?аза?стан тарихынан ашы? саба?

7-сынып.
Сабақтың тақырыбы: §30. «Орта ғасырлардағы Түркия»
Сабақтың мақсаты: 
а) білімділік: Орта ғасырлардағы Түркия туралы оқушыларға толық түсіндіру.
ә) дамытушылық: Ой-өрісін, ойлау қабілетін, тіл мәдениетін, шығармашылыққа дамыту.
б) тәрбиелік: Елін-жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу. 
Сабақтың түрі: аралас сабақ.
Сабақтың әдісі: интерактивті.
Сабақтың барысы: 
Ұйымдастыру кезеңі:
• Сәлемдесу
• Кезекші мәлімдемесі
• Үй тапсырмасын сұрау
• Жаңа сабақ
Мұғалім: Бүгінгі сабағымызды бастаймыз. . Бүгінгі сабақтың ұраны: «Естігенімді ұмытпаймын, көргенімді есте сақтаймын, жасағанымды меңгеремін.» Сыныпты 2 топқа бөлеміз: 
I-«Мемлекет» тобы
II-«Халық» тобы
І Үй тапсырмасын сұрау:§28. Үндістандағы феодалдық қатынастар.
§29. Үнді мемлекетіндегі діннің, мәдениеттің дамуы.
Әр топ өзіне жүктелген міндеттерді карта, плакаттарды, суреттерді, интерактивті тақтаны пайдалану арқылы сабақты аша түседі.
I-«Мемлекет» тобы –Үндістанның мемлекеттік-әкімшілік құрылысын,феодалдық қатынастарды және ортағасырлық Үндістан жерінде құрылған мемлекеттерді;
II-«Халық» тобы – ортағасырлық Үнді қоғамын, әлеуметтік қатынастарды,халықтың тұрмыс-тіршілігін, шаруашылықты, сауда мен қолөнердің дамуын;

ІІ Үй тапсырмасын бекіту.
«Тарихи сынақхат» ойыны: Бұл ойынның шарты бойынша оқушылар флипчартта берілген сұрақтардың жауабын тауып, жазып дәлелдеп жауап беру керек.

I-«Мемлекет» тобы:
1. IV-VI ғасырларда Үндістандағы Магадха аймағында құрылған ірі мемлекет?(Гупта империясы)
2. Үнді қоғамында брахман, кшатрий, вайший және шудра деп кімдерді атады?(Абыздар,ақсүйек жауынгерлер, егіншілер мен қызметшілер немесе кедейлер)
3. VII-XII ғасырларда Үнді жерінде феодалдық қатынастар тереңдей түсіп, мүлік теңсіздігі қалыптасты. Мемлекеттің барлық жері неше иелікке бөлінді және оларды ата?(4иелікке: 1)мемлекеттік мүддеге пайдаланылатын жер;2)патша қызметкерлеріне арналған жер;3)асқан қабілетімен көзге түскен адамдарға сыйға тартылатын жер;4)дін қызметкерлеріне берілетін жер.)
4. 1206 жылы(XIIIғ. басында) Солтүстік Үндістанда құрылған мемлекет және оны құрған араб қолбасшысы?(Дели сұлтандығы, Кутб-уд-дин-Айбек)
5. 1526 жылы Үндістан жерін құрылған мемлекет және оның негізін қалаушы?(Ұлы Моғол империясы, Бабыр шах)
6. Үндістандағы ортағасырлық ірі қолөнер және сауда орталықтары болған қалалар?(Варангал, Танджур, Пайтхан, Дели,Сурат.)

II-«Халық» тобы:
1. Тау өңірінде салынған сарай (Аджант)
2. Орта ғасырлық Үндістанның бір ерекшелігі (Касталарға бөліну) 
3. Үнділердің дүниені жаратушысы құдайы (Брахма )
4. Үнділер киелі деп санайды (Ганг өзені, сиырды, лотосты. )
5. 5-7 ғасырдағы иеалистік көзқарас ұстанған философтар (Нагарджун, Джаймини, Васуб андху)
6. Үндістан сәулетшілер-дің әлемдік деңгейде салынған кесене (Тәж-Махал кесенесі )
III-«Мәдениет» тобы:
1. 4-7 ғасырда Үндістанда дамыған дін (Будда діні ) 
2. Үнділердің күйретуші және қайта құрушы құдайы (Шива құдайы )
3. Қазіргі заманда Үндістанда қандай діндер дамыған? (Буддизм, христиан, ислам. )
4. Жердің Күнді айналатынын айтқан алғашқы ғалым. (Арьбхата)
5. Жердің Күнді айналатынын айтқан алғашқы ғалым. (Калидаса )
6. Әр кастаның кәсібі қалай көшіріліп отырды? (Әкеден балаға )
ІІІ Жаңа сабақ:
Орта ғасырлардағы Түркия. 
1. Осман империясының құрылуы. 
2. Осман империясының құрылымы.
3. Түрік мәдениеті. 
Осман империясының құрылуы. ХІ ғасырдың аяғына қарай Кіші Азия қуатты мемлекет Түрік-Осман империясы құрыла бастады. ІХ ғасырда Сырдың орта және төменгі ағысында Оғыз мемлекетті құрылды. ХІ ғасырда қыпшақтар күшейіп, оғыздарды ығыстырды. Оғыздардың басым көпшілігін құраған салжұқтар Шығыс Еуропа мен Кіші Азияға көшіп кетуге мәжбүр болды. Салжұқ Тоғырыл бек Хорезмді, Иранды, Азербайжанды, Күрдістан мен Иракты басып алып өз билігін орнатты. 1071-1081 жылдар аралығында салжұқтар Кіші Азияны жаулап алды.
Оғыздардың қынық тайпасынан шыққан әскербасшысы, Салжұқтың немересі Тоғрыл-бек 1040-1060 жылдары. Кіші Азияда Салжұқ түріктерінің мемлекетін құрды. Монғол шапқыншылығынан кейін ыдырап кеткен Салжұқ мемлекетінің орнына 1299 жылы желтоқсанда Осман түріктерінің мемлекеті келді. Оның негізін 1220 жылы Сырдария маңынанқоныс аударған. Түріктердің басшысы Ертоғрылдың баласы Осыман сұлтан 1258-1326 қалаған еді. ХІV ғасырдың екінші жартысында Осман империясы көрші елдерге жорықтар ұйымдастыра бастады. 
1363 жылы сұлтан І Мұрад Андрионополды алды да, өз астанасын сонда көшірді. Андрионопольды жаулап алуы Балқан түбегіндегі славян мемлекеттерін бағындырудың негізгі базасына айналды. Бұл кезде Балқан түбегіндегі Болгар және Серб феодалдық мемлекеттері өзара қырғи қабақ болып, бытыраңқылықты бастан кешіріп жатқан еді.
1389 жылы түріктер Сербияға шабул жасайды. Шешуші ұрыс 15 маусымда Косова даласында болады. Серб королі Лазарь мен түрік сұлтаны І Мұрадтың арасында болған шайқаста түрік әскерлері ірі жеңіске жетеді. Серб сарбазы Милош Обилич І Мұрад отырған шатырға кіріп келіп, оның ту сыртынан қанжар салып өлтіреді. Соғыста Лазарь тұтқынға түсіп, өлтірілді. Балқан түбегін бағындыру І Мұраддың баласы Иылдырым Баязит (1360-1403) кезінде жалғасты. Соғыс майдандарында көрсеткен ерлігі үшін оған Иылдарым (Найзағай) деген ат берілген. Түрік әскерлері Баязит сұлтанның басшылығымен бөлшектеніп кеткен болгарлардың Тырнова патшалығын бағындырды. 
1453 жылы сәуірдің басында ІІ Мехмед сұлтан 200 мың түрік әскерлерімен Константинополь қаласын қоршайды. 1453 жылы 29 мамырда түрік әскерлері Константинополь қаласын жаулап алды. Византия мемлекетінің соңғы императоры Константин ХІ Палеолог (1444-1453) шайқас үстінде қаза тапты.
Константинополь Стамбұл атымен Осман империясы болып жарияланды. Осман түріктері ХІV-ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында ұлы империя құрды. Түріктер Балқан түбегіндегі жаулап алған жерлерін санжаққа (облысқа) бөлді. Феодалдық жер иелігі – спахи, ал мешіт иелігіндегі жерлер – вакуф деп аталды.
Балқан түбегіндегі халықтарға мемлекеттік салық салынды. Жер салығы – харадж енгізді. 5-7 жастағы ер балаларды Түркияда тәрбиеленіп, әскери янычар құрамдарына алып отырды. Шаруалар спахилік жер иесінің меншігі болды. Түрік иелігі орнаған жерлердегі халықтарды «райя» деп атады. «Райя» деген сөз «мал» деген мағынаны білдірді. 
Үріш салығы – өнімнің түсімінен алынатын салық түріне жатады. Шаруалар жергілікті өкіметтің рұқсатынсыз өз үлесін тастап ешқайда кете алмады.
Дін жағдайы өте ауыр болды. Болгар, Серб жеріндегі христиан шіркеуіәне тыйым салынды. Ежелгі славян тайпаларынан бері сақталып келген мәдениет орындары жабылды. Балқан түбегінде Осман империясы мұсылмандандыру саясатын жүргізді. Болгар, серб халықтары діни езгіге қарсы ұлт-азаттық күреске шығып отырды.
Осман империясының құрылымы. Империя уәлаяттарға (облыстарға) бөлінді. І Сүлейман (1520-1566) кезінде Осман империясы 21 уәлаяттан құрылды. Уәлаяттар санжақтарға бөлінді. Уәлаяттарды билер басқарды. Осман империясы 4 әлеуметтік топтан тұрды.1) Рухани феодалдар; 2) Әскери феодал; 3) Көпестер мен қала тұрғындары; 4) Шаруалар. Жердің едәуір бөлігі феодалдарға уақытша меншікке берілді. Бұл уақытша берілген жер лен деп аталды. Леннің иелері сипахилер болды. Еңбекке жарамды, ересек христиан ер адамдар сұлтанның қазынасына ақшалай салық – харадж, жизия төлеп тұрды. Барлық халыққа салынатын ақшалай салық испандже деп аталды.
Болгар және серб партизандары өздерін «гайдуктер» деп атады. 1593-1598 жылдары, орыс-түрік соғысы кезінде күрес біршама күшейді. Ресей империясы діні бір ел – болгар, сербтерді қолдапотырды. Алғаш рет ұйымдасқан көтеріліс 1598 жылы Тырнова қаласында болды. 1594 жылы серб халқы Австрия мемлекетіне арқа сүйеп , түріктерге қарсы шықты. Түрік езгісінен қашқан сербтер Воеводин жеріне орналасты. Түрік үстемдігі Балқан түбегінде 1389-1878 жылдарға дейін созылды.
Түрік мәдениеті. Түркияда жазба әдебиетінің алғашқы үлгілері ХІІІ ғасырда пайда болды. Тұңғыш шығармалар сопылық сарында жазылды. Көне шығармалардың қатарына Ахмед Факихтің «Тағдыр кітабы» жатады. Түрік тілінде ең алғашқы шығарма – сопы Ашик паша жазған «Қуғындылаушының кітабы» (поэма) болды.
Түрік музыкасы басқа да түрік халықтарының музыкасымен сабақтас. Мысалы, мани,қошма, тюркю әндері Орта Азия, Қазақстан, Азербайжан музыкасымен әуендес болып келеді. Музыка аспаптары: кеманча, ребаб, тамбур, уд, ковар, дюдюк, зурна, дәф, давул т.б. 

ІV Жаңа сабақты бекіту:
I. Хронологиялық диктант:
1. IX ғасырда Сырдың орта және төменгі ағысында Оғыз мемлекеті құрылды.
2. XI ғасырдың аяғына қарай Кіші Азияда қуатты мемлекет Түрік-Осман империясы құрыла бастады.
3. 1071-1081 жылдар аралығында салжұқтар Кіші Азияны жаулап алды.
4. 1040-1060 жылдары Оғыздардың қынық тайпасынан шыққан әскербасшысы, Салжұқтың немересі Тоғрыл-бек Кіші Азияда Салжұқ түріктерінің мемлекетін құрды.
5. 1299 жылы желтоқсанда Салжұқ мемлекетінің орнына Осман түріктерінің мемлекеті келді.
6. 1352-1354 жылдары түріктер Дарданелл жағалауын, Галлиполь және бірқатар қалаларын басып алды.
7. 1363 жылы сұлтан І Мұрад Андрионополды алды да, өз астанасын сонда көшірді.
8. 1389 жылы түріктер Сербияға шабул жасайды.
9. 1402 жылы Әмір Темір Баязит сұлтан әскерін Анкара қаласының түбінде талқандайды.
10. 1453 жылы сәуірдің басында II Мехмед сұлтан 200 мың түрік әскерімен Константинополь қаласын қоршайды.
11. 1453 жылы 29 мамырда түрік әскерлері Константинополь қаласын жаулап алады. Осы жылы Византия империясының өмір сүруі тоқтады.
12. ХІV-ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында Осман түріктері ұлы империя құрды.
13. 1593-1598 жылдары орыс-түрік соғысы болды.
14. XVI ғасырдың соңында, 1594 жылы серб халқы Австрия мемлекетінің көмегіне арқа сүйеп, түріктерге қарсы көтеріліске шықты.
15. 1378-1878жылдарға дейн Балқан түбегінде Түрік үстемдігі орнады.
16. 1513 жылы географ адмирал Пири Реис дүние жүзі картасын жасады.
17. 1523 жылы географ адмирал Пири Реис «Бахрийе» атты теңіз атласын жасады.

II. Глоссарий.
Термин сөздердің анықтамасын табу:
1. Санжақ – түріктердің Балқан түбегіндегі жаулап алған жерлерінің әкімшілік-аймақтық бөлінісі.
2. Бей – түрік сұлтаны тағайындаған санжақ билеушісі.
3. Спахи – феодалдық жер иелігі.
4. Вакуф – мешіт иелігіндегі жерлер.
5. Янычар – басып алынған халықтардың 5-7 жастағы ер балаларынан жасақталған әскери құрама.
6. Райя - Түрік иелігі орнаған жерлердегі халықтардың ортақ атауы.( «Райя» деген сөз «мал» деген мағынаны білдірді.)
7. Үшір – өнімнің түсімінен алынатын салық.(оннан бірі)
8. Лен – феодалдарға уақытша меншікке берілген жер.
9. Сипахилер – леннің иелері.
10. Испандже – барлық халыққа салынатын ақшалай салық.
11. Харадж, жизия – еңбекке жарамды, ересек христиан ер адамдардан сұлтанның қазынасына төленетін ақшалай салық.
12. «Гайдуктер» - түрік езгісіне қарсы күрескен болгар және серб партизандары.

Үйге тапсырма: : §30. «Орта ғасырлардағы Түркия»,131-беттегі кестені толтыру
Түрік әдебиеті Ғылым мен білім Архитектура мен өнер

«Түркі халықтары» тақырыбында шағын тарихи шығарма жазу.
Бағалау.