистік партияның идеологиясының салтанат құруына көп көңіл бөлген [16].
Ғалымдар Х.Н. Бекхожин, С.Қ. Қозыбаев, С.С. Матвиенколар қазақ журналистикасының тарихы турасында жазған еңбектерінде 1917 жылдан бастап Қазақ АКСР-де орыс және қазақ тілдерінде шыға бастаған газет-журналдарға тоқталған. Бұл еңбекте авторлар мерзімді басылымдардың қандай жағдайда шығарылғандығы мен оның айдарлар жөнінде мағлұматтар берді [17].
Қазақ баспасөзін зерттеу барысы 90-жылдары өз жалғасын тапты. Ғалымдар С. Қозыбаев пен Ж. Бекболатов «Өмір айнасы» атты еңбектерінде «Социалистік Қазақстан» газетінің 20-30 жж. қызметі мен онда көтерілген мәселелер барысын ашып көрсетуге тырысты. Жалпы бұл жұмыс коммунистік партия идеологиясы әлі үстем еткен кезеңде жазылғандықтан газеттің ұстанып отырған бағытын «партиялық пен идеялық, партияның революциялық қайта құру саясатын одан әрі жүзеге асыру жолындағы күрес, жолымызға бөгет болатын кемшіліктерді батыл сынау» деп көрсеткен [18].
Еліміздің егемендік алуымен Отандық тарих ғылымының коммунистік идеологияның ықпалынан арылуы және гуманитарлық, демократиялық қағидалар мен жалпыазаматтық құндылықтар бағытында дамуы мәселені жаңа көзқараспен бағалауда кең мүмкіндіктерге жол ашты. Тәуелсіздік жылдары баспасөз мәселесіне арналған Т. Қожакеев, Қ. Аллаберген, Ж. Нұсқабайұлы, Ф. Оразайдың еңбектері жарық көріп, ұлттық баспасөз тақырыбын жаңа мазмұнда игеруге жол ашты [19].
Қазақ баспасөзі тақырыбында іргелі зерттеулер жасап, тың тұжырымдар қалыптастырған Қ. Атабаев «Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1871-1918)» атты монографиялық еңбегінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғ. басында шыққан қазақ тіліндегі басылымдардың Қазақстан тарихының ерекше құнды жазба дерек көзі екендігін дәлелдей отырып, мерзімді басылымдарға деректанулық талдау жасаудың тәсілдері мен жолдарын ұсынады, жаңа пайымдаулар жасайды. Ал «Деректану» деп аталған оқу құралында мерзімді басылымдар жаңа дерек көздерінің маңызды түрі ретінде қарастырылып, олардың ерекшеліктері мен маңызы және бүркеншік есімдер туралы толымды тұжырымдар айтады [20].
Баспасөз тарихы жөнінде 90 жж. соңы мен ХХІ ғ. басында Отан тарихы, тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері және филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін Л.Р. Нұрғалиева, З. Сағымбай, М. Мұқашева, Д. Баялиева, Р. Молдашевалар кандидаттық диссертация қорғап, зерттеулерінде Қазақстанда шыққан кейбір басылымдардың тіл ерекшеліктері мен тарихи, әдеби жанрлығын айқындады [21].
Соңғы жылдары Қазақстан баспасөзі саласын (орыс, қазақ аралас) зерттеп, баспасөз материалдарын ғылыми зерттеуіне арқау еткен ғалымдардың қатарына тек Д.А. Махаттың докторлық диссертациясы мен осы жұмыстың негізінде шыққан монографиялық еңбегін атауымызға болады. Ғалым бұл жұмысын 1925 жылдан, яғни Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшылығына Ф.И. Голощекиннің келуінен, «жікшілдік» пен «ұлтшылдыққа» қарсы күрес барысы өрши түскен тұстағы баспасөзден бастап, 50-жылдардағы қазақ және орыс тілді баспасөздерде көтерілген тарихи оқиғаларды қамтуға талпынған. Жұмыс барысында қазақстандық мерзімді басылымдардың коммунистік партияның идеологиялық үгіт-насихат қаруына айналдырылуы және қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларына коммунистік партия мен Сталиннің шексіз билігін орнықтыру мәселесін мол құжаттар негізіне сүйене отырып ашқан [22].
Қазақ мерзімді баспасөзі тарихын зерттеуде және оның деректік негізін айқындауда мұрағаттық құжаттар, жарияланған құжаттар мен материалдар жинағы, библиографиялық көрсеткіштермен ең бастысы қазақ тіліндегі мерзімді баспасөз материалдары дерек ретінде айналымға тартылды.
Мұрағаттық құжаттарды жинастыру ісі Қазақстандағы, Ресейдегі мұрағаттарда жүргізілді. Зерттеу жұмысына мынадай мұрағаттың: Қазақстан Республикасының Президент мұрағаты, Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты, Ресей Федерациясының Орынбор облыстық Жаңа Тарихи Құжаттар Орталығы мұрағаты құжаттары дерек ретінде тартылды. Осы аталған мұрағаттарда сақталған Қазақ автономиясы құрылған жылдардан кейінгі қазақ ұлттық баспасөзнің қалыптасу тарихы мен дамуына қатысты, сондай-ақ, 20-30 жж. саяси-экономикалық жағдайына қатысты құжаттық деректер талдау нысанына айналды.
ХХ ғ. 20-30 жж. Қазақстан баспасөзінің қалыптасуы мен даму тарихына байланысты бар құжаттардың бірқатары осы күнге дейін Ресей мен Қазақстанның баспаларынан шыққан құжаттар мен материалдар жинағында жарияланды. Оларды баспасөз ісіне қатысты партия съездерінде, конференциялары мен пленумдарда қабылданған қаулы-қарарлар мен нұсқаулар, стенографиялық есептер, Алаш қозғалысын сипаттайтын құжаттар мен материалдар жинағы құрайды.
Қазақстанда газет, журналдардың шыққан мерзімін нақтылауда 1941 ж. шыққан «Қазақ ССР баспасөздерінің библиографиялық көрсеткіштері (1917-1939)», 1963 жылы шыққан «Қазақ ССР-нің мерзімді баспасөз шығармаларының летописі (1917-1959)» және «Қазақ ССР газеттері (1917-1975)» деп аталатын жинақталған көрсеткішке сүйендік.
20-30 жж. саяси оқиғалар мен әлеуметтік-экономикалық жағдайларды айқындауда қазақ тіліндегі «Ақ жол», «Қосшы», «Жаңа өріс», «Еңбекшіл қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Лениншіл жас», «Жас қайрат», «Өртең», «Жарлық», «Сәуле», «Жетісу әйелі», «Пионер», «Таң», «Теңдік», «Халық мұғалімі», «Жаңа мектеп», «Хабар», «Әйел теңдігі», «Ана мен бала», «Ауыл тілі», «Жыл құсы», «Жұмысшы», «Әдебиет және искусство», «Жаңа әдебиет», «Жаршы», «Қызыл әскер», «Денсаулық жолы», «Октябрь балалары» және т.б. газет-журнал материалдары негізгі дерек көзі болып табылады.
Зерттеу жұмысының дерек көздерін қарастырып, талдау жасау қазақ тіліндегі баспасөздің тарихын тереңдете әрі жан-жақты зерттеп, зерделеуге және жаңа деректер мен құжаттарды іздестіру жұмыстарын үздіксіз жүргізілгендігін, белгілі болған деректердің өзін сын көзбен, өзара салыстырып қолданудың маңыздылығын көрсетеді.
ХХ ғ. 20-ж. басында баспасөз саласын өркендету барысы қазақ зиялылары М. Әуезов, Н. Құлжанова, М. Дулатов, М. Қазанғапов, А. Асылбеков, Ш. Тоқжігітов, Т. Рысқұлов, Б. Майлин, М. Дулатов, Ж. Аймауытовтар және т.б. «Еңбекшіл қазақ», «Қазақ тілі» газеттері мен «Қызыл Қазақстан», «Шолпан» журналдарына және басқа мерзімді басылымдарға жарияланған мақалаларында айқын көтерілді [4].
Мерзімді баспасөз тарихы ғалым С.М. Бабинцев пен А. Сексенбайұлының еңбектерінде қарастырылып, 20-30-жж. қазақ және орыс тілдерінде шығып тұрған кейбір газеттер мен журналдар туралы құнды мәліметтер келтірді [5].
Қазақ баспасөз тарихын зерттеу журналистика саласында мықты дамыды. Алайда бұл зерттеулердің бәрінде қазақ баспасөзінің қалыптасуы мен даму барысы таптық тұрғыдан қарастырылып, коммунистік идеологияны дәріптеумен шектелді. Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеу 40 жж. соңында Х. Бекхожин «Дала уәлаяты газеті – бірінші қазақ газеті» деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясынан бастау алады [6].
50-жылдың басында қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуде жаңа серпіліс пайда болды. 20 жж. жарық көрген кеңестік мерзімді басылымдар тарихын қарастырған Б. Кенжебаев пен Х. Бекхожиннің ғылыми еңбектері кітап болып басылып шықса, ғалым С.Н. Имашев Қазақстандағы жергілікті баспасөзді қалыптастыру мен нығайтудағы коммунистік партияның рөліне қатысты кандидаттық диссертация қорғап, жариялаған еңбектерінде 1917-1925 жж. аралығында орыс, қазақ тілдерінде шыққан басылымдардың партияның ұсынған міндеттерін орындау барысы мен журналист кадрларын даярлаудағы бағыттарын ашып көрсетпекке талпыныс жасады. Алайда оның зерттеу еңбектерінде коммунистік партия идеологиясын дәріптеу, кеңестік-партия баспасөз тарихын марксизм-ленинизм еңбектері мен пленум шешімдеріне сүйене негіздеу, таптық-партиялық методологиялық көзқарас тұрғысында бағалау орын алды [7].
Баспасөз тарихын зерттеуші Т. Амандосов Верный қаласында 1918 жылдан бастап қазақ және орыс тілдеріндегі газеттерді шығарудағы үкіметтің іс-шараларын нақтылай отырып, онда көтерген мәселелерді талдаса, ал Т. Қожекеев пен Б. Кенжебаев бірлесе шығарған кітабында 20-30 жж. шыққан газет-журналдардың қалыптасу барысына тоқталып, әр газет пен журналдарға қысқаша мазмұндама беріп, баспасөз ісінің теориясы мен тәжірибесінің түйінді мәселелерін шешуге атсалысты [8].
60-70 жж. Н. Сыздықов, М. Бурабаев, Х. Бекхожин, Т. Амандосов және т.б. авторлардың ұжымдық еңбектері мен С.Н. Имашев монографиялық еңбегінде Қазақстанда қалыптасқан мерзімді баспасөз тарихының рөлі нақтылана көрсетіліп, Кеңес халқын тәрбиелеудегі идеологиялық бағытына баға берілді [9].
Қазақ баспасөзінің қалыптасу тарихын зерделеуде ғалым Х.Н. Бекхожиннің монографиясы көп жағдайда жаңашылдығымен ерекшеленді. Автор 1860-1930 жж. аралығындағы қазақ баспасөзінің пайда болу, қалыптасу, даму жолдарын, әр кезеңдерде шыққан газет-журналдардың қазақ қоғамындағы алған рөлін анықтап көрсете отырып, бұл басылымдардың үкіметтің баспа саласының алдына қойған міндеттері мен нұсқауларын орындаудағы қызметін айқындаған [10].
Кеңестік баспасөз саласының қалыптасу барысы А.И. Юрко, Е.П. Прохоров, С.С. Матвиенко, Г.А. Кожевников, В.В. Ученова, Н. Исмаилов, Е.Т. Таиева және т.б. авторлардың еңбектерінде жан-жақты сараланды [11].
Баспасөзде қазақ мерзімді басылымдарына арналған К. Ақтамбеков, С. Нығметов, Б. Қорқытов, Т. Қожекеев, А. Сейітовтардың мақалалары жарық көріп, 20-30 жж. кейбір газет-журналдардың шығуы мен олардың редакторлары, тілшілері жайында мәліметтер бере отырып, бұл басылымдардың еңбекші тапты коммунистік рухта тәрбиелеудегі маңыздылығы нақтыланды [12].
Зерттеуші А. Ыдырысов Қазақстан компартиясының 1926-1932 жж. партия-кеңес баспасөзін одан әрі дамыту қызмет барысына арналған кандидаттық диссертация қорғап, Қазақстанда баспасөзді қалыптастырудағы партияның басшылық рөлі мен үкіметтің қаулы-қарарларын орындаудағы үгіт-насихат бөлімдерінің қызмет барысын ашып көрсетсе, ал Л.М. Ахметова кандидаттық диссертациясында Қазақстан баспасөзіндегі әйелдердің рөлі мен оларды социалистік құрылысқа жұмылдырудағы партияның рөлі айқындаған [13].
80 ж. Х. Бекхожиннің монографиялық еңбегі жарық көріп, автор бұл еңбегінде 1964 ж. шыққан кітабына толықтырулар енгізіп, қазақ баспасөзінің хронологиялық жылдарын 1958 жылға дейін созып, қазақ баспасөзінің қалыптасу тарихына, 1860-1958 жж. аралығында шыққан әрбір басылымдарға қысқаша тоқтала отырып, Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени құрылысындағы өзгерістердің орыс және қазақ тілдеріндегі баспасөзде бейнелену барысын айқындауға тырысты. Алайда бұл еңбектен де таптық-партиялық идеология ықпалы сезіледі [14].
80-90-жылдары мерзімді басылым беттерінде 20 ж. басында жарық көрген кейбір басылымдар мен олардың қызметкерлері жайында М. Арғынбаев, Б. Мұстафин, Т. Смақов, Қ. Ажаров және т.б. мақалалары жарық көрді [15].
1985 жылы С.Н. Имашевтің «Свет ленинских идей» деп аталған таңдамалы еңбектерінің жинағы басылып, автор Қазақстандағы коммунистік баспасөздің қалыптасуы мен даму барысы, республикадағы ең алғашқы газеттер, азамат және халық шаруашылық, социалистік құрылыс кезеңіндегі баспасөздің жайына тоқталды. Жалпы, автор баспасөз саласында коммунистік партияның идеологиясының салтанат құруына көп көңіл бөлген [16].
Ғалымдар Х.Н. Бекхожин, С.Қ. Қозыбаев, С.С. Матвиенколар қазақ журналистикасының тарихы турасында жазған еңбектерінде 1917 жылдан бастап Қазақ АКСР-де орыс және қазақ тілдерінде шыға бастаған газет-журналдарға тоқталған. Бұл еңбекте авторлар мерзімді басылымдардың қандай жағдайда шығарылғандығы мен оның айдарлар жөнінде мағлұматтар берді [17].
Қазақ баспасөзін зерттеу барысы 90-жылдары өз жалғасын тапты. Ғалымдар С. Қозыбаев пен Ж. Бекболатов «Өмір айнасы» атты еңбектерінде «Социалистік Қазақстан» газетінің 20-30 жж. қызметі мен онда көтерілген мәселелер барысын ашып көрсетуге тырысты. Жалпы бұл жұмыс коммунистік партия идеологиясы әлі үстем еткен кезеңде жазылғандықтан газеттің ұстанып отырған бағытын «партиялық пен идеялық, партияның революциялық қайта құру саясатын одан әрі жүзеге асыру жолындағы күрес, жолымызға бөгет болатын кемшіліктерді батыл сынау» деп көрсеткен [18].
Еліміздің егемендік алуымен Отандық тарих ғылымының коммунистік идеологияның ықпалынан арылуы және гуманитарлық, демократиялық қағидалар мен жалпыазаматтық құндылықтар бағытында дамуы мәселені жаңа көзқараспен бағалауда кең мүмкіндіктерге жол ашты. Тәуелсіздік жылдары баспасөз мәселесіне арналған Т. Қожакеев, Қ. Аллаберген, Ж. Нұсқабайұлы, Ф. Оразайдың еңбектері жарық көріп, ұлттық баспасөз тақырыбын жаңа мазмұнда игеруге жол ашты [19].
Қазақ баспасөзі тақырыбында іргелі зерттеулер жасап, тың тұжырымдар қалыптастырған Қ. Атабаев «Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1871-1918)» атты монографиялық еңбегінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғ. басында шыққан қазақ тіліндегі басылымдардың Қазақстан тарихының ерекше құнды жазба дерек көзі екендігін дәлелдей отырып, мерзімді басылымдарға деректанулық талдау жасаудың тәсілдері мен жолдарын ұсынады, жаңа пайымдаулар жасайды. Ал «Деректану» деп аталған оқу құралында мерзімді басылымдар жаңа дерек көздерінің маңызды түрі ретінде қарастырылып, олардың ерекшеліктері мен маңызы және бүркеншік есімдер туралы толымды тұжырымдар айтады [20].
Баспасөз тарихы жөнінде 90 жж. соңы мен ХХІ ғ. басында Отан тарихы, тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері және филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін Л.Р. Нұрғалиева, З. Сағымбай, М. Мұқашева, Д. Баялиева, Р. Молдашевалар кандидаттық диссертация қорғап, зерттеулерінде Қазақстанда шыққан кейбір басылымдардың тіл ерекшеліктері мен тарихи, әдеби жанрлығын айқындады [21].
Соңғы жылдары Қазақстан баспасөзі саласын (орыс, қазақ аралас) зерттеп, баспасөз материалдарын ғылыми зерттеуіне арқау еткен ғалымдардың қатарына тек Д.А. Махаттың докторлық диссертациясы мен осы жұмыстың негізінде шыққан монографиялық еңбегін атауымызға болады. Ғалым бұл жұмысын 1925 жылдан, яғни Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшылығына Ф.И. Голощекиннің келуінен, «жікшілдік» пен «ұлтшылдыққа» қарсы күрес барысы өрши түскен тұстағы баспасөзден бастап, 50-жылдардағы қазақ және орыс тілді баспасөздерде көтерілген тарихи оқиғаларды қамтуға талпынған. Жұмыс барысында қазақстандық мерзімді басылымдардың коммунистік партияның идеологиялық үгіт-насихат қаруына айналдырылуы және қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларына коммунистік партия мен Сталиннің шексіз билігін орнықтыру мәселесін мол құжаттар негізіне сүйене отырып ашқан [22].
Қазақ мерзімді баспасөзі тарихын зерттеуде және оның деректік негізін айқындауда мұрағаттық құжаттар, жарияланған құжаттар мен материалдар жинағы, библиографиялық көрсеткіштермен ең бастысы қазақ тіліндегі мерзімді баспасөз материалдары дерек ретінде айналымға тартылды.
Мұрағаттық құжаттарды жинастыру ісі Қазақстандағы, Ресейдегі мұрағаттарда жүргізілді. Зерттеу жұмысына мынадай мұрағаттың: Қазақстан Республикасының Президент мұрағаты, Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты, Ресей Федерациясының Орынбор облыстық Жаңа Тарихи Құжаттар Орталығы мұрағаты құжаттары дерек ретінде тартылды. Осы аталған мұрағаттарда сақталған Қазақ автономиясы құрылған жылдардан кейінгі қазақ ұлттық баспасөзнің қалыптасу тарихы мен дамуына қатысты, сондай-ақ, 20-30 жж. саяси-экономикалық жағдайына қатысты құжаттық деректер талдау нысанына айналды.
ХХ ғ. 20-30 жж. Қазақстан баспасөзінің қалыптасуы мен даму тарихына байланысты бар құжаттардың бірқатары осы күнге дейін Ресей мен Қазақстанның баспаларынан шыққан құжаттар мен материалдар жинағында жарияланды. Оларды баспасөз ісіне қатысты партия съездерінде, конференциялары мен пленумдарда қабылданған қаулы-қарарлар мен нұсқаулар, стенографиялық есептер, Алаш қозғалысын сипаттайтын құжаттар мен материалдар жинағы құрайды.
Қазақстанда газет, журналдардың шыққан мерзімін нақтылауда 1941 ж. шыққан «Қазақ ССР баспасөздерінің библиографиялық көрсеткіштері (1917-1939)», 1963 жылы шыққан «Қазақ ССР-нің мерзімді баспасөз шығармаларының летописі (1917-1959)» және «Қазақ ССР газеттері (1917-1975)» деп аталатын жинақталған көрсеткішке сүйендік.
20-30 жж. саяси оқиғалар мен әлеуметтік-экономикалық жағдайларды айқындауда қазақ тіліндегі «Ақ жол», «Қосшы», «Жаңа өріс», «Еңбекшіл қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Лениншіл жас», «Жас қайрат», «Өртең», «Жарлық», «Сәуле», «Жетісу әйелі», «Пионер», «Таң», «Теңдік», «Халық мұғалімі», «Жаңа мектеп», «Хабар», «Әйел теңдігі», «Ана мен бала», «Ауыл тілі», «Жыл құсы», «Жұмысшы», «Әдебиет және искусство», «Жаңа әдебиет», «Жаршы», «Қызыл әскер», «Денсаулық жолы», «Октябрь балалары» және т.б. газет-журнал материалдары негізгі дерек көзі болып табылады.
Зерттеу жұмысының дерек көздерін қарастырып, талдау жасау қазақ тіліндегі баспасөздің тарихын тереңдете әрі жан-жақты зерттеп, зерделеуге және жаңа деректер мен құжаттарды іздестіру жұмыстарын үздіксіз жүргізілгендігін, белгілі болған деректердің өзін сын көзбен, өзара салыстырып қолданудың маңыздылығын көрсетеді.
фили́пп Иса́евич Голощёкин (настоящее имя Исай Исаакович[1]) 26 февраля 1876, Невель, Витебская губерния — 28 октября 1941, посёлок Барбош, Куйбышевской области) — российский революционер,большевистский и советский деятель, председатель Самарского губисполкома, секретарь Казахского крайкома ВКП(б). Участник борьбы за установление советской власти на Урале и в Сибири[2]. Восстанавливал хозяйство Самарской губернии, пострадавшей в результате Гражданской войны[3]. Один из организаторов расстрела царской семьи. Кандидат в члены ЦК ВКП(б) (1924—1927). Член ЦК ВКП(б)(1927—1934).
1СемьяИз семьи еврейского подрядчика. В различных источниках в качестве настоящих имён указываются Исай (на идише: Шая или Шай) и Исаак, отчества Исаевич, Исаакович, Ицкович. Партийный псевдоним — Филипп.
Супруга, Берта Иосифовна Перельман, родилась в 1876 году в семье ремесленника. Была арестована и отправлена в ссылку в Нарымский край. В ссылке Берта Перельман вышла замуж за Филиппа Голощёкина. Умерла в 1918 году[4].
Деятельность до революции[править |Окончив зубоврачебную школу в Риге, работал зубным техником. В 1903 вступил в РСДРП, большевик. Вёл революционную работу в Петербурге,Кронштадте, Сестрорецке, Москве и других городах. Участник Революции 1905—1907 годов. С 1906 член Петербургского комитета РСДРП, с 1907 — ответственный организатор и член Петербургского исполнительного комитета РСДРП. С 1909 работал в Московском комитете РСДРП, руководил им. В 1909 арестован и сослан в Нарымский край, в 1910 бежал. В 1912 на 6-й (Пражской) конференции РСДРП (был её делегатом от Москвы[5]) избран членом ЦК и его Русского бюро. Тогда же повторно арестован и выслан в Тобольскую губернию, в город Туринск, откуда переведен в село Демьянское Тобольского уезда. В декабре 1912 года бежал. В 1913 вновь арестован и выслан в Туруханский край в Сибири и освобождён только после Февральской Революции. В письме из ссылки к жене Яков Свердлов, близко сошедшийся с Голощёкиным в ссылке, так описывал его характер: «Он стал форменным неврастеником и становится мизантропом. При хорошем отношении к людям вообще, к абстрактным людям, он безобразно придирчив к конкретному человеку, с которым приходится соприкасаться. В результате — контры со всеми… Он портится, создает сам себе невыносимые условия существования. Скверно, что у него почти нет личных связей…»[6].
Деятельность после Февральской революции 1917 года[править | править вики-текст]После Февральской революции 1917 года представитель ЦК в Петербургском комитете большевиков, делегат 7-й (Апрельской) конференции РСДРП(б). В мае Яков Свердлов, посылая Голощёкина на Урал, сообщал местным большевикам: «К вам на Урал поехал т. Филипп… Человек… очень энергичный, с правильной линией» («Ленинская гвардия Урала», Свердловск, 1967. с. 196). Член и секретарь Пермского комитета РСДРП(б), затем член и секретарь областного комитета. Делегат 6-го съезда РСДРП(б) (2 июля — 3 августа). Был членом Пермского, затем Екатеринбургского Советов, членом исполкома Уральского области Совета. Формировал и возглавлял Красную Гвардию.
В сер. окт. в качестве делегата II-го Всероссийского съезда Советов РСД прибыл в Петроград. Вошёл в Петроградский ВРК, участвовал в Окт. вооруж. восст. На II-м съезде Советов РСД избран членом ВЦИК. Участвовал в переговорах ВЦИК с Викжелем. Голощёкин вспоминал, что перед его отъездом на Урал В. И. Ленин ориентировал на оттягивание созыва и последующий разгон Учредительного Собрания (см. «От Февраля к Октябрю», М., 1957, с. 112-14).
Деятельность после Октябрьской революции 1917 года[править | править вики-текст] Деятельность в Екатеринбурге[править | править вики-текст]По приезду в ноябре 1917 года в Екатеринбург добивался ликвидации созданного здесь объединённого Комитета Народной Власти из представителей ряда социалистических партий. Участвовал в ликвидации прежних местных государственных структур. С декабря член Екатеринбургского комитета РСДРП(б). Один из организаторов расстрела царской семьи в подвале дома Ипатьева в Екатеринбурге в ночь с 16 на 17 июля 1918 года и уничтожения тел убитых.
Деятельность в Самаре[править | править вики-текст]С октября 1922 года по 1925 год Ф. И. Голощекин являлся председателем Самарского губернского Совета рабочих, крестьянских и красноармейских депутатов, председателем самарского губисполкома и членом губкома РКП(б). Возглавил губернскую комиссию по борьбе с последствиями голода — «губпоследгол».
23 октября 1922 г. Голощекин отменил военное положение в Самарской губернии, введенное в связи с голодом, эпидемиями и разрухой[4].
При нём в городе и губернии активно развивался НЭП, в рамках которого восстанавливали дореволюционные и создавали новые промышленные предприятия, возрождали транспорт, через рынки налаживали экономику села, организовывали систему ликбеза (ликвидации безграмотности) и культурных учреждений (музеев, театров и т. д.).
Деятельность в Казахстане[править | править вики-текст]С октября 1925 по 1933 занимал должность первого секретаря ЦК Компартии Казахстана. Первым мероприятием в Казахстане была конфискация, проведённая осенью 1928 года. Под конфискацию попали 700 хозяйств, у которых было отобрано около 150 тысяч голов скота (в переводе на крупнорогатый скот). По признанию самого Голощёкина, первоначальные замыслы были вдвое масштабнее, и собирались конфисковать хозяйства от 1500 голов (всё далее, согласно статистике 1920-х годов, в переводе на крупнорогатый скот), и общее число «баев-полуфеодалов» должно было составить 1500 хозяйств. Но при утверждении плана конфискации в ЦК ВКП(б) и ВЦИК СССР, Голощёкина одернули, и установили другие нормы: 400 голов — кочевые хозяйства, 300 — полукочевые, 150 — оседлые. Общее число хозяйств снизилось до 700[7]. Жертвами политики стали до 1 млн казахов (по официальной переписи населения). В 1931 году откочевало 1 млн. 30 тысяч человек, в том числе 616 тысяч безвозвратно[8][9], сотни тысяч бежали в Китай. В 1954 году в Китае был даже образован приграничный Или-Казахский автономный округ (ИКАО) с центром в Кульдже.
Этот голод, получивший в народе название «Ашаршылык», документально описан в книге В. Ф. Михайлова «Хроника великого джута». Эта катастрофа подтверждается советскими источниками: так, по официальным данным, согласно Всесоюзной переписи населения СССР 1926 года, казахов в СССР насчитывалось 3 968 289 человек, а уже в 1939 году согласно переписи 1939 года — всего 3 100 949 млн человек. То есть за период с 1926 го по 1939 годыпосле Голощёкинских реформ численность казахов на территории СССР по официальным данным сократилось на 867 340 человек. Согласно последнейВсесоюзной переписи населения 1989 года численность узбеков, которых не коснулись Голощёкинские реформы 1930-х годов, составляла 16 698 тыс. человек, а казахов всего 8 136 тыс. человек.
Историк революции В. Л. Бурцев, знавший Голощёкина, сказал о нём:
Это типичный ленинец. Это человек, которого кровь не остановит. Эта черта особенно заметна в его натуре: палач, жестокий, с некоторыми элементами дегенерации. В партийном быту он отличался высокомерием, был демагогом, циником. Казахов он вообще за людей не считал. Не успел Голощёкин появиться в Казахстане, как заявил, что советской власти тут нет и надо устроить «Малый Октябрь»
За 7 лет он ни разу не выезжал за пределы столицы, не интересовался, как живут люди.[10] О проведении под его руководством коллективизации и раскулачивания в Казахстане вспоминают со смешанным чувством ненависти и ужаса.[11]
Главный государственный арбитр СССР[править | править вики-текст]В 1933—1939 — Главный государственный арбитр СССР.
Арест и расстрел[править | править вики-текст]Голощёкин был арестован 15 октября 1939 года и два года провел в следственном изоляторе. Его обвиняли в сочувствии к троцкизму, подготовке террористического акта, перегибам в деле коллективизации и пр.[12] В октябре 1941-го был переведен в Куйбышев в связи с подходом Вермахта к Москве. 27 октября 1941 года Голощёкин, вместе с другими арестованными был вывезен на Барбашину (Барбошину) Поляну в поселке Барбош под Куйбышевом(ныне в черте города) и там расстрелян. Реабилитирован в 1961 году.
или́пп Иса́евич Голощёкин (настоящее имя Исай Исаакович[1]) 26 февраля 1876, Невель, Витебская губерния — 28 октября 1941, посёлок Барбош, Куйбышевской области) — российский революционер,большевистский и советский деятель, председатель Самарского губисполкома, секретарь Казахского крайкома ВКП(б). Участник борьбы за установление советской власти на Урале и в Сибири[2]. Восстанавливал хозяйство Самарской губернии, пострадавшей в результате Гражданской войны[3]. Один из организаторов расстрела царской семьи. Кандидат в члены ЦК ВКП(б) (1924—1927). Член ЦК ВКП(б)(1927—1934).
Семья[править |
Из семьи еврейского подрядчика. В различных источниках в качестве настоящих имён указываются Исай (на идише: Шая или Шай) и Исаак, отчества Исаевич, Исаакович, Ицкович. Партийный псевдоним — Филипп.
Супруга, Берта Иосифовна Перельман, родилась в 1876 году в семье ремесленника. Была арестована и отправлена в ссылку в Нарымский край. В ссылке Берта Перельман вышла замуж за Филиппа Голощёкина. Умерла в 1918 году[4].
Деятельность до революции[править |Окончив зубоврачебную школу в Риге, работал зубным техником. В 1903 вступил в РСДРП, большевик. Вёл революционную работу в Петербурге,Кронштадте, Сестрорецке, Москве и других городах. Участник Революции 1905—1907 годов. С 1906 член Петербургского комитета РСДРП, с 1907 — ответственный организатор и член Петербургского исполнительного комитета РСДРП. С 1909 работал в Московском комитете РСДРП, руководил им. В 1909 арестован и сослан в Нарымский край, в 1910 бежал. В 1912 на 6-й (Пражской) конференции РСДРП (был её делегатом от Москвы[5]) избран членом ЦК и его Русского бюро. Тогда же повторно арестован и выслан в Тобольскую губернию, в город Туринск, откуда переведен в село Демьянское Тобольского уезда. В декабре 1912 года бежал. В 1913 вновь арестован и выслан в Туруханский край в Сибири и освобождён только после Февральской Революции. В письме из ссылки к жене Яков Свердлов, близко сошедшийся с Голощёкиным в ссылке, так описывал его характер: «Он стал форменным неврастеником и становится мизантропом. При хорошем отношении к людям вообще, к абстрактным людям, он безобразно придирчив к конкретному человеку, с которым приходится соприкасаться. В результате — контры со всеми… Он портится, создает сам себе невыносимые условия существования. Скверно, что у него почти нет личных связей…»[6].
Деятельность после Февральской революции 1917 года[править | править вики-текст]После Февральской революции 1917 года представитель ЦК в Петербургском комитете большевиков, делегат 7-й (Апрельской) конференции РСДРП(б). В мае Яков Свердлов, посылая Голощёкина на Урал, сообщал местным большевикам: «К вам на Урал поехал т. Филипп… Человек… очень энергичный, с правильной линией» («Ленинская гвардия Урала», Свердловск, 1967. с. 196). Член и секретарь Пермского комитета РСДРП(б), затем член и секретарь областного комитета. Делегат 6-го съезда РСДРП(б) (2 июля — 3 августа). Был членом Пермского, затем Екатеринбургского Советов, членом исполкома Уральского области Совета. Формировал и возглавлял Красную Гвардию.
В сер. окт. в качестве делегата II-го Всероссийского съезда Советов РСД прибыл в Петроград. Вошёл в Петроградский ВРК, участвовал в Окт. вооруж. восст. На II-м съезде Советов РСД избран членом ВЦИК. Участвовал в переговорах ВЦИК с Викжелем. Голощёкин вспоминал, что перед его отъездом на Урал В. И. Ленин ориентировал на оттягивание созыва и последующий разгон Учредительного Собрания (см. «От Февраля к Октябрю», М., 1957, с. 112-14).
Деятельность после Октябрьской революции 1917 года[править | править вики-текст] Деятельность в Екатеринбурге[править | править вики-текст]По приезду в ноябре 1917 года в Екатеринбург добивался ликвидации созданного здесь объединённого Комитета Народной Власти из представителей ряда социалистических партий. Участвовал в ликвидации прежних местных государственных структур. С декабря член Екатеринбургского комитета РСДРП(б). Один из организаторов расстрела царской семьи в подвале дома Ипатьева в Екатеринбурге в ночь с 16 на 17 июля 1918 года и уничтожения тел убитых.
Деятельность в Самаре[править | править вики-текст]С октября 1922 года по 1925 год Ф. И. Голощекин являлся председателем Самарского губернского Совета рабочих, крестьянских и красноармейских депутатов, председателем самарского губисполкома и членом губкома РКП(б). Возглавил губернскую комиссию по борьбе с последствиями голода — «губпоследгол».
23 октября 1922 г. Голощекин отменил военное положение в Самарской губернии, введенное в связи с голодом, эпидемиями и разрухой[4].
При нём в городе и губернии активно развивался НЭП, в рамках которого восстанавливали дореволюционные и создавали новые промышленные предприятия, возрождали транспорт, через рынки налаживали экономику села, организовывали систему ликбеза (ликвидации безграмотности) и культурных учреждений (музеев, театров и т. д.).
Деятельность в Казахстане[править | править вики-текст]С октября 1925 по 1933 занимал должность первого секретаря ЦК Компартии Казахстана. Первым мероприятием в Казахстане была конфискация, проведённая осенью 1928 года. Под конфискацию попали 700 хозяйств, у которых было отобрано около 150 тысяч голов скота (в переводе на крупнорогатый скот). По признанию самого Голощёкина, первоначальные замыслы были вдвое масштабнее, и собирались конфисковать хозяйства от 1500 голов (всё далее, согласно статистике 1920-х годов, в переводе на крупнорогатый скот), и общее число «баев-полуфеодалов» должно было составить 1500 хозяйств. Но при утверждении плана конфискации в ЦК ВКП(б) и ВЦИК СССР, Голощёкина одернули, и установили другие нормы: 400 голов — кочевые хозяйства, 300 — полукочевые, 150 — оседлые. Общее число хозяйств снизилось до 700[7]. Жертвами политики стали до 1 млн казахов (по официальной переписи населения). В 1931 году откочевало 1 млн. 30 тысяч человек, в том числе 616 тысяч безвозвратно[8][9], сотни тысяч бежали в Китай. В 1954 году в Китае был даже образован приграничный Или-Казахский автономный округ (ИКАО) с центром в Кульдже.
Этот голод, получивший в народе название «Ашаршылык», документально описан в книге В. Ф. Михайлова «Хроника великого джута». Эта катастрофа подтверждается советскими источниками: так, по официальным данным, согласно Всесоюзной переписи населения СССР 1926 года, казахов в СССР насчитывалось 3 968 289 человек, а уже в 1939 году согласно переписи 1939 года — всего 3 100 949 млн человек. То есть за период с 1926 го по 1939 годыпосле Голощёкинских реформ численность казахов на территории СССР по официальным данным сократилось на 867 340 человек. Согласно последнейВсесоюзной переписи населения 1989 года численность узбеков, которых не коснулись Голощёкинские реформы 1930-х годов, составляла 16 698 тыс. человек, а казахов всего 8 136 тыс. человек.
Историк революции В. Л. Бурцев, знавший Голощёкина, сказал о нём:
Это типичный ленинец. Это человек, которого кровь не остановит. Эта черта особенно заметна в его натуре: палач, жестокий, с некоторыми элементами дегенерации. В партийном быту он отличался высокомерием, был демагогом, циником. Казахов он вообще за людей не считал. Не успел Голощёкин появиться в Казахстане, как заявил, что советской власти тут нет и надо устроить «Малый Октябрь»
За 7 лет он ни разу не выезжал за пределы столицы, не интересовался, как живут люди.[10] О проведении под его руководством коллективизации и раскулачивания в Казахстане вспоминают со смешанным чувством ненависти и ужаса.[11]
Главный государственный арбитр СССР[править | править вики-текст]В 1933—1939 — Главный государственный арбитр СССР.
Арест и расстрел[править | править вики-текст]Голощёкин был арестован 15 октября 1939 года и два года провел в следственном изоляторе. Его обвиняли в сочувствии к троцкизму, подготовке террористического акта, перегибам в деле коллективизации и пр.[12] В октябре 1941-го был переведен в Куйбышев в связи с подходом Вермахта к Москве. 27 октября 1941 года Голощёкин, вместе с другими арестованными был вывезен на Барбашину (Барбошину) Поляну в поселке Барбош под Куйбышевом(ныне в черте города) и там расстрелян. Реабилитирован в 1961 году.
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
| Қаныш Имантайұлы Сәтбаев | |
| Ғабдул-Ғани Имантайұлы | |
|
| |
| Туған күні: | 31 наурыз (12 сәуір) 1899 |
| Туған жері: | Баянауыл ауданы, Павлодар облысы |
| Қайтыс болған күні: | 31 қаңтар 1964 (64 жас) |
| Қайтыс болған жері: | Мәскеу қаласы |
| Азаматтығы: |
|
| Ғылыми аясы: | геология, металлогения |
| Жұмыс орны: | Қазақстан ғылым академиясы |
| Ғылыми дәрежесі: | геология-минералогия ғылымдарының докторы |
| Ғылыми атағы: | КСРО ҒА академигі |
| Альма-матер: | Томск технология институты |
| Несімен белгілі: | Жезқазған кен орнын ашуы, Металлогения ғылыми мектебінің негізін қалаушы, Қазақ ҒА негізін қалаушы және оның тұңғыш Президенті |
КСРОҚаныш Имантайұлы Сәтбаев (1899 жылы, Баянауыл ауданы,Павлодар облысы - 31 қаңтар, 1964 жылы,Мәскеу) - геолог ғалым, минерология ғылымдарының докторы, профессор, академик.
Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясыныңакадемигі, Кеңес Одағының және Қазақстанның металлогения мектебінің негізін қалаушы, қазақтан шыққан тұңғыш академик.
Балалық шағы және білім алуы
Қаныш Имантайұлы 1899 жылдың 12 сәуірінде қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында (бұрынғыСемей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысы) Имантай бидің отбасында дүниеге келді. Нәрестеге - Ғабдул-Ғани деген есім берілді. Сауатын ауыл молдасынан ашқан болашақ ғалым Павлодардағы орыс-қазақ мектебінде, Семей мұғалімдер семинариясында, Томск технология институтының тау-кен факультетінде білім алған.
Мұғалімдер семинариясында Ж.Аймауытов, М.Әуезов сынды көрнекті қайраткерлермен бірге оқыған.Ш.Құдайбердіұлымен тығыз байланыста болып, оның шығармашылығын жоғары бағалаған. «Алаш» қозғалысықайраткерлерінің іс-әрекетіне қолдау білдірген.
Атқарған қызметі1920 - 1941 жылдары Баянауылда халық судьясы, «Атбастүстімет» тресі геология бөлімінің, Қарсақтай мыс комбинаты геологиялық барлау бөлімінің бастығы, комбинаттың бас геологы қызметтерін атқарған.
1941-1952 жылдары КСРО Ғылым академиясы Қазақ бөлімшесінің құрамындағы Геология ғылымдары институтының директоры, КСРО Ғылым академиясының Қазақ бөлімшесі Төралқасы төрағасының орынбасары, төрағасы, Қазақстан Ғылым академиясының президенті болған.
1952 жылы әміршілдік жүйенің тарапынан қысымға ұшырап, қызметінен төмендетіліп, Қазақ КСР Геология институтының директоры болып тағайындалған.
1955 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті болып қайта сайланып, өмірінің соңына дейін осы қызметті атқарған.
1947 жылы Англияға сапар жасаған кеңес парламентарийінің ішіндегі қазақ ғалымына Ұлыбританияның экс премьер-министрі У.Черчилль қалжыңдап «Барлық қазақтар сіз сияқты сұңғақ, батыр тұлғалы ма?» деп сұрапты. Сонда академик Қ.Сәтбаев «О, жоқ, Черчилль мырза, қазақтардың ішіндегі ең кішісі мен, менің халқым менен де биік» деп жауап беріпті.
Ғылым жолындаСәтбаевтың геологиядан басқа ғылымдарда, мәдениет саласында, тарихта қалдырған еңбектері мол. Ш.Уәлиханов жазып алған «Едіге» жырының мәтініндегі қазақ оқырмандарына түсініксіз араб, татар сөздерінен тазартып, қазақ тілінің жаңа орфографиясының негізінде қайтадан дайындаған. Ғұлама ғалым Ұлытау өңіріндегі басты-басты тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштерді зерттеді. Жезқазған – Ұлытау өңірінен көптеген этнографиялық мұраларды жинап, «Жезқазған ауданындағы көне заман ескерткіштері» атты еңбегін жазған.Онда Ұлытау өңірі ежелгі металлургия орталығы болуымен қатар қазақ этносының саяси орталығы екендігі де толық дәлелденген. Қазақ орта мектебінің төменгі және жоғары сынып оқушыларына арналған «Алгебра» оқулығын дайындаған. 1931 жылы басылған А.Затаевичтің «500 қазақ әндері мен күйлері» жинағына Сәтбаев қазақ халқының музыкалық мұрасының інжу-маржаны болып есептелетін 25 әнді өзі орындап, орыс тілінде ғылыми түсініктеме беріп енгізген.
Геологиялық барлау мамандығы бойынша Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келгеннен кейінгі Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын және рудалық кендер генеалогиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан басқа ғылымдардан да; мәдениет саласында да; тарихтан да қалдырған ізі сайрап жатыр. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақанғанда, жағдайдың аса қиын ауырлығына қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру жұмысына басшы болып, оның ісіне бел шеше араласуы ұлыларға тән көрегендіктің белгісі еді. Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде, әсіресе, Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатуы кезінде осы кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін дәлелдеп берген Қаныш Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Сондай-ақ ол минералдық шикізатқа бай Сарыарқа, кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау секілді аймақтарға да ерекше назар аудара зерттеп, олардың кендерінің стратиграфиясы, тектоникасы, құрылысы, металлогениясы, неохимиясы және шығу тегі туралы маңызды ғылыми қорытындылар жасады, ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізді.
Көптеген тәжірибелі мамандар қатыстырыла отырып, Қаныш Сәтбаевтың басшылығымен бірнеше жылдар бойы жүргізілген тынымсыз еңбектің нәтижесіндеСарыарқаның металлогендік және болжам карталары жасалды. Оны өндіріске ендіру арқылы Сарыарқа аймағында қара, түсті және сирек металдардың біраз жаңа кендері ашылды. Біраз кендерге бүтіндей жаңа өндірістік баға берілді.[1] Ол Қарағандыда металлургиялық завод салуда, Қостанай, Алтай темір және марганец, Қаратаудың фосфорит кендерін және осылар секілді көптеген ірі нысандарды игеруге, Ертіс-Қарағанды каналының қазылуына, біраз ғылыми зерттеу институттарының ашылуына тікелей араласып, зор еңбек сіңірді, Қазақстан ғалымдарының зор армиясының ақылшысы, тәрбиешісі болды. Ол геология ғылымына қатысты әлемдік, одақтық, қазақстандық түрлі дәрежедегі толып жатқан комиссиялардың, комитеттердің мүшесі, басшыларының бірі; бірнеше мәрте КСРО және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңестерінің депутаты; СОКП съездерінің делегаты, КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитеттің президиумының мүшесі. Ол төрт рет Ленин орденімен, Екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы орденіменмарапатталып, КСРО Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтардың иегері болған. Оның есімі институттар мен кен-металлургия комбинаттарына, Қазақстан қалаларының көшелеріне, мектептер мен шаруашылық аттарына берілген. Сондай-ақ, Алатаудың бір шыңы мен мұздағы, Қаратаудағы ванадий кенінің рудасынан табылған бір минерал (сатбаевит) оның атымен аталады. Оған арналған бірнеше мұражайлар бар.
ЕңбектеріҒалымның негізгі ғылыми еңбектері кентасты кендер геологиясы мен Қазақстанның минералды ресурстарына арналған. Жезқазған кенін зерттеу жәнеОрталық Қазақстанның (Сарыарқаның) металлогендік және болжам картасын жасауда көп еңбек сіңірген. Ол ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізген. 1926-1929 жылдары кені мардымсыз өңір болып саналған Жезқазғанды ірі мыс кентасты аудан қатарына көтеруде Сәтбаевтың еңбегі өте зор болды. Бұрынғы геологиялық деректерге терең талдау жасап, бұл кен ауданының кең көлемдегі геологиялық-барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі нысан екенін дәлелдеген. Минералдық шикізаттарға бай Сарыарқа, Кенді Алтай және басқа да аймақтарды ерекше назар аударып зерттеген. 1927-1928 жылдары – Жезқазған, Қарсақбай, Атбасар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір алабы және Қаратау полиметалл кендері жөнінде ғылыми маңызды еңбектер жариялаған. 1929 жылы Атасу темір-марганец кендерін игерудің негізінде Қарағанды облысында қара металлургия өнеркәсібін дамыту туралы мәселе көтерген. Жезқазған – Ұлытау ауданында мыстан басқа темір, марганец, көмір, қорғасын кендерін ашып, барлау нәтижесінде маңызды геологиялық қорытындылар жасаған. Ұлы Отан соғысы жылдарында танк бронын құюға қажет марганец тапшылығы туған кезде Сәтбаевтың жетекшілік етуімен өте қысқа мерзімде Жезді марганец кені барланып, іске қосылған.
Академиктің қолдауымен Алматыда Орта Азия геофизика тресі ұйымдастырылып, Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі құрылған.Қазақстан Ғылым академиясын ұйымдастырып, ондағы бөлімдерді, оған қарайтын институттарды, зертханаларды, секторларды, базаларды дұрыс жоспарлаған. Ғылыми кадрлар дайындау ісіне үлкен жауапкершілікпен қараған. Ғылыми зерттеулердің өзекті мәселелерін халық шаруашылығының мүддесіне бағыттап, шаруашылық және мәдени құрылыстың басты мәселелерін шешуге белсене қатысқан. Жезқазған кен-металлургия комбинатын, Қарағанды мен Балқаш металлургия зауыттарын, Ертіс-Қарағанды арнасын салу, Маңғыстау, Мұғалжар, Торғай өңірлерінің табиғи байлықтарын анықтау жөнінде зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, республикамыздың ірі минералдық шикізат қорларын – Кенді Алтайды, Қаратау фосфоритін Қостанай менЖезқазған – Ұлытау өңірлеріндегі темір, марганец, т.б. көптеген кен орындарын игеру Сәтбаев есімімен тығыз байланысты. Қаныш Сәтбаев аштықтан иесіз қалған ауыл балаларына өз көмегін көрсеткен.
Қаныш Сәтбаев атындаҚазақстан Ғылым академиясының Геология ғылымдары институты,
Сәтбаев қаласы
Сәтбаев ғаламшары,
Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
Сәтбаевтың мұздығы
Қаратаудағы ваннадий кен орнынан табылған «Сәтбаевит» минералы,
«Академик Сәтбаев» гладиолиус гүлі
Сәтбаев көшесі (Алматы)
Сәтбаев көшесі (Астана)
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
| Қаныш Имантайұлы Сәтбаев | |
| Ғабдул-Ғани Имантайұлы | |
|
| |
| Туған күні: | 31 наурыз (12 сәуір) 1899 |
| Туған жері: | Баянауыл ауданы, Павлодар облысы |
| Қайтыс болған күні: | 31 қаңтар 1964 (64 жас) |
| Қайтыс болған жері: | Мәскеу қаласы |
| Азаматтығы: |
|
| Ғылыми аясы: | геология, металлогения |
| Жұмыс орны: | Қазақстан ғылым академиясы |
| Ғылыми дәрежесі: | геология-минералогия ғылымдарының докторы |
| Ғылыми атағы: | КСРО ҒА академигі |
| Альма-матер: | Томск технология институты |
| Несімен белгілі: | Жезқазған кен орнын ашуы, Металлогения ғылыми мектебінің негізін қалаушы, Қазақ ҒА негізін қалаушы және оның тұңғыш Президенті |
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев (1899 жылы, Баянауыл ауданы,Павлодар облысы - 31 қаңтар, 1964 жылы,Мәскеу) - геолог ғалым, минерология ғылымдарының докторы, профессор, академик.
Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясыныңакадемигі, Кеңес Одағының және Қазақстанның металлогения мектебінің негізін қалаушы, қазақтан шыққан тұңғыш академик.
Мазмұны[жасыру]
1Өмірбаяны
1.1Балалық шағы және білім алуы
1.2Атқарған қызметі
1.3Ғылым жолында
1.4Еңбектері
2Қаныш Сәтбаев атында
3Библиография
4Дереккөздер
Қаныш Имантайұлы 1899 жылдың 12 сәуірінде қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында (бұрынғыСемей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысы) Имантай бидің отбасында дүниеге келді. Нәрестеге - Ғабдул-Ғани деген есім берілді. Сауатын ауыл молдасынан ашқан болашақ ғалым Павлодардағы орыс-қазақ мектебінде, Семей мұғалімдер семинариясында, Томск технология институтының тау-кен факультетінде білім алған.
Мұғалімдер семинариясында Ж.Аймауытов, М.Әуезов сынды көрнекті қайраткерлермен бірге оқыған.Ш.Құдайбердіұлымен тығыз байланыста болып, оның шығармашылығын жоғары бағалаған. «Алаш» қозғалысықайраткерлерінің іс-әрекетіне қолдау білдірген.
Атқарған қызметі1920 - 1941 жылдары Баянауылда халық судьясы, «Атбастүстімет» тресі геология бөлімінің, Қарсақтай мыс комбинаты геологиялық барлау бөлімінің бастығы, комбинаттың бас геологы қызметтерін атқарған.
1941-1952 жылдары КСРО Ғылым академиясы Қазақ бөлімшесінің құрамындағы Геология ғылымдары институтының директоры, КСРО Ғылым академиясының Қазақ бөлімшесі Төралқасы төрағасының орынбасары, төрағасы, Қазақстан Ғылым академиясының президенті болған.
1952 жылы әміршілдік жүйенің тарапынан қысымға ұшырап, қызметінен төмендетіліп, Қазақ КСР Геология институтының директоры болып тағайындалған.
1955 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті болып қайта сайланып, өмірінің соңына дейін осы қызметті атқарған.
1947 жылы Англияға сапар жасаған кеңес парламентарийінің ішіндегі қазақ ғалымына Ұлыбританияның экс премьер-министрі У.Черчилль қалжыңдап «Барлық қазақтар сіз сияқты сұңғақ, батыр тұлғалы ма?» деп сұрапты. Сонда академик Қ.Сәтбаев «О, жоқ, Черчилль мырза, қазақтардың ішіндегі ең кішісі мен, менің халқым менен де биік» деп жауап беріпті.
Ғылым жолындаСәтбаевтың геологиядан басқа ғылымдарда, мәдениет саласында, тарихта қалдырған еңбектері мол. Ш.Уәлиханов жазып алған «Едіге» жырының мәтініндегі қазақ оқырмандарына түсініксіз араб, татар сөздерінен тазартып, қазақ тілінің жаңа орфографиясының негізінде қайтадан дайындаған. Ғұлама ғалым Ұлытау өңіріндегі басты-басты тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштерді зерттеді. Жезқазған – Ұлытау өңірінен көптеген этнографиялық мұраларды жинап, «Жезқазған ауданындағы көне заман ескерткіштері» атты еңбегін жазған.Онда Ұлытау өңірі ежелгі металлургия орталығы болуымен қатар қазақ этносының саяси орталығы екендігі де толық дәлелденген. Қазақ орта мектебінің төменгі және жоғары сынып оқушыларына арналған «Алгебра» оқулығын дайындаған. 1931 жылы басылған А.Затаевичтің «500 қазақ әндері мен күйлері» жинағына Сәтбаев қазақ халқының музыкалық мұрасының інжу-маржаны болып есептелетін 25 әнді өзі орындап, орыс тілінде ғылыми түсініктеме беріп енгізген.
Геологиялық барлау мамандығы бойынша Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келгеннен кейінгі Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын және рудалық кендер генеалогиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан басқа ғылымдардан да; мәдениет саласында да; тарихтан да қалдырған ізі сайрап жатыр. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақанғанда, жағдайдың аса қиын ауырлығына қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру жұмысына басшы болып, оның ісіне бел шеше араласуы ұлыларға тән көрегендіктің белгісі еді. Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде, әсіресе, Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатуы кезінде осы кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін дәлелдеп берген Қаныш Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Сондай-ақ ол минералдық шикізатқа бай Сарыарқа, кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау секілді аймақтарға да ерекше назар аудара зерттеп, олардың кендерінің стратиграфиясы, тектоникасы, құрылысы, металлогениясы, неохимиясы және шығу тегі туралы маңызды ғылыми қорытындылар жасады, ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізді.
Көптеген тәжірибелі мамандар қатыстырыла отырып, Қаныш Сәтбаевтың басшылығымен бірнеше жылдар бойы жүргізілген тынымсыз еңбектің нәтижесіндеСарыарқаның металлогендік және болжам карталары жасалды. Оны өндіріске ендіру арқылы Сарыарқа аймағында қара, түсті және сирек металдардың біраз жаңа кендері ашылды. Біраз кендерге бүтіндей жаңа өндірістік баға берілді.[1] Ол Қарағандыда металлургиялық завод салуда, Қостанай, Алтай темір және марганец, Қаратаудың фосфорит кендерін және осылар секілді көптеген ірі нысандарды игеруге, Ертіс-Қарағанды каналының қазылуына, біраз ғылыми зерттеу институттарының ашылуына тікелей араласып, зор еңбек сіңірді, Қазақстан ғалымдарының зор армиясының ақылшысы, тәрбиешісі болды. Ол геология ғылымына қатысты әлемдік, одақтық, қазақстандық түрлі дәрежедегі толып жатқан комиссиялардың, комитеттердің мүшесі, басшыларының бірі; бірнеше мәрте КСРО және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңестерінің депутаты; СОКП съездерінің делегаты, КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитеттің президиумының мүшесі. Ол төрт рет Ленин орденімен, Екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы орденіменмарапатталып, КСРО Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтардың иегері болған. Оның есімі институттар мен кен-металлургия комбинаттарына, Қазақстан қалаларының көшелеріне, мектептер мен шаруашылық аттарына берілген. Сондай-ақ, Алатаудың бір шыңы мен мұздағы, Қаратаудағы ванадий кенінің рудасынан табылған бір минерал (сатбаевит) оның атымен аталады. Оған арналған бірнеше мұражайлар бар.
ЕңбектеріҒалымның негізгі ғылыми еңбектері кентасты кендер геологиясы мен Қазақстанның минералды ресурстарына арналған. Жезқазған кенін зерттеу жәнеОрталық Қазақстанның (Сарыарқаның) металлогендік және болжам картасын жасауда көп еңбек сіңірген. Ол ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешендік әдісін енгізген. 1926-1929 жылдары кені мардымсыз өңір болып саналған Жезқазғанды ірі мыс кентасты аудан қатарына көтеруде Сәтбаевтың еңбегі өте зор болды. Бұрынғы геологиялық деректерге терең талдау жасап, бұл кен ауданының кең көлемдегі геологиялық-барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі нысан екенін дәлелдеген. Минералдық шикізаттарға бай Сарыарқа, Кенді Алтай және басқа да аймақтарды ерекше назар аударып зерттеген. 1927-1928 жылдары – Жезқазған, Қарсақбай, Атбасар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір алабы және Қаратау полиметалл кендері жөнінде ғылыми маңызды еңбектер жариялаған. 1929 жылы Атасу темір-марганец кендерін игерудің негізінде Қарағанды облысында қара металлургия өнеркәсібін дамыту туралы мәселе көтерген. Жезқазған – Ұлытау ауданында мыстан басқа темір, марганец, көмір, қорғасын кендерін ашып, барлау нәтижесінде маңызды геологиялық қорытындылар жасаған. Ұлы Отан соғысы жылдарында танк бронын құюға қажет марганец тапшылығы туған кезде Сәтбаевтың жетекшілік етуімен өте қысқа мерзімде Жезді марганец кені барланып, іске қосылған.
Академиктің қолдауымен Алматыда Орта Азия геофизика тресі ұйымдастырылып, Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі құрылған.Қазақстан Ғылым академиясын ұйымдастырып, ондағы бөлімдерді, оған қарайтын институттарды, зертханаларды, секторларды, базаларды дұрыс жоспарлаған. Ғылыми кадрлар дайындау ісіне үлкен жауапкершілікпен қараған. Ғылыми зерттеулердің өзекті мәселелерін халық шаруашылығының мүддесіне бағыттап, шаруашылық және мәдени құрылыстың басты мәселелерін шешуге белсене қатысқан. Жезқазған кен-металлургия комбинатын, Қарағанды мен Балқаш металлургия зауыттарын, Ертіс-Қарағанды арнасын салу, Маңғыстау, Мұғалжар, Торғай өңірлерінің табиғи байлықтарын анықтау жөнінде зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, республикамыздың ірі минералдық шикізат қорларын – Кенді Алтайды, Қаратау фосфоритін Қостанай менЖезқазған – Ұлытау өңірлеріндегі темір, марганец, т.б. көптеген кен орындарын игеру Сәтбаев есімімен тығыз байланысты. Қаныш Сәтбаев аштықтан иесіз қалған ауыл балаларына өз көмегін көрсеткен.
Қаныш Сәтбаев атындаҚазақстан Ғылым академиясының Геология ғылымдары институты,
Сәтбаев қаласы
Сәтбаев ғаламшары,
Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
Сәтбаевтың мұздығы
Қаратаудағы ваннадий кен орнынан табылған «Сәтбаевит» минералы,
«Академик Сәтбаев» гладиолиус гүлі
Сәтбаев көшесі (Алматы)
Сәтбаев көшесі (Астана)
Полезное для учителя
Распродажа видеоуроков!
1710 руб.
2440 руб.
1620 руб.
2320 руб.
1610 руб.
2300 руб.
1480 руб.
2110 руб.
Курсы ПК и ППК для учителей!
800 руб.
4000 руб.
800 руб.
4000 руб.
800 руб.
4000 руб.
800 руб.
4000 руб.
ПОЛУЧИТЕ СВИДЕТЕЛЬСТВО МГНОВЕННО
* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт
Удобный поиск материалов для учителей
Ваш личный кабинет
Проверка свидетельства