kopilkaurokov.ru - сайт для учителей

Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей

Керей мен Ж?нібек хандар. ?аза? мемлекетіні? негізін ?алаушылар болды

Нажмите, чтобы узнать подробности

  • ?аза? ханды?ыны? ??рылу тарихына байланысты жазыл?ан тарихи зерттеулер мен ?дебиеттерді? б?рінде ханды?ты? негізін салушылар – Керей мен Ж?нібек хандар деп айтылатыны белгілі. Дерек м?ліметтерінде к?рсетілгендей, «оларды? ?біл?айыр ханнан б?лініп, Жетісуда?ы Мо?олстан атты ханды??а келуімен ?аза? ханды?ы ??рылды» деген пікірді зерттеушілерді? б?рі мойындайды. XIX ?асырды? ортасында айтыл?ан б?л пікір ?азіргі к?ндерге дейін тек даму ?стінде болды. Біра? та осы саяси ?рдісте жетекші р?л ат?ар?ан т?л?алар – Керей мен Ж?нібек хандар туралы зерттеулер толы? ж?ргізілмей, олар туралы біліміміз тек дерек м?ліметі де?гейінде ?ала берді. О?ан себеп – деректік м?ліметтерді? мардымсызды?ы. ?азіргі к?нде заман талабы ?згеріп, ?з тарихымыз?а ?айта ??ілгенде, ал?аш?ы хандарымызды? тарихын, оларды? ат?ар?ан р?лін к?рсетуге осы себеп ?олбайлау болады да т?рады. Мардымсыз деген – тіпті жо? деген емес, аздау, бірен-саран деген ма?ынада. Олай болса, ?олда бар деректерге с?йеніп, ?лтты? мемлекетімізді? іргетасын ?алаушыларды? ел тарихында?ы алатын орнын неге ашып к?рсетпейміз?!
    Керей мен Ж?нібек хандар?а та?­дыр жа?а этникалы? бірлестік­ке негізделген мемлекетті ??ру ж?не оны бас?ару ?лесін берді. Б?л ?лес кездейсо? сия?ты болып к?рінгенімен, за?дылы? болатын. ?йткені екі ханны? ар?ы ата-бабалары – Шы??ыс ханнан Керей мен Ж?нібек хандар?а дейін Шы?ыс Дешті ?ыпша? аума?ында?ы саяси билікті м?рагерлік жолмен иемденіп, атадан бала?а ?алдырып отыр?ан. Бас?аша айт?анда, Керей мен Ж?нібек бірнеше ?асыр бойы уысынан билік кетпеген ?те мы?ты ?рі ?те беделді ?улетті? ?кілдері болып табылады.
    Тарих ?ылымында ХІХ ?асырды? 60-шы жылдарынан бері ?аза? ханды?ыны? негізін ?ала?ан екі т?л?аны? – Керей мен Ж?нібекті? есімдері аны?талып, белгілі бол?ан. В.В.Вельяминов-Зернов ал?аш рет Оразм?хаммед ханны? шы?у тегін аны?тау барысында «Тарих-и Рашидиді?» м?ліметтерін айналым?а енгізе отыра, былай деп жаз?ан болатын: «?аза?тар туралы (В.В. Вельяминов-Зернов ?ыр?ыз ?айса?тар деп жазады – Б.К.) «Тарих-и Рашидиде» М?хаммед Хайдар айт?ан м?ліметтер хижра бойынша 860 жылдан 944 жыл?а дейінгі, я?ни 1456 жылдан 1537-38 жыл?а дейінгі кезе?ді ?амтиды. Осы 80 жыл ішінде М?хаммед Хайдар бойынша ?аза?тарды? е? басты т?л?алары: жошылы? Керей мен Ж?нібек, Керейді? ?лы Б?рынды?, Ж?нібекті? ?лдары ?дік пен ?асым ж?не ?дікті? ?лы Тахир болды». Міне, осы кезден бастап Керей мен Ж?нібек хандарды? ?аза? ханды?ыны? ??рылуында?ы тарихи р?лі аны?талып, ?азіргі к?ндерге дейін оны ешбір зерттеуші теріске шы?армай, керісінше, оны зерттеушілерді? б?рі бірауыздан мойын­дап отыр. Олай болса, осындай тарихи т?л?аларды? ?здеріне жеке то?тап, оларды? шы?у тегіне, ата-бабаларына, жеке ?міріне, ханды?ты ??ру ісіндегі іс-?рекеттеріне ?атысты м?селелерге арнайы то?тап ?ту ар?ылы оларды? ?аза? тарихында?ы алатын орны мен ат?ар?ан р?ліне назар аударалы?.
    Махмуд бен У?лиді? жазуы бойын­ша, ал?аш?ы ?аза? ханы Керей хан бол?анды?тан, арнайы ?арастыруды Керей ханнан басталы?.
    Жазба деректер мен тарихи зерттеулерде ал?аш?ы ?аза? ханыны? есімі – Гирей, Герей, Кирай, Керей т?рінде кездеседі. ?аза? тілінде жазыл?ан ?дебиеттер мен зерттеулерде со??ы есім жиі ж?не т?ра?ты пайдаланылатынды?тан, біз де осы есімді ?з зерттеуімізде ?олданамыз.
    Б?л с?зді? т?п-т?ркіні мен ма?ынасына келсек, В.В.Бартольд ол ж?нінде былай деп жазады: «?зіні? деректерін к?рсетпей, Ахмед Вефик-паша ?з с?здігінде «гирей» – мо??ол с?зі, мо??олша «гарай» делініп, «е?бегі сі?ген», «лайы?ты», «???ылы» деген ма?ынада ?олданылады». ?азіргі кезде Мо??олиядан тарихи Отанына ?оныс аудар?ан ж?не к?не мо??ол тілін жетік білетін бауырларымыздан б?л с?зді? м?н-ма?ынасы ж?нінде с?растыр?анымызда, кезінде тарих п?ніні? м??алімі болып, зейнеткерлікке шы??ан, ардагер-?стаз Ны?мет М?мбет?лы а?са?ал: «гарай» – к?не мо??ол с?зі, оны? екі ма?ынасы бар, біріншісі – «биік», «е?селі», «алып» дегенді білдірсе, екіншісі – «ерж?рек», «батыл», «еркін», «берік» деген ма?ынаны білдіретінін хабардар етті. Араб тілінде б?л ма?ыналарды? «хайдар», «?айдар» деген с?здермен берілетінін ескере келе, мо??ол тіліндегі – «керей» с?зі мен араб тіліндегі – «хайдар» с?здеріні? ма?ынасы орта?, бірдей деген ?орытынды?а келеміз.
    М?ндай есімні? Алтын Орда д?уіріне дейінгі араб, парсы тілдеріндегі шы?ар­маларда кездеспеуіне ж?не де тек ?ана осы д?уірде ?ана Шы??ыс ?рпа?тары мен к?шпелі ?о?амны? жо?ар?ы тобы арасында жиі кездесуіне ?ара?анда б?л с?зді? т?п-т?ркіні мо??олды?, ал ма?ынасы жо?арыда айтып ?ткен «ерж?рек», «батыл», «алып», «берік» деген ма?ынаны білдіреді деген пікірлерді толы? ?олдаймыз.
    Керей ханны? шы?у тегі, б??ан дейін айтыл?андай, Жошы ханны? ?лкен ?лы – Орда Еженнен бастау алады. Орда Ежен, оны? ?лы Сасы б??а, оны? ?лы Ерзен, оны? ?лы Шымтай ж?не оны? ?лы Орыс хан болып жал?асады. Орыс ханнан Керейге дейінгі шежіре орта?асырлы? деректерде жа?сы са?тал?ан. Т.И.С?лтанов аудар?ан «Муизз ал-ансабты?» м?ліметінде «Орыс ханны? 15 баласы: 8 ?л ж?не 7 ?ызы бол?ан делінеді де: «Бірінші ?л – То?та?ия, ол ханды? билікте бол?ан. Оны? ?ш ?ызы ж?не ?ш ?лы бол?ан: 1) Анике-Булад, 2) Бугучак, 3) Тенгриберди» деп айтылады. Ал «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» То?та?ияны? ?лдары «Тенгри-Берди, Йагуджак-анеке, Пулад» деп беріледі. «Анике» немесе «анеке» с?зіні? біресе Болатты? алдында, біресе Йагуджакты? со?ында берілуін ?олжазбаны к?шірушілерден жіберілген техникалы? ?ате деуге болады. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-наманы?» осы м?ліметтері 1426 жылы жазыл?ан «Муизз ал-ансаб?а» т?уелді бол?анды?тан, біз осы шы?армада?ы м?ліметті негізге аламыз. Ал Анике-Булад немесе Болатта бір ?ана ?л бол?ан, оны? есімі – Керей. С?йтіп, Орыс ханнан бері ?арай таратса?, Орыс-хан, оны? ?лы То?та?ия, оны? ?лы Анике Болат ж?не оны? ?лы Керей хан болып жал?асады.
    Керей ханны? Орыс хан?а дейінгі ата-бабалары ж?нінде тарихи зерттеулерде біршама жа?сы ?арастырыл?анды?тан, біз олар?а то?талмаймыз. Зерттеулерді? б?рінде де Орда Еженнен бастап Орыс хан?а дейін Шы?ыс Дешті ?ыпша?та?ы Орда Ежен ?улеті билігіні? ?зілмегендігі айтылады. 1377 жылы А? Орда билеушісі Орыс хан ?айтыс бол?аннан кейін та??а оны? ?лкен ?лы То?та?ия, я?ни Керейді? атасы келеді де, 2 ай ?ана билік ??рады. Т.И.С?лтановты? жазуы бойынша, Керей ханны? атасы То?та?ия «ж?мса? мінезді ж?не ?ділетті» адам болып, ?мір Темір мен То?тамыс?а ?арсы к?ресте ?айтыс бол?ан. Ал Керейді? ?кесі Анике-Болат немесе Болат?а келсек, ол – То?та?ияны? ?ш ?лыны? бірі. Оны? есімі деректерде шежірелерге ?атысты ?ана айтылады. Бас?а жа?дайларда Анике-Болат туралы еш?андай м?ліметтер айтылмайды. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-нама» бойынша Керей хан – Болатты? (Анике Болатты?) жал?ыз ?лы. То?та?ияны? Болаттан бас?а Т??ірберді ж?не Б??ыша? атты екі ?лы болып, Б??ыша?ты? М?хаммед, Ахмет ж?не ?ли атты ?ш ?лы ж?не Имен би атты ?ызы бол?анды?ы белгілі.
    Керейді? ?ай жылы д?ниеге келгендігін деректер айтпайды, біра? оны салыстыру ?дісі ар?ылы болжап, шамамен айту?а болады. Орыс ханны? ?лкен ?лы То?та?ия да, кіші ?лы ?ойырша?, оларды? жас арасын шамамен 15-20 жыл деуге болады. То?та?ия ?лы Болат болса, ?ойырша?ты? ?лы – Бара?. Бара?ты? 1428 жылы ?айтыс бол?аны белгілі. Бара?ты? ?ш ?лыны? ?лкені – Ж?нібек хан. Ал Ж?нібек хан мен Болатты? ?лы Керейді? бір тарихи кезе?де ?мір с?ргені ж?не белгілі. Оларды? да арасында?ы жас айырмашылы?тары 10-20 жыл деп санау?а болады. Керейді? есімі ХV ?асырды? 60-шы жылдарыны? со?ынан, ал Ж?нібекті? есімі ХV ?асырды? 70-ші жылдарыны? ортасынан бастап жазба дерек м?ліметтерінде кездеспейді. Со?ан ?арап оларды 60-70 жыл ?мір с?рген деп есептесек, онда олар XV ?асырды? басында д?ниеге келген болып шы?ады.
    ХV ?асырды? 50-ші жылдарында, я?ни ?аза? ханды?ыны? ??рылар ?арса?ында Орыс ханнан тара?ан Керей мен Ж?нібек секілді ш?берелерді сана?анымызда, Темір М?лікті? ?рпа?тарынсыз оларды? саны 20-?а жуы?та?ан. Оларды? ішінде жасы жа?ынан е? ?лкені Керей бол?ан. Сондай-а? Орыс ханны? ?лкен ?лы – То?та?ия, ал оны? ?лкен ?лы – Анике Болат, ал оны? жал?ыз ?лы Керей бол?анды?тан, ХV ?асыр ортасында Шы?ыс Дешті ?ыпша?та?ы Орда Ежен ?улетіні?, Орыс хан ?рпа?тарыны? арасында ата жолы жа?ынан Керейді? м?ртебесі жо?ары бол?ан.
    Сол себепті Керей Махмуд бен У?ли айт?андай, ?біл?айыр ханды?ы б?лініп кеткенде жасы мен жолына ?арай хан болып сайланды. Ол онша?ты жылдай хан болып, ?аза? ханды?ыны? іргетасын ?ала?ан хандарды? ?атарына жатады. Жазба деректер оны? на?ты ?ай жылы ?айтыс бол?анын айтпаса да, жанама м?ліметтер ар?ылы оны аны?тау?а болады. ?біл?айыр хан ?айтыс болып, оны? орнына отыр?ан Шайх Хайдар хан?а ?арсы к?рескен ?арсыластарды шайбанилы? деректер на?тылай атайды. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» Шайх Хайдарды? жауларына: «?ажы М?хаммед ханны? ?лы Сейтек, ?ажы М?хаммед ханны? немересі, Махмудекті? ?лы Иба?, Бара? ханны? ?лдары Ж?нібек пен Керей, Арабшахты? ?рпа?ы Буреке с?лтан, ма??ыттан Аббас, М?са, Жа?быршы билер жат?ызылады».
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Наладить дисциплину на своих уроках.
Получить возможность работать творчески.

Просмотр содержимого документа
«Керей мен Ж?нібек хандар. ?аза? мемлекетіні? негізін ?алаушылар болды»

Қазақ хандығының құрылу тарихына байланысты жазылған тарихи зерттеулер мен әдебиеттердің бәрінде хандықтың негізін салушылар – Керей мен Жәнібек хандар деп айтылатыны белгілі. Дерек мәліметтерінде көрсетілгендей, «олардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Жетісудағы Моғолстан атты хандыққа келуімен Қазақ хандығы құрылды» деген пікірді зерттеушілердің бәрі мойындайды. XIX ғасырдың ортасында айтылған бұл пікір қазіргі күндерге дейін тек даму үстінде болды. Бірақ та осы саяси үрдісте жетекші рөл атқарған тұлғалар – Керей мен Жәнібек хандар туралы зерттеулер толық жүргізілмей, олар туралы біліміміз тек дерек мәліметі деңгейінде қала берді. Оған себеп – деректік мәліметтердің мардымсыздығы. Қазіргі күнде заман талабы өзгеріп, өз тарихымызға қайта үңілгенде, алғашқы хандарымыздың тарихын, олардың атқарған рөлін көрсетуге осы себеп қолбайлау болады да тұрады. Мардымсыз деген – тіпті жоқ деген емес, аздау, бірен-саран деген мағынада. Олай болса, қолда бар деректерге сүйеніп, ұлттық мемлекетіміздің іргетасын қалаушылардың ел тарихындағы алатын орнын неге ашып көрсетпейміз?!
Керей мен Жәнібек хандарға тағ­дыр жаңа этникалық бірлестік­ке негізделген мемлекетті құру және оны басқару үлесін берді. Бұл үлес кездейсоқ сияқты болып көрінгенімен, заңдылық болатын. Өйткені екі ханның арғы ата-бабалары – Шыңғыс ханнан Керей мен Жәнібек хандарға дейін Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси билікті мұрагерлік жолмен иемденіп, атадан балаға қалдырып отырған. Басқаша айтқанда, Керей мен Жәнібек бірнеше ғасыр бойы уысынан билік кетпеген өте мықты әрі өте беделді әулеттің өкілдері болып табылады.
Тарих ғылымында ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бері Қазақ хандығының негізін қалаған екі тұлғаның – Керей мен Жәнібектің есімдері анықталып, белгілі болған. В.В.Вельяминов-Зернов алғаш рет Оразмұхаммед ханның шығу тегін анықтау барысында «Тарих-и Рашидидің» мәліметтерін айналымға енгізе отыра, былай деп жазған болатын: «Қазақтар туралы (В.В. Вельяминов-Зернов қырғыз қайсақтар деп жазады – Б.К.) «Тарих-и Рашидиде» Мұхаммед Хайдар айтқан мәліметтер хижра бойынша 860 жылдан 944 жылға дейінгі, яғни 1456 жылдан 1537-38 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Осы 80 жыл ішінде Мұхаммед Хайдар бойынша қазақтардың ең басты тұлғалары: жошылық Керей мен Жәнібек, Керейдің ұлы Бұрындық, Жәнібектің ұлдары Әдік пен Қасым және Әдіктің ұлы Тахир болды». Міне, осы кезден бастап Керей мен Жәнібек хандардың Қазақ хандығының құрылуындағы тарихи рөлі анықталып, қазіргі күндерге дейін оны ешбір зерттеуші теріске шығармай, керісінше, оны зерттеушілердің бәрі бірауыздан мойын­дап отыр. Олай болса, осындай тарихи тұлғалардың өздеріне жеке тоқтап, олардың шығу тегіне, ата-бабаларына, жеке өміріне, хандықты құру ісіндегі іс-әрекеттеріне қатысты мәселелерге арнайы тоқтап өту арқылы олардың қазақ тарихындағы алатын орны мен атқарған рөліне назар аударалық.
Махмуд бен Уәлидің жазуы бойын­ша, алғашқы қазақ ханы Керей хан болғандықтан, арнайы қарастыруды Керей ханнан басталық.
Жазба деректер мен тарихи зерттеулерде алғашқы қазақ ханының есімі – Гирей, Герей, Кирай, Керей түрінде кездеседі. Қазақ тілінде жазылған әдебиеттер мен зерттеулерде соңғы есім жиі және тұрақты пайдаланылатындықтан, біз де осы есімді өз зерттеуімізде қолданамыз.
Бұл сөздің түп-төркіні мен мағынасына келсек, В.В.Бартольд ол жөнінде былай деп жазады: «Өзінің деректерін көрсетпей, Ахмед Вефик-паша өз сөздігінде «гирей» – моңғол сөзі, моңғолша «гарай» делініп, «еңбегі сіңген», «лайықты», «құқылы» деген мағынада қолданылады». Қазіргі кезде Моңғолиядан тарихи Отанына қоныс аударған және көне моңғол тілін жетік білетін бауырларымыздан бұл сөздің мән-мағынасы жөнінде сұрастырғанымызда, кезінде тарих пәнінің мұғалімі болып, зейнеткерлікке шыққан, ардагер-ұстаз Нығмет Мәмбетұлы ақсақал: «гарай» – көне моңғол сөзі, оның екі мағынасы бар, біріншісі – «биік», «еңселі», «алып» дегенді білдірсе, екіншісі – «ержүрек», «батыл», «еркін», «берік» деген мағынаны білдіретінін хабардар етті. Араб тілінде бұл мағыналардың «хайдар», «ғайдар» деген сөздермен берілетінін ескере келе, моңғол тіліндегі – «керей» сөзі мен араб тіліндегі – «хайдар» сөздерінің мағынасы ортақ, бірдей деген қорытындыға келеміз.
Мұндай есімнің Алтын Орда дәуіріне дейінгі араб, парсы тілдеріндегі шығар­маларда кездеспеуіне және де тек қана осы дәуірде ғана Шыңғыс ұрпақтары мен көшпелі қоғамның жоғарғы тобы арасында жиі кездесуіне қарағанда бұл сөздің түп-төркіні моңғолдық, ал мағынасы жоғарыда айтып өткен «ержүрек», «батыл», «алып», «берік» деген мағынаны білдіреді деген пікірлерді толық қолдаймыз.
Керей ханның шығу тегі, бұған дейін айтылғандай, Жошы ханның үлкен ұлы – Орда Еженнен бастау алады. Орда Ежен, оның ұлы Сасы бұқа, оның ұлы Ерзен, оның ұлы Шымтай және оның ұлы Орыс хан болып жалғасады. Орыс ханнан Керейге дейінгі шежіре ортағасырлық деректерде жақсы сақталған. Т.И.Сұлтанов аударған «Муизз ал-ансабтың» мәліметінде «Орыс ханның 15 баласы: 8 ұл және 7 қызы болған делінеді де: «Бірінші ұл – Тоқтақия, ол хандық билікте болған. Оның үш қызы және үш ұлы болған: 1) Анике-Булад, 2) Бугучак, 3) Тенгриберди» деп айтылады. Ал «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» Тоқтақияның ұлдары «Тенгри-Берди, Йагуджак-анеке, Пулад» деп беріледі. «Анике» немесе «анеке» сөзінің біресе Болаттың алдында, біресе Йагуджактың соңында берілуін қолжазбаны көшірушілерден жіберілген техникалық қате деуге болады. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-наманың» осы мәліметтері 1426 жылы жазылған «Муизз ал-ансабқа» тәуелді болғандықтан, біз осы шығармадағы мәліметті негізге аламыз. Ал Анике-Булад немесе Болатта бір ғана ұл болған, оның есімі – Керей. Сөйтіп, Орыс ханнан бері қарай таратсақ, Орыс-хан, оның ұлы Тоқтақия, оның ұлы Анике Болат және оның ұлы Керей хан болып жалғасады.
Керей ханның Орыс ханға дейінгі ата-бабалары жөнінде тарихи зерттеулерде біршама жақсы қарастырылғандықтан, біз оларға тоқталмаймыз. Зерттеулердің бәрінде де Орда Еженнен бастап Орыс ханға дейін Шығыс Дешті Қыпшақтағы Орда Ежен әулеті билігінің үзілмегендігі айтылады. 1377 жылы Ақ Орда билеушісі Орыс хан қайтыс болғаннан кейін таққа оның үлкен ұлы Тоқтақия, яғни Керейдің атасы келеді де, 2 ай ғана билік құрады. Т.И.Сұлтановтың жазуы бойынша, Керей ханның атасы Тоқтақия «жұмсақ мінезді және әділетті» адам болып, Әмір Темір мен Тоқтамысқа қарсы күресте қайтыс болған. Ал Керейдің әкесі Анике-Болат немесе Болатқа келсек, ол – Тоқтақияның үш ұлының бірі. Оның есімі деректерде шежірелерге қатысты ғана айтылады. Басқа жағдайларда Анике-Болат туралы ешқандай мәліметтер айтылмайды. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-нама» бойынша Керей хан – Болаттың (Анике Болаттың) жалғыз ұлы. Тоқтақияның Болаттан басқа Тәңірберді және Бұғышақ атты екі ұлы болып, Бұғышақтың Мұхаммед, Ахмет және Әли атты үш ұлы және Имен би атты қызы болғандығы белгілі.
Керейдің қай жылы дүниеге келгендігін деректер айтпайды, бірақ оны салыстыру әдісі арқылы болжап, шамамен айтуға болады. Орыс ханның үлкен ұлы Тоқтақия да, кіші ұлы Қойыршақ, олардың жас арасын шамамен 15-20 жыл деуге болады. Тоқтақия ұлы Болат болса, Қойыршақтың ұлы – Барақ. Барақтың 1428 жылы қайтыс болғаны белгілі. Барақтың үш ұлының үлкені – Жәнібек хан. Ал Жәнібек хан мен Болаттың ұлы Керейдің бір тарихи кезеңде өмір сүргені және белгілі. Олардың да арасындағы жас айырмашылықтары 10-20 жыл деп санауға болады. Керейдің есімі ХV ғасырдың 60-шы жылдарының соңынан, ал Жәнібектің есімі ХV ғасырдың 70-ші жылдарының ортасынан бастап жазба дерек мәліметтерінде кездеспейді. Соған қарап оларды 60-70 жыл өмір сүрген деп есептесек, онда олар XV ғасырдың басында дүниеге келген болып шығады.
ХV ғасырдың 50-ші жылдарында, яғни Қазақ хандығының құрылар қарсаңында Орыс ханнан тараған Керей мен Жәнібек секілді шөберелерді санағанымызда, Темір Мәліктің ұрпақтарынсыз олардың саны 20-ға жуықтаған. Олардың ішінде жасы жағынан ең үлкені Керей болған. Сондай-ақ Орыс ханның үлкен ұлы – Тоқтақия, ал оның үлкен ұлы – Анике Болат, ал оның жалғыз ұлы Керей болғандықтан, ХV ғасыр ортасында Шығыс Дешті Қыпшақтағы Орда Ежен әулетінің, Орыс хан ұрпақтарының арасында ата жолы жағынан Керейдің мәртебесі жоғары болған.
Сол себепті Керей Махмуд бен Уәли айтқандай, Әбілқайыр хандығы бөлініп кеткенде жасы мен жолына қарай хан болып сайланды. Ол оншақты жылдай хан болып, Қазақ хандығының іргетасын қалаған хандардың қатарына жатады. Жазба деректер оның нақты қай жылы қайтыс болғанын айтпаса да, жанама мәліметтер арқылы оны анықтауға болады. Әбілқайыр хан қайтыс болып, оның орнына отырған Шайх Хайдар ханға қарсы күрескен қарсыластарды шайбанилық деректер нақтылай атайды. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» Шайх Хайдардың жауларына: «Қажы Мұхаммед ханның ұлы Сейтек, Қажы Мұхаммед ханның немересі, Махмудектің ұлы Ибақ, Барақ ханның ұлдары Жәнібек пен Керей, Арабшахтың ұрпағы Буреке сұлтан, маңғыттан Аббас, Мұса, Жаңбыршы билер жатқызылады». Ал «Фатх-наме» мен «Шайбани-наме» деректерінде Керейдің есімі аталмай, тек Барақтың ұлы Жәнібек ханның есімі басқалармен бірге айтылады. Соңғы екі дерек мәліметін негізге ала отыра, біз Керей хан есімінің оларда кездеспеуін, сол тұста, яғни 1469-1471 жылдары Керей хан өмірде болмаған, нақтырақ айтсақ, осы жылдарға дейін Керей хан қайтыс болып кеткен деп ой түйеміз. Керей ханның Жәнібек ханмен бірге Қазақ хандығын құрудағы іс-әрекеттері алдағы тараушада қарастырылатындықтан, біз бұл жерде оған тоқталып жатпаймыз.
Ал енді Жәнібек ханға келсек, тарихи деректерде оның есімі әртүрлі жағдайларға байланысты Керей ханға қарағанда жиі кездеседі. 1426 жылы жазылған «Муизз ал-ансаб» еңбегі мен ХVІ ғасырдың алғашқы жылдарында жазылған «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» оның есімі хандар шежіресіне байланысты кездессе, «Тарих-и Рашиди», «Фатх-наме», «Шайбани-наме» секілді тарихи шығармаларда Қазақ хандығын құрушылардың бірі ретінде жиі айтылады. Ал Әбілғазы, Қадырғали Жалайыри, Гаффари, Хайдар Разидің еңбектерінде Жәнібек хан есімі Шығыс Дешті Қыпшақта билік құрған


Получите в подарок сайт учителя

Предмет: История

Категория: Прочее

Целевая аудитория: 7 класс

Скачать
Керей мен Ж?нібек хандар. ?аза? мемлекетіні? негізін ?алаушылар болды

Автор: ?айдар Саяжан Ербол?ызы

Дата: 24.04.2016

Номер свидетельства: 322121


Получите в подарок сайт учителя

Видеоуроки для учителей

Курсы для учителей

ПОЛУЧИТЕ СВИДЕТЕЛЬСТВО МГНОВЕННО

Добавить свою работу

* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт

Удобный поиск материалов для учителей

Ваш личный кабинет
Проверка свидетельства