Х? ?. 20-жылдарында ?аза?станны? орталы?, батыс ж?не солт?стік-батыс айма?тарында т?уелсіз феодалды? иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан ?рпа?ы ?біл?айыр (1428-1468) осы айма?тарда?ы билікті ?олына алды. Ол Сырдария бойында?ы ?алалар мен Хорезм ?шін Темір ?рпа?тарымен ?за? со?ысты. Шы?ыс Дешті-?ыпша?ты? бытыра??ы тайпаларыны? басын ?осып «К?шпелі ?збектер мемлекетін» ??рды.
?біл?айыр ханды?ыны? территориясы батысында Жайы?тан бастап, шы?ысында Бал?аш к?ліне дейін, о?т?стігінде Сырдарияны? т?менгі жа?ы мен Арал ??ірінен солт?стігінде Тобылды? орта а?ысы мен Ертіске дейінгі ?лан байта? жерді алып жатты. Астанасы – ал?аш?ыда Тура, 1431 жылдан Орда-Базар, 1446 жылдан Сы?ана?. Хал?ы - ?збектер деп атал?ан т?рік тайпалары (?ыпша?тар, ?о?ыраттар, наймандар, ма??ыттар, ?арл??тар, ?а?лылар, ?йсіндер т.б.). Елді 40 жыл билесе де, ?біл?айыр хан мемлекетіні? ішкі саяси жа?дайын т?ра?ты ете алмады. Мемлекет бір орталы?тан бас?арылмай бірнеше иеліктерге б?лініп, оларды Шы??ыс ?улетіні? билеушілері бас?арып, оларды? арасында билік ?шін толассыз со?ыстар то?тамады.
?біл?айыр хан ?з билігін ны?айтып, жа?а жерлер ?осып алу ?шін к?птеген со?ыстар ж?ргізіп 1430 жылы Тобыл ?зені бойында Шайбани ?рпа?ы Махм?т ?ожаханды же?ді, Хорезмді басып алып, ?ргенішті тал?андады. Сырдария ??іріндегі далада Жошы ?улетіні? Махм?д ж?не Ахмет хандарын же?іп, Орда-Базар ?аласын тартып алды. 1446 жылы М?стафа ханды тізе б?ктіреді. Сырдария бойында?ы Сы?ана?, Соза?, А??ор?ан, ?згент, Арк?кті жаулап, Сы?ана?ты астана етті.
Х? ?. 50-жылдары Самар?анд, Б?харды шабуылдап, осы ??ірдегі Темір ?рпа?тарыны? ішкі саяси ?міріне араласты. Біра?та 1457 жылы ?з Темір баста?ан ойраттардан Сы?ана? т?бінде же?іліп, онымен ?зін ?орлайтындай ауыр шарт жасасты.
Б?л жа?дай ?біл?айыр ханны? саяси беделін т?мендетті. Н?тижесінде Х? ?. 50-жылдарыны? ая?ында К?шпелі ?збектер мемлекетінен Ж?нібек пен Керей с?лтандар баста?ан халы?ты? бір тобы Мо?олстан?а к?шіп кетті. Оларды жазалау ?шін 1468 жылы ?біл?айыр хан Мо?олстан?а жоры??а аттанып, жолда кенеттен ?айтыс болды. Осыдан кейін ?біл?айыр ханды?ы ыдырап кетті.
?біл?айырды? м?рагері Шайх-Хайдар хан ішкі тартыста ?лтірілді. Ал ?біл?айырды? немересі М?хаммед Шайбани (1470-1510) ?аза? хандарымен Сырдария мен ?аратау айма?ында?ы ?алалар ?шін ?за? со?ыс ж?ргізді. ?аза? ханды?ы ??рыл?аннан кейін ?біл?айырдан тара?ан Шайбанилар ?рпа?ыны? Шы?ыс Дешті-?ыпша?та?ы билігі бітеді. Б?л жерлердегі билік ?аза? хандарына толы? к?шті. Х?І ?. басында к?шпелі ?збектерді? бір б?лігі Шайбанилерді? бастауымен М?уереннахр?а к?шіп кетті. Онда?ы Темір ?рпа?тарын? билігіні? ?лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азияда?ы ?кімет билігін тартып алды. ?аза?стан жерінде ?ал?ан тайпалар ?аза? ханды?ыны? ?ол астына ?арайды.
Жазба тарихи дерекетерде б?л феодалды? иеліктер К?шпелі ?збектер ханды?ы деп те атал?ан. Б?л ?лыстарды? арасында жер ?шін, билік ?шін ешбір то?таусыз, ?иян-кескі ?рыстар ?немі болып т?р?ан. Осы талас-тартысты? барысында Жошыны? Шайбан ?рпа?ынан тара?ан Д?улет-Шайхо?ылыны? баласы 17 жасар ?білхайыр же?іске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Т?мен) ?аласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани ?лысына кірген рулар мен тайпаларды? 200-ге жуы? ірі ?кілдері ?олда?ан.Хал?ыны? ??рамына А? Орда?а кірген т?рік ж?не т?ріктенген т?рік-мо??ол тайпалары жатты. Оларды? бастылары: ?ыпша?, найман, ?ият, ма??ыт, ?арл??, ?о?ырат, ?а?лы, ?йылын, шынбай, к?рлеуіт ж?не та?ы бас?алары. Б?л тайпалар тілі, шаруашылы?ы, м?дениеті ж?не т?рмысы жа?ынан туыстас тайпалар. Сонды?тан олар «?збек» деген атпен саяси жа?ынан бірге атал?ан. Оны? иелігі Но?ай Ордасыны? шы?ыс бетін, батыста – Жайы??а, шы?ыста – Бал?аш?а дейінгі, о?т?стікте – Арал те?ізі мен Сырдарияны? т?менгі а?ысына, солт?стікте – Тобыл мен Ертісті? орта а?ысына дейінгі жерлерді ?амтыды.?білхайыр бас?ар?ан 40 жылдай уа?ыт ішінде (1428–1468 жж.) елді? саяси жа?дайында т?ра?тылы? пен тынышты? болмады. Жошы ?улеті – оны? ішінде Ибак-хан, Береке-с?лтан, ?рыс ханны? ?рпа?тары Ж?нібек пен Керей та?ы бас?алары – ?білхайыр?а ?немі ?арсы шы?ып отырды. ?білхайыр хан ?зіні? жаулаушылы? ?рекетін XV ?асырды? 30-шы жылдарынан бастайды. Е? ?уелі ол Тобыл бойында Шайбан ?рпа?ы Махм?д ?ожа ханды тал?андайды. Ол Алтын Орданы? ?лсіреуін пайдаланып, Еділ бойында?ы к?птеген жерлерді басып алады. ?зіні? орталы?ын Турадан Орда-Базар?а к?шіреді. 1430 жылы аз уа?ыт Хорезмді басып алып, ?ргеніш ?аласын тонайды. 1446 жылы ?білхайыр ?зіне ?арсы болып ж?рген к?шті шонжарларды? бірі – М?стафа ханны? ?скерлерін тал?андайды. Сол жылы ?білхайыр хан Сырдария ?зені мен ?аратау баурайында?ы Соза?, Сы?ана?, А??ор?ан, ?зкент ?алаларын басып алып, Сы?ана?ты ?з ханды?ыны? астанасына айналдырды.?білхайырды? Сыр бойында?ы ?алаларды басып алуы а?айындас Шайбани ?лысы мен А? Орда ?лысы ру-тайпаларыны? арасында?ы ?ыр?и-?аба? ?атынастарды одан ?рі шиеленістіре т?сті. XV ?асырды? 50-ші жылдары ?білхайыр М?уеренахрда?ы Темір ?рпа?тарыны? ішкі тартысына араласып, Самар?анд пен Б?хара?а талау-тонау жоры?тарын ж?ргізді. Со?ыстар барысында ?білхайыр ?анша жерлерді ?осып ал?анымен, ханды? ішінде саяси берік бірлік болмады, ?леуметтік-экономикалы? ?айшылы?тар к?шейді. Ірі феодалды? топтар, ру басылары, с?лтандар оны ?олдамады, ?арсы шы?ып отырды. ?білхайыр мемлекетіні? ішкі ?лсіздігі, Шы??ыс ?улеті арасында?ы то?таусыз ?ыр?ыстар, к?шпелі рулар мен тайпалар с?лтандарыны? ?з алдына б?лінуге ?мтылуы 1456–1457 жылдарда?ы ?білхайырды? ?з-Темір-Тайшы бас?ар?ан ойраттармен Сы?ана? ма?ында?ы шай?аста к?йрете же?ілуіне алып келді. Ол Т?ркістанда?ы талан-тараж?а т?скен ?алаларын тастап, Дешті-?ыпша? даласына кетуге м?жб?р болды. Тек 60-жылдарды? басында ?ана ?білхайыр Сырдария бойында?ы б?рын ?зі жаулап ал?ан ?алаларына ?айта оралды. Осы жерден ?білхайыр 1468 жылы Мо?олстан?а ?арсы жоры??а кетіп бара жат?анда кенеттен ?айтыс болды.Ішкі ж?не сырт?ы ?айшылы?тарды? шиеленісуі, бітпейтін феодалды? со?ыстар мемлекетті? ша?ыра?ын шай?алтып, ?білхайыр ханды?ыны? ыдырап тарауына ?рындырды. С?йтіп Шайбан ?улетіні? Шы?ыс Дешті ?ыпша?та?ы билігі то?тады. К?шпелі ?збек тайпаларыны? бір б?лігі XVI ?асырды? бас кезінде М?уеренахр?а к?шіп кетті. ?аза?стан жерінде ?алып ?ой?ан ру-тайпалар ?аза? хандарыны? ?ол астына кірді. Темір ?рпа?тары ?кіметіні? ?лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азияда?ы ?кімет билігін басып алды.
?орытынды.
Бекіту с?ра?тары.
Ба?алау.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
ХҮ ғ. 20-жылдарында Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батыс аймақтарында тәуелсіз феодалдық иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан ұрпағы Әбілқайыр (1428-1468) осы аймақтардағы билікті қолына алды. Ол Сырдария бойындағы қалалар мен Хорезм үшін Темір ұрпақтарымен ұзақ соғысты. Шығыс Дешті-Қыпшақтың бытыраңқы тайпаларының басын қосып «Көшпелі өзбектер мемлекетін» құрды.
Әбілқайыр хандығының территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі жағы мен Арал өңірінен солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатты. Астанасы – алғашқыда Тура, 1431 жылдан Орда-Базар, 1446 жылдан Сығанақ. Халқы - өзбектер деп аталған түрік тайпалары (қыпшақтар, қоңыраттар, наймандар, маңғыттар, қарлұқтар, қаңлылар, үйсіндер т.б.). Елді 40 жыл билесе де, Әбілқайыр хан мемлекетінің ішкі саяси жағдайын тұрақты ете алмады. Мемлекет бір орталықтанбасқарылмай бірнеше иеліктерге бөлініп, оларды Шыңғыс әулетінің билеушілері басқарып, олардың арасында билік үшін толассыз соғыстар тоқтамады.
Әбілқайыр хан өз билігін нығайтып, жаңа жерлер қосып алу үшін көптеген соғыстар жүргізіп 1430 жылы Тобыл өзені бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды жеңді, Хорезмді басып алып, Үргенішті талқандады. Сырдария өңіріндегі далада Жошы әулетінің Махмұд және Ахмет хандарын жеңіп, Орда-Базарқаласын тартып алды. 1446 жылы Мұстафа ханды тізе бүктіреді. Сырдария бойындағы Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркөкті жаулап, Сығанақты астана етті.
ХҮ ғ. 50-жылдары Самарқанд, Бұхарды шабуылдап, осы өңірдегі Темір ұрпақтарының ішкі саяси өміріне араласты. Бірақта 1457 жылы Өз Темір бастаған ойраттардан Сығанақ түбінде жеңіліп, онымен өзін қорлайтындай ауыр шарт жасасты.
Бұл жағдай Әбілқайыр ханның саяси беделін төмендетті. Нәтижесінде ХҮ ғ. 50-жылдарының аяғында Көшпелі өзбектер мемлекетінен Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған халықтың бір тобы Моғолстанға көшіп кетті. Оларды жазалау үшін 1468 жылы Әбілқайыр хан Моғолстанға жорыққа аттанып, жолда кенеттен қайтыс болды. Осыдан кейін Әбілқайыр хандығы ыдырап кетті.
Әбілқайырдың мұрагері Шайх-Хайдар хан ішкі тартыста өлтірілді. Ал Әбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани (1470-1510) қазақ хандарымен Сырдария мен Қаратау аймағындағы қалалар үшін ұзақ соғыс жүргізді. Қазақ хандығы құрылғаннан кейін Әбілқайырдан тараған Шайбанилар ұрпағының Шығыс Дешті-Қыпшақтағы билігі бітеді. Бұл жерлердегі билік қазақ хандарына толық көшті. ХҮІ ғ. басында көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шайбанилердің бастауымен Мәуереннахрға көшіп кетті. Ондағы Темір ұрпақтарынң билігінің әлсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағы өкімет билігін тартып алды. Қазақстан жерінде қалған тайпалар Қазақ хандығының қол астына қарайды.
Жазба тарихи дерекетерде бұл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те аталған. Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі ұрыстар үнемі болып тұрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан ұрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Түмен) қаласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалардың 200-ге жуық ірі өкілдері қолдаған.Халқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және түріктенген түрік-моңғол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ, найман, қият, маңғыт, қарлұқ, қоңырат, қаңлы, ұйылын, шынбай, күрлеуіт және тағы басқалары. Бұл тайпалар тілі, шаруашылығы, мәдениеті және тұрмысы жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар «өзбек» деген атпен саяси жағынан бірге аталған. Оның иелігі Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста – Жайыққа, шығыста – Балқашқа дейінгі, оңтүстікте – Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысына, солтүстікте – Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді қамтыды.Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428–1468 жж.) елдің саяси жағдайында тұрақтылық пен тыныштық болмады. Жошы әулеті – оның ішінде Ибак-хан, Береке-сұлтан, Ұрыс ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей тағы басқалары – Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық әрекетін XV ғасырдың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол Тобыл бойында Шайбан ұрпағы Махмұд Қожа ханды талқандайды. Ол Алтын Орданың әлсіреуін пайдаланып, Еділ бойындағы көптеген жерлерді басып алады. Өзінің орталығын Турадан Орда-Базарға көшіреді. 1430 жылы аз уақыт Хорезмді басып алып, Үргеніш қаласын тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне қарсы болып жүрген күшті шонжарлардың бірі – Мұстафа ханның әскерлерін талқандайды. Сол жылы Әбілхайыр хан Сырдария өзені мен Қаратау баурайындағы Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үзкент қалаларын басып алып, Сығанақты өз хандығының астанасына айналдырды.Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алуы ағайындас Шайбани ұлысы мен Ақ Орда ұлысы ру-тайпаларының арасындағы қырғи-қабақ қатынастарды одан әрі шиеленістіре түсті. XV ғасырдың 50-ші жылдары Әбілхайыр Мәуеренахрдағы Темір ұрпақтарының ішкі тартысына араласып, Самарқанд пен Бұхараға талау-тонау жорықтарын жүргізді. Соғыстар барысында Әбілхайыр қанша жерлерді қосып алғанымен, хандық ішінде саяси берік бірлік болмады, әлеуметтік-экономикалық қайшылықтар күшейді. Ірі феодалдық топтар, ру басылары, сұлтандар оны қолдамады, қарсы шығып отырды. Әбілхайыр мемлекетінің ішкі әлсіздігі, Шыңғыс әулеті арасындағы тоқтаусыз қырқыстар, көшпелі рулар мен тайпалар сұлтандарының өз алдына бөлінуге ұмтылуы 1456–1457 жылдардағы Әбілхайырдың Үз-Темір-Тайшы басқарған ойраттармен Сығанақ маңындағы шайқаста күйрете жеңілуіне алып келді. Ол Түркістандағы талан-таражға түскен қалаларын тастап, Дешті-Қыпшақ даласына кетуге мәжбүр болды. Тек 60-жылдардың басында ғана Әбілхайыр Сырдария бойындағы бұрын өзі жаулап алған қалаларына қайта оралды. Осы жерден Әбілхайыр 1468 жылы Моғолстанға қарсы жорыққа кетіп бара жатқанда кенеттен қайтыс болды.Ішкі және сыртқы қайшылықтардың шиеленісуі, бітпейтін феодалдық соғыстар мемлекеттің шаңырағын шайқалтып, Әбілхайыр хандығының ыдырап тарауына ұрындырды. Сөйтіп Шайбан әулетінің Шығыс Дешті Қыпшақтағы билігі тоқтады. Көшпелі өзбек тайпаларының бір бөлігі XVI ғасырдың бас кезінде Мәуеренахрға көшіп кетті. Қазақстан жерінде қалып қойған ру-тайпалар қазақ хандарының қол астына кірді. Темір ұрпақтары өкіметінің әлсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағы өкімет билігін басып алды.
