?а?лылар шаруашылы?ы,м?дениеті,археологиялы? ескерткіштері
?а?лылар шаруашылы?ы,м?дениеті,археологиялы? ескерткіштері
Та?ырыбы: ?а?лылар мемлекеті
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік: О?ушылар?а ?а?лыларды? ежелден келе жат?ан ?аза? тайпаларыны? бірі екенін, ?аза? хал?ыны? ?алыптасуына ?лес ?ос?анын, ?з кезінде белгілі мемлекет болып, к?птеген елдермен дипломатиялы?, сауда, м?дени ?атынастар жаса?анын, ?зіні? ?за? тарихында ?з заманына лайы? жетіліп, дамы?анын ашып к?рсету. Ж?не тірек - сызба ар?ылы т?сіндіре отырып берік білім ?алыптастыру.
Дамытушылы?: О?ушыларды? ?здерін ?алыптастыра отырып, ?ткен саба?тарда?ы о?и?аларды б?гінгі саба?тарда кездескен о?и?алармен салыстыру, ??састы?тары мен айырмашылы?ын Венн диаграммасы бойынша тап?ызу, о?ушыларды с?ра?тар мен тапсырмаларды шешуге ?атыстыра отырып, ?здігінен ?орытынды жасау?а ?йрету ар?ылы ой - ?рісін дамыту.
Т?рбиелік: О?ушылар?а ?а?лыларды? ежелден бері адамзат жина?ан т?жірибеге ?зіндік ?лес ?ос?анын ашып к?рсете отырып, елімізді? ?ткен тарихына ??рметпен ?арау?а т?рбиелеу.
?йсіндерді? егіншілікпен айналыс?анды?ын д?лелдейтін,?азба ж?мыстары кезінде табыл?ан ??ралдар.
Тас кетпендер,ора?тар,д?н?ккіштер
?йсіндер егіс ал?абын сал?ан. ?зен бойларында
?йсін ?о?амында ?андай к?сіптер ісі де дамы?ан. То?ыма,жіп иіру,тері илеу,тастан, с?йектен ?ажетті б?йымдар жасау
?йсіндерде жерленген адамды шал?асынан жат?ызып, басы ?аратыл?ан т?с. Батыс?а
Ертедегі ?йсіндерді? ??рбанды?тары арналды. Жаратушы к?шке
?йсін обаларыны? е? ?лкеніні? диамнтрі. 20 метр (биіктігі 2 метр)
?йсіндер ?лген адамды жерлеген. ?абірде
?йсіндерді? ?ыш заттары мен ыдыстарында?ы салын?ан сурет.К?нні? суреті.
Далалы?тар был?ары мен киізді шеберлікпен не істеді. ?ндеп т?ске бояды.
Еркектер. ?йелдерге етік тікті.
?йсіндер жаратушы к?шке арнап. ??рбанды? шал?ан.
Жа?а саба?. ?а?лылар
Саба? жоспары.
3 топ?а тапсырма
1. ?а?лылар туралы деректер
2. ?а?лыларды? шаруашылы?ы,м?дениеті
3. Археологиялы? ескерткіштер
Б.з.б. II ? халы?тарды? ?лы ?оныс аударуы о?и?асыны? н?тижесінде орталы? Азияда п.б. мемлекеттік бірлестік. Орналасуы: Б.з.б ?-ны? о?т?сігіне ?а?лыларды? тайпалы бірлестігі ??рылды. (Б.з.бІІІ? немесеІІ? со?ы). Территориясы: ?аратау жасы-Сырдарияны? орта а?ысы. ?а?лыларды? е? негізгі атамекені- Сырдария ?зеніні? орта а?ысы. Асанасы –Битьян ?аласы. Хал?ы-600мы?, 120 ?й. Билеушні? тулы-Хан. Б?кіл елді бас?ару ісін ханны? ?ш у?зі ат?ар?ан. Жазба деректерге ?ара?анда ?а?лы елі бес б?лікке б?лінген. ?р б?лікті? кіші хандары бол?ан, олар ?лы хан?а ба?ынышты болды. Лауазымды? ?ызмет м?рагерлік жолмен берілді. ?а?лы туралы м?ліметер б.з.б ІІ ?асырда ?ытай деректерінде кездеседі. Археологиялы? ескерткіштері. Археологтар ?а?лылар мекендеген аудандарды ?азба ж?ыстарын ж?ргізіп, к?пдеген ?орымдар мен ?оныстарды тапты. Оларды ?ауыншы, отырар-?аратау, жетіасар археологиялы? м?дениттері деп б?лді. ?ауыншы м?дениеті-Ташкент т??ірегіндегі айма?. Б?л м?дениетті? жа?сы зерттелегн есеркіші-Сырдария жа?алауында?ы Шардараа таяу орналас?ан А?т?бе ?онысы. Отырыр ?аратау м?дениеті- Сырдария ?зеніні? орта а?ысы т?сында?ы ?аатау беткейлерінен Талас ?зеніне дейінгі аралы?. Б?л м?дениет ескертіштеріні? ма?ызды орталы?ы-отырар ал?абы. Арыс ?зенініні? сол жа?алауынан жиырма ша?ты т?бе табылды: Шашт?бе, ?ост?бе, Мардан, Сейітман т?бе, Шлт?бе. Е? ?лкені-К?кмардан. Б?л ?оныстан балшытан жасал?ан кеспектер табылды. Онда тары, кріш, бидай, арпа, а?б?рша? са?тал?ан. Жетіасар м?дениеті –?уа?дария мен Жа?адария а??арлары аралы?ы. Б?л б.з.б І мы?жылды?ыны? ортасы мен б.з І мы?ж.ортасы аралы?ында?ы Арал те?ізіні? шы?ыс жа?ында ?ркендеген м?дениет. Шаруашылы?ы: ?а?лы тайпасыны? негізгі шаруашылы?ы-к?шпелі мал шауашылы?ы. Асты байлы?ы-мал. К?бінесе жыл?ы мен ?ой ?сірген. Мал жайылымы орталы? ?-н далаларына дейін жетті. ?ыстаулары-негізінен Сырдария бойы. Хорезмде, Арал ??ірінде, Зеравшан а??арында, Ташкент ал?абында ежелгі ?оныстар мен ?алалар ?алыптаса бастады. ?а?ллар жеріндегі металл ?ндірсіні? орталы?ы-Шаш-Ила? айма?ында?ы ?оныстар ежелгі ??лата ?аласы-металл ??деуді? ірі орталы?ы.
?а?лы ?йелдері арасында ?ол?нерді? ж?н ??деу к?сібі жа?сы дамыды. Б.з.ІІ-?? ?а?лылар к?нделікті т?рмысына ?ажетті барлы? ?німдерді ?здері дайынд?ан. ?а?лыларда с?йек ??сату ісі дамы?ан, с?йекиен пыша?, ?анжар, семсерлерге ?ын жаса?ан. ?а?лылар ?лы жібек жолыны? бір тарма?ын ба?ылап отырды: Сырдария-Жайы?-Еділ бойы-кавказ-?ара те?із. Отырар ал?абынд?ы Мардан ?орымдарынан ?ытай те?гелері, Талас а??арында?ы Шо?-?а??а ?орымынан кушандар мен сасанилерді? те?гелері табылды.?а?лылар Иран, Сирия, ?ндістан, ?ытай, ?арате?із жа?алауында?ы елдермен сауда ?атынас жаса?ан.10, С
Та?ырып бойынша тірек с?здер жазу.
О?ушылар?а та?ырып бойынша негізгі тірек-с?здер жазу ?шін
5 минут уа?ыт беріледі. Осы тірек -с?здер та?та?а жазылып бол?аннан кейін о?ушылар та?ырып бойынша т?сінік айтып шы?ады.
Тірек-сызбамен ж?мыс
Тарихи сына? хат жазу. (О?ушылар?а «Археологиялы? ескерткіштер» та?ырыбында тарихи сына? хат жаздыру)
Ссасс20
?а?лыларды? ма?ызды шаруашылы?ы
К?сіптері
Металл ?ндірісі
Металл ?ндірісіні? орталы?ы
А? аулау
Темір ?сталы?ы балта, шот, кетпен,ат абзелдері
Шаш-Ила?
балы? аулау
?ола ??ю шеге, ?азан,айна,?ару-жара?
Ежелгі ??лата ?аласы
??с аулау
зергерлік
ал?а, монша?,?аптырма, білезік, сыр?а,са?ина
І?. Саба?ты ?орыту кезе?і.
О?ушыларды? ?здеріне ?ткен саба?та?ы ?йсін тайпалары мен б?гінгі ?а?лы тайпаларыны? жерлеу д?ст?ріні? ??састы?тары мен айырмашылы?тарын ВЕНН диаграммасы бойынша тап?ызу ар?ылы саба?ты ?орыту.
Просмотр содержимого документа
«?а?лылар шаруашылы?ы,м?дениеті,археологиялы? ескерткіштері»
Тақырыбы: Қаңлылар мемлекеті
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға қаңлылардың ежелден келе жатқан қазақ тайпаларының бірі екенін, қазақ халқының қалыптасуына үлес қосқанын, өз кезінде белгілі мемлекет болып, көптеген елдермен дипломатиялық, сауда, мәдени қатынастар жасағанын, өзінің ұзақ тарихында өз заманына лайық жетіліп, дамығанын ашып көрсету. Және тірек - сызба арқылы түсіндіре отырып берік білім қалыптастыру.
Дамытушылық: Оқушылардың өздерін қалыптастыра отырып, өткен сабақтардағы оқиғаларды бүгінгі сабақтарда кездескен оқиғалармен салыстыру, ұқсастықтары мен айырмашылығын Венн диаграммасы бойынша тапқызу, оқушыларды сұрақтар мен тапсырмаларды шешуге қатыстыра отырып, өздігінен қорытынды жасауға үйрету арқылы ой - өрісін дамыту.
Тәрбиелік: Оқушыларға қаңлылардың ежелден бері адамзат жинаған тәжірибеге өзіндік үлес қосқанын ашып көрсете отырып, еліміздің өткен тарихына құрметпен қарауға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың әдісі: Өздігімен жұмыс ұйымдастыру, тірек сызба арқылы түсіндіру, топпен жұмыс жүргізу әдісі.
Көрнекілігі: ҚР картасы, «Қаңлылар» картасы, сөзжұмбақтар, слайд, интерактивті карта
Сабақтың барысы
І. Ұйымдастыру кезеңі
1. Оқушылармен сәлемдесу
2. Үш топқа бөлу, үй тапсырмасын сұрау
3. Үй тапсырмасын бекіту, бағалау.
1 - топ:Сақтар
2 - топ: Үйсіндер
3 - топ: Қаңлылар
Үй тапсырмасын сұрау. «Кім жылдам» ойыны
Үйсін атауы қытай жазбаларында кездеседі. Б.з.б.2 ғ
Үйсіндер ат жақты, аққұбаша, сары шашты ”. Қытай жазбаларында.
Үйсін басшысы. Гуньмо.
Үйсіндер астанасы. Қызыл Аңғар(Чигучен,Чигу).
Қызыл Аңғар орналасқан. Ыстықкөл мен Іле өзенінің аралығында
Үйсіндер антропологиялық жағынан. Еуропеидтер
Үйсндердің шығу тегі жайында мәлімет жазып қалдырған. Сыма Цянь.
Гуньмоға бағынышты. «Бек» (жеке тайпа көсемдері мен ұсақ ру басылары).
Қытай сияқты ірі елдермен тең құқықты дәрежеде саяси және сауда қарым-қатынас жасаған. Үйсіндер
Үйсіннің солтүстік – батысында орналасқан. Қаңлы.
Үйсіндердің шығысында орналасқан. Ғұндар
Үйсіндердің батысында орналасқан. Дауания
Үйсіндер оңтүстігінде араласып тұрды. Әр түрлі тұрақты иеліктермен
Үйсіннің халқы. 630 мың(әскері 188800).
Үйсіндерде көшпелі мемлекет деген ұғымдарды білдірген. «Усунго», «Синго»
Бай үйсіндер иемденді. 4-5 мың жылқыдан
Үйсіндерде құлдардың еңбегі пайдаланылды. Үй шаруашылығында
Үйсіндерде байлар өз жылқыларын айыру үшін . Таңба салды
Үйсіндерде қатардағы адамдар қолданған мөрлер жасалды. Балшықтан және тастан жасады.
Билеушілермен әскербасыларда,ауқатты адамдарда болған мөрлер. Алтын және мыс
Үйсіндерде дәулетті адамдардың киімдері тігілді. Жібектен.
Жеке меншіктің шыққанын, мүлік теңсіздігінің пайда болғанын білді. Жерленгензираттардан.
Үйсін патшасының Қытай патшайымына үйленуі. Б.з.б. 107 жыл.(1000 жылқы жіберген)
Үйсіндерде егіншіліктің болғаны жайында дерек- дәлел. Ақтас қонысы.(60-150 шаршы метр)
Ру және әулеттің зираты орналасты. Қонысқа жақын жерде.
Үйсіндердің тұрақты үйлері орналасқан жер. Тау бөктерлерінде
Үйсіндерде жақсы дамыған кәсіп . Тері өңдеу
Үйсіндерде сұйық тағамдарға арналған ыдыс жасалды. Былғарыдан
Үйсіндерде саз балшықтан ыдыс жасаумен айналысқан. Әйелдер
Үйсіндердің зергерлік бұйымдары табылған қорым – Ақтас
Үйсіндер дәнді дақылдардан өсірген. Арпа,тары
Үйсіндердің егіншілікпен айналысқандығын дәлелдейтін,қазба жұмыстары кезінде табылған құралдар.
Тас кетпендер,орақтар,дәнүккіштер
Үйсіндер егіс алқабын салған. Өзен бойларында
үйсін қоғамында қандай кәсіптер ісі де дамыған. Тоқыма,жіп иіру,тері илеу,тастан, сүйектен қажетті бұйымдар жасау
Үйсіндерде жерленген адамды шалқасынан жатқызып, басы қаратылған тұс . Батысқа
Ертедегі үйсіндердің құрбандықтары арналды . Жаратушы күшке
үйсін обаларының ең үлкенінің диамнтрі. 20 метр (биіктігі 2 метр)
Үйсіндер өлген адамды жерлеген. Қабірде
Үйсіндердің қыш заттары мен ыдыстарындағы салынған сурет .Күннің суреті.
Далалықтар былғары мен киізді шеберлікпен не істеді. Өндеп түске бояды.
Еркектер. Әйелдерге етік тікті.
Үйсіндер жаратушы күшке арнап. Құрбандық шалған.
Жаңа сабақ. Қаңлылар
Сабақ жоспары.
3 топқа тапсырма
1. Қаңлылар туралы деректер
2. Қаңлылардың шаруашылығы,мәдениеті
3. Археологиялық ескерткіштер
Б.з.б. II ғ халықтардың ұлы қоныс аударуы оқиғасының нәтижесінде орталық Азияда п.б. мемлекеттік бірлестік. Орналасуы: Б.з.б Қ-ның оңтүсігіне қаңлылардың тайпалы бірлестігі құрылды. (Б.з.бІІІғ немесеІІғ соңы).Территориясы: Қаратау жасы-Сырдарияның орта ағысы. Қаңлылардың ең негізгі атамекені- Сырдария өзенінің орта ағысы. Асанасы –Битьян қаласы. Халқы-600мың, 120 үй. Билеушнің тулы-Хан. Бүкіл елді басқару ісін ханның үш уәзі атқарған. Жазба деректерге қарағанда қаңлы елі бес бөлікке бөлінген. Әр бөліктің кіші хандары болған, олар ұлы ханға бағынышты болды. Лауазымдық қызмет мұрагерлік жолмен берілді. Қаңлы туралы мәліметер б.з.б ІІ ғасырда Қытай деректерінде кездеседі. Археологиялық ескерткіштері.Археологтар қаңлылар мекендеген аудандарды қазба жұыстарын жүргізіп, көпдеген қорымдар мен қоныстарды тапты. Оларды қауыншы, отырар-Қаратау, жетіасар археологиялық мәдениттері деп бөлді. Қауыншы мәдениеті-Ташкент төңірегіндегі аймақ. Бұл мәдениеттің жақсы зерттелегн есеркіші-Сырдария жағалауындағы Шардараа таяу орналасқан Ақтөбе қонысы. Отырыр қаратау мәдениеті-Сырдария өзенінің орта ағысы тұсындағы Қаатау беткейлерінен Талас өзеніне дейінгі аралық. Бұл мәдениет ескертіштерінің маңызды орталығы-отырар алқабы. Арыс өзенінінің сол жағалауынан жиырма шақты төбе табылды: Шаштөбе, Қостөбе, Мардан, Сейітман төбе, Шлтөбе. Ең үлкені-Көкмардан. Бұл қоныстан балшытан жасалған кеспектер табылды. Онда тары, кріш, бидай, арпа, ақбұршақ сақталған. Жетіасар мәдениеті–Қуаңдария мен Жаңадария аңғарлары аралығы. Бұл б.з.б І мыңжылдығының ортасы мен б.з І мыңж.ортасы аралығындағы Арал теңізінің шығыс жағында өркендеген мәдениет. Шаруашылығы:Қаңлы тайпасының негізгі шаруашылығы-көшпелі мал шауашылығы. Асты байлығы-мал. Көбінесе жылқы мен қой өсірген. Мал жайылымы орталық Қ-н далаларына дейін жетті. Қыстаулары-негізінен Сырдария бойы. Хорезмде, Арал өңірінде, Зеравшан аңғарында, Ташкент алқабында ежелгі қоныстар мен қалалар қалыптаса бастады. Қаңллар жеріндегі металл өндірсінің орталығы-Шаш-Илақ аймағындағы қоныстар ежелгі Құлата қаласы-металл өңдеудің ірі орталығы.
Қаңлы әйелдері арасында қолөнердің жүн өңдеу кәсібі жақсы дамыды. Б.з.ІІ-Үғ қаңлылар күнделікті тұрмысына қажетті барлық өнімдерді өздері дайындған. Қаңлыларда сүйек ұқсату ісі дамыған, сүйекиен пышақ, қанжар, семсерлерге қын жасаған. Қаңлылар ұлы жібек жолының бір тармағын бақылап отырды: Сырдария-Жайық-Еділ бойы-кавказ-Қара теңіз. Отырар алқабындғы Мардан қорымдарынан Қытай теңгелері, Талас аңғарындағы Шоң-Қаңқа қорымынан кушандар мен сасанилердің теңгелері табылды.Қаңлылар Иран, Сирия, Үндістан, Қытай, Қаратеңіз жағалауындаңы елдермен сауда қатынас жасаған.10, С
Тақырып бойынша тірек сөздер жазу.
Оқушыларға тақырып бойынша негізгі тірек-сөздер жазу үшін
5 минут уақыт беріледі. Осы тірек -сөздер тақтаға жазылып болғаннан кейін оқушылар тақырып бойынша түсінік айтып шығады.
Қаңлылар; Деректер; «Авеста»; Сыма Цянь; Территориясы; Қоғамдық құрылысы; Битянь; Хан; Шаруашылығы; Археологиялық ескерткіштер
Тірек-сызбамен жұмыс
Тарихи сынақ хат жазу. (Оқушыларға «Археологиялық ескерткіштер» тақырыбында тарихи сынақ хат жаздыру)
Ссасс20
Қаңлылардың маңызды шаруашылығы
Кәсіптері
Металл өндірісі
Металл өндірісінің орталығы
Аң аулау
Темір ұсталығы балта, шот, кетпен,ат абзелдері
Шаш-Илақ
балық аулау
қола құю шеге, қазан,айна,қару-жарақ
Ежелгі Құлата қаласы
құс аулау
зергерлік
алқа, моншақ,қаптырма, білезік, сырға,сақина
ІҮ. Сабақты қорыту кезеңі.
Оқушылардың өздеріне өткен сабақтағы үйсін тайпалары мен бүгінгі қаңлы тайпаларының жерлеу дәстүрінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ВЕНН диаграммасы бойынша тапқызу арқылы сабақты қорыту.
Ү. Оқушы білімін бағалау
ҮІІ.Бағалау.
ҮІІІ.Үй тапсырмасы: оқу, мазмұнын айту
Сабақ соңында «Менің сабақтан алған әсерім» атты плакатқа оқушылар өз ойларын білідіреді
