?аза? ханды?ыны? ??рылуы
?аза? ханды?ы туралы бізге жеткен на?ты жазба деректерді? бірі М?хаммед Хайдар Дулатиды? «Тарих-и-Рашиди» атты е?бегі. Жалпы б?л е?бек Мо?олстан ханды?ы тарихына арнал?ан. Алайда сол кездегі саяси жа?дай?а байланысты ?аза? ханды?ы туралы да к?п м?лімет келтірілген. Абул?азы, ?адыр?али Жалайыри ?з е?бектерінде ?аза? ханды?ы, оны? билеушілері туралы м?ліметтер ?алдырды. Сонымен ?атар ?аза? ханды?ы кезе?іне байланысты шы?ыс деректеріні? ма?ызы зор.
?аза? ханды?ы — шаруашылы?ты? дамуы, ?ндіргіш к?штерді? ?суі, феодалды? ?атынастарды? ?алыптасуы н?тижесінде ерте заманнан бері Орта Азияны? ?лан-байта? ??ірін мекендеген к?шпенді тайпаларды? біры??ай этникалы? топ — ?аза? хал?ыны? негізінде бірігуі ар?ылы XY-?асырды? орта шенінде ??рылды. ?аза? ханды?ыны? ??рылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Ж?нібек с?лтандарды? ?білхайыр хан ?стемдігіне ?арсы к?рескен ?аза? тайпаларын бастап шы?ыс Дешті-?ыпша?тан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас ??іріне ?оныс аударуы м?рынды? болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Мо?олстан ханы Есенб??а (1434—1462-жылдары билік еткен) ?оныс аудар?ан ?аза?тарды ?білхайыр?а ?арсы пайдалану ?шін ?арсы алып, ?оныс берді. Осы о?и?а ж?нінде тарихшы М?хаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты е?бегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті ?ыпша?ты ?білхайыр хан биледі. Ол Жошы ?улетінен шы??ан с?лтандар?а к?н к?рсетпеді. Н?тижесінде Ж?нібек хан мен Керей Мо?олстан?а к?шіп барды. Есенб??а хан оларды ??ша? жая ?арсы алып, Мо?олстанны? батыс шегіндегі Шу мен ?озыбас айма?тарын берді. Олар барып орналас?ан со?, ?білхайыр хан д?ние салды да, ?збек ?лысыны? ша?ыра?ы шай?алды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оны? ?лкен б?лігі Керей хан, Ж?нібек хан?а к?шіп кетті. С?йтіп, оларды? ма?ына жинал?андарды? саны 200 мы??а жетті. Оларды ?збектер - «?аза?тар» деп атады. ?аза? с?лтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады.».
Ал?ашында ?аза? ханды?ыны? территориясы батыс Жетісу жері, Шу ?зені мен Талас ?зеніні? алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар Дешті- ?ыпша?тан ?оныс аудар?ан ?аза? тайпаларымен етене араласып кетті. ?білхайыр ханды?ында?ы аласапыран со?ыс салдарынан к?йзелген ?аза? тайпалары б?л ара?а келіп ес жинап, етек жауып, экономикалы? т?рмысы т?зеле бастады. М?ны к?рген Дешті-?ыпша? ??шпенділері ?білхайыр хан ?ол астынан шы?ып, б?геуін б?з?ан судай а?ылып, ?аза? ханды?ына ?еліп жатты. Алайда жа?адан ??рыл?ан ?аза? ханды?ыны? экономикалы? негізі ?лсіз еді ж?не бірсыпыра ?аза? тайпалары ?білхайыр ханды?ыны?, Мо?олстанны?, Но?ай Ордасыны? ж?не Батыс Сібір ханды?ыны? ?ол астында т?рт ханды??а б?лшектеніп отыр?ан болатын. Ал ?білхайыр хан болса ?зіне ?арсы шы?ып, Жетісу?а ?оныс аудар?ан ?аза?тарды? ?з алдына ханды? ??рып отыр?анды?ына ж?не о?ан к?птеген тайпаларды? а?ылып барып жат?анына азуын басып, ?ылышын ?айрап отырды.
Жа?а к?рыл?ан ?аза? ханды?ы ??рамына, я?ни батыс Жетісу ??іріне он ша?ты жыл айналасында екі ж?з мы?дай саны бар к?шпелі тайпаларды? жиналуы ке? ?ріс-?онысты керек етті. Сонымен ?атар к?шпелі елді? отыры?шы-егіншілігі к?ркейген аудандармен, ?сіресе ?ол?нері мен саудасы дамы?ан экономикалы? орталы? - Сырдария жа?алауы?да?ы ?алалармен сауда-сатты? ?арым-?атынас?а ?олайлы жа?дай жасау ма?ызды м?селеге айналды. Б?л ?арым-?атынасть? о?алуына тек к?шпелі ел ?ана емес отыры?шы айма?тарда?ы халы?тар да м?дделі болды. Осы жо?арыда?ы жа?дайларды? талабына сай, ?аза? ханды?ыны? алдында ?лкен тарихи міндеттер т?рды.
1. Мал жайылымдарын пайдалануды? Дешті-?ыпша? даласында б?рыннан ?алыптас?ан д?ст?рлі т?ртібін ?алпына келтіру (б?л т?ртіп ?білхайыр ханды?ында?ы аласапыран кезінде б?зыл?ан еді).
2. Шы?ыс пен батыс сауда керуен жолы ?стіне орна?ан Сырдария жа?асында?ы Сы?ана?, Соза?, Отырар, Яса (Т?ркістан) т. б. ?алаларды ?аза? ханды?ына ?арату. Себебі Сырдария бойында?ы бай ?алалар б?дан б?рын?ы мемлекеттік бірлестіктерді? — А? Орданы?, ?білхайыр ханды?ыны? саяси-?кімшілік ж?не сауда-экономикалы? орталы?тары еді. Сырдария бойында?ы ?алаларды ?зіні? экономикалы? ж?не ?скери тірегіне айналдыру Дешті-?ыпша? даласын билеуді? басты шарты болып келген. Сонды?тан б?л ?алаларды? саяси-экономикалы? ж?не со?ыс-стратегиялы? ма?ызы зор еді.
3. ?аза? тайпаларыны? басын ?осып, ?аза?ты? этникалы? территориясын
біріктіру.
Сырдария бойында?ы ?алалар мен Дешті-?ыпша? даласы ?шін к?ресте ?аза? ханды?ыны? басты б?секелесі ж?не ата жауы ?білхайыр хан болды. ?аза? ханды?ы ?білхайыр?а ?арсы к?ресу ?шін е? алдымен Мо?олстан мемлекетімен тату к?ршілік, ода?ты? байланыс орнатты. Б?л ода? жо??ар тайшысы Амасанжыны? Мо?олстан?а ж?не ?білхайыр ханны? ?аза? ханды?ына ?арсы шабуылдарынан біріге отырып ?ор?ану?а м?мкіндік берді.
1468-жылы ?ыста ?білхайыр хан ?аза? ханды?ын ?иратпа? болып, Жетісу?а жоры??а аттанды, біра? сапары с?тсіз болып, осы жоры? кезінде ?аза тапты. ?білхайыр хан ?лгеннен со? ?збек ?лысыны? ша?ыра?ы шай?алды, ішкі шиеленістер к?шейді. ?білхайырды? ?аза болуы ?аза? ханды?ыны? ны?аюына ж?не оны? к?леміні? ке?еюіне ?лкен жа?дай тудырды. ?збек ?лысыны? ?лкен б?лігі Керей мен Ж?нібек хан?а к?шіп кетті. ?аза? хандары ?білхайыр ханны? м?рагерлеріне ?арсы к?ресте оларды? ішкі-сырт?ы ?айшылы?тарын толы? пайдаланды. ?білхайыр ханмен билікке таласып келген Жошы ?рпа?тары - Ахмет хан мен Махм?д хан, батыс Сібірді? билеушісі Иба? хан ж?не Но?ай мырзалармен ода?таса отырып к?рес ж?ргізді.
?білхайыр ханны? м?рагері Шайх Хайдар осы к?ресте ?аза тапты. ?білхайыр ханны? м?рагерлерімен к?ресте ?аза? хандары ?білхайыр хан 40 жыл билеген Шы?ыс Дешті - ?ыпша? даласын ж?не онда?ы к?шпелі тайпаларды бірте-бірте ?зіне ?осып алды. XY-?асырды? 70-жылдарында ?аза?тар Сырдария бойымен о?ан жал?ас ?аратау ??іріні? бірсыпыра территориясын басып алды. С?йтіп ?аза? ханды?ыны? территориясы ?лде?айда ке?ейді, о?ан т?с-т?сынан ?аза? тайпалары келіп ?осылып жатты.
Алайда Сырдария жа?асында?ы ?алалар ?шін ?білхайырды? немересі М?хаммед Шайбани ханмен к?рес отыз жылдан астам уа?ыт?а созылды. Сонымен ?атар б?л ?алаларды Т?ркістан айма?ын билеген ?мір Темір ?улетінен шы??ан ?мір М?хаммед М?зит Тархан мен Мо?олстан ханы Ж?ніс хан да ?олдарына т?сіруге д?мелі болды.
Сыр бойы калалары ?шін ?аза? хандары ?те ?ажырлы ?айрат ж?мсады. ?білхайыр ханны? немересі М?хаммед Шайбани Т?ркістан айма?ына келіп, М?хаммед М?зит Тарханды паналады. М?хаммед М?зит Тархан М?хаммед Шайбаниды ?олдап, ?аза? ханды?ына ?арсы аттандырма? болды. Біра? М?хаммед Шайбани оны? б?л ?мітін а?тамады, керісінше оны? ?олынан Т?ркістан айма?ын тартып алды. 1470 жылы ?ыста ?аза? ханы Керей ?ол бастап Т?ркістан?а шабуыл жасады. ?аза? ханы ?з Ж?нібекті? ?лкен баласы Махм?д с?лтан Соза? ?аласын ба?ындырды, екінші баласы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран т?бінде ?аза?тардан со??ы жеген М?хаммед Шайбани Б?хара?а ?ашты. С?йтіп, Сырдария жа?асында?ы — Соза? ж?не Сауран ?алалары ?аза? ханды?ыны? ??рамына кірді.
