Хал?ына ?ызмет еткен Шыра?бек ?абылбаев

Тақырыбы: «ХАЛҚЫНА ҚЫЗМЕТ ЕТКЕН ШЫРАҚБЕК»

Алаштың аяулы азаматы, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, ұзақ жылдар бойы Қазақстанның әлеуметтік-мәдени саласының өркендеуі жолында аянбай еңбек етіп, халық құрметіне бөлене білген Шырақбек Қабылбаев Кеңестік дәуірде жасап, әміршіл тоталитарлық жүйе мен коммунистік идеологияның шектеулеріне көне, төзе жүріп өз халқына адал қызмет ете білген жан.

Ш.Қабылбаевтың туып өскен ортасы бұрынғы Семей облысы, Абыралы ауданындағы Қайнар селосының маңындағы Қарашоқы деген жер. Жастайынан жоқшылықтың зардабын көріп өскен ол, басында ауыл мектебінде оқып, кейін Семей қаласындағы педтехникумға түсіп, білімін өз бетімен оқып одан әрі жалғастырады. Бұл кездегі Семей қаласы – қазақ зиялыларының жинақталған жері, әрі Алашорданың шығыс бөлімінің орталығы, мәдениеттің де шоғырланған жері болып саналатын. Ол кезде педтехникум сияқты оқу орны білім іздеп келген ауыл жастары үшін қол жетпейтін армандай көрінетін. Шәкең оқыған техникумда сол кезде Әбікей Сәтбаев, Мұхтар Әуезов сияқты қазақтың озық ойлы өкілдері дәріс берді.

Осындай ортада жүріп оқып, білім алу Шәкең сияқты зерек ауыл баласына қатты әсер етті. Педагогтар дайындайтын техни­кумда ол қазақ зиялыларының бай мәдени мұраларын оқып, зерделей жүріп орыс тілі мен әдебиетін де жете меңгеруге мүмкіндік алып, заман талабына сай маман болып шы­ғуға тырысты. Жігерлі жастың бұл еңбегі зая кеткен жоқ, техникум қабырғасында жүргенде алған білімі мен тәрбиесі оның кейін түрлі қызмет баспалдақтарынан сүрінбей өтуіне зор көмек жасады.

Ол Семейдің педтехникумын 1931 жылы ойдағыдай бітіріп, қызмет жолын бастады. Арнайы педагогикалық оқу орнын бітірсе де, оған халыққа білім беру жүйесінде қызмет істеуге мүмкіндік бола қоймады. Өйткені елде­гі азамат соғысы аяқталғаннан кейін қы­зыл армия жүйесінде түрлі әскери рефор­малар жүргізіліп, ұлт аймақтарында ұлттық әскери бөлімдер мен құрамаларды жасақтау ісін үкімет қолға алып, Кеңес мемлекетінің қорғаныс қабілетін нығайту мәселесі күн тәртібіне қойылды. Шәкеңнің оқуды аяқтау кезі осындай шаралармен тұспа-тұс келуімен бірге, өзінің әскери борышын өтеу мақсаты тұрды. Ол 1932 жылы әскер қатарына ша­қы­рылып, Алматы қаласына орналасқан қазақ ұлттық атты әскер полкінің құрамында жауынгерлік дайындықтан өтіп шыңдалды. Қазақ ұлттық әскери полкі орналасқан Алматы қаласы Қазақ республикасының жас астанасы ретінде жаңа ғана бой түзеп келе жатқан кезі болатын. Шәкең осы қаланың жасыл желекті әсем көшелерін қызықтай жү­ріп, өз өмірінің аяғына дейін оның тұрғыны болып қалатынын, ол кезде қайдан білсін.

Армия қатарындағы қызметі аяқталысы­мен жас офицер ОГПУ, НКВД жүйесіндегі қызметтерге тартылып, түрлі дайындықтардан өтіп, арнайы курстарда оқып, чекистік ма­мандықты меңгерді. 1934-1938 жылдары Ішкі істер халық комиссариатының және қауіп­сіздік органдарының түрлі басқармаларында әртүрлі қызметтер атқарды. Ол кезде бұл салада қызмет атқаратын білімді қазақ ұлты­ның өкілдері тым аз болатын.

Ол 1938 жылдан бастап Қазақстан Ком­партиясы Орталық Комитетінің құрамында партиялық қызметте болды. Бұл қызметті Шәкең 1954 жылдың тамызына дейін істеп, онда ол қызмет баспалдақтарының түрлі са­ты­ларынан өтті. Партияның орталық аппа­ратында ұзақ жылдар бойы жауапты қызмет атқару Шәкеңнің саяси жағынан шыңдалып, оның партиялық ұйымдастыру жұмысы жағынан іскерлігін арттыра түсті. Ол қызмет бабымен республиканың облыс, аудандарын аралай жүріп, елдің, жердің тарихы, оның адамдары жөнінде, әсіресе басшы кадрлары жөнінде кең мағұлматы бар жан болатын. Оның бұл көрген-білгендері, оқығаны мен тоқығандары республиканың партиялық, ал кейіннен Ішкі істер министрлігін басқару қызметі кезінде оның тәжірибелі басшы екенін елге таныта білді.

1941-1945 жылғы Ұлы Отан соғысы ке­зінде өшпес даңққа бөленген әскери құрама­лар­дың бірі 316-атқыштар дивизиясы болғаны бәрімізге жақсы белгілі. Генерал И.В.Пан­фи­лов басқарған бұл әскери күш 1941 жылы шілде, тамыз айларында Алматыда жасақ­талып, сол жылдың күзінде майданға аттан­ғантын.

Қазақстан үкіметі 1941 жылдың желтоқсан айында алғашқылардың бірі болып, Мәскеу үшін болған шайқаста асқан ерліктің үлгісін көрсеткен, сөйтіп гвардиялық құрама деген құрметті атаққа ие болған, Алматыда жасақ­талған, бұрынғы 316 атқыштар, ал кейін, 8-ші гвардиялық дивизия болып аталған құрама­ның жауынгерлеріне сәлем-сауқат тиелген эшалон жөнелтуді ұйғарды. Оны апаратын делегация құрамының бастығы етіп Қабылбаев Шырақбекті тағайындайды. Шәкең бұл кезде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде бөлім меңгерушісінің орынбасары болып қызмет атқаратын. Делегацияның құрамына респуб­ликаға белгілі, тылда қажырлы еңбектерімен көзге түскен халық өкілдері кірді.

Жаңа жылдың қарсаңында Мәскеу маңына барып жететін эшалонға тәтті-дәмді тағамдар, Алматының жеміс-жидектері, жеке сәлемдеме­лер тиелді. Құрамында 15 вагоны бар, бұл поезды азық-түлікпен, сәлем-сауқатпен тағам­дар­мен жабдықтау ісін Алматы облысының еңбекшілері өз міндетіне алды.

Панфиловшы-жауынгерлердің арасында 12 күн болып, майдан өмірімен танысып қайт­қаннан кейін делегация мүшелері кәсіпорын­дарда, ауыл еңбеккерлерінің арасында кездесу­лер өткізіп майдандағы жерлестерінің жауын­герлік істері жайлы әңгімелер айтып, баспасөз беттерінде мақалалар жазып, радио арқылы сөйлеп, майдан мен тылдың өзара байланысын насихаттаумен болды. Бұл тылдан майданға барған қазақстандық алғашқы делегация еді.

Біз жоғарыда Шәкеңнің Қазақстан Ком­партиясы Орталық Комитеті құрамында қызмет атқара жүріп түрлі қызмет баспалдақтарынан өткенін айттық. Бұл қызметтердің бәрінде ол іскер қызметкер, ысылған басшы ретінде өзін көрсете де білді, республика партия-кеңес жүйе­сі активінің арасында кеңінен танылып, үлкен беделге ие болды.

Өзінің қызмет жолын Ішкі істер халық комиссариатының қауіпсіздік жүйесінде қызмет істеуден бастап, кейін ұзақ жылдар бойы ККП Орталық Комитетінде әртүрлі жауапты жұ­мыстар атқарып, көптеген тәжірибе жинақтаған Ш.Қабылбаевты Үкімет 1954 жылы тамыз айында Қазақ КСР Ішкі істер министрі етіп тағайындайды.

Ішкі істер министрлігінің атқаратын рөлі ерекше. Ол қоғамдық тәртіпті нығайтып, азаматтардың құқығы мен қауіпсіздігін қорғауда маңызы айрықша зор орган. Сондықтан да болар органның кейбір қызметкерлері жаңа министр біздің жүйенің қызметімен жете таныс емес, ол соңғы жылдары Орталық Комитеттің әкім­шілік органдар жөніндегі бөлімін басқар­ғанымен, кабинетте отырып үйренген адам ғой деп сәуегейлік құрғандар да болыпты.

Шәкең министр болып алғаш келгенде басшылық құраммен кездесу өткізіп, сөз сөй­лейді. Бұл туралы оның қызметтес серіктерінің бірі болған, ішкі істер қызметінің ардагері отстав­ка­дағы милиция генерал-майоры Құлахмет Халменов өзінің естелігінде былай деп жазды:

“Выступление произвело на нас огромное впечатление. Оно убеждало присутствовавщих в том, что предстоит работать под началом знаю­щего, интеллигентного человека, всесторонне образованного, судя по всему, принципиаль­ного, требовательного руководителя...”.

Орталық Комитетте көп жылдар құқық қорғау ұйымдарына жетекшілік ететін бөлімге басшылық ете жүріп, ол көп нәрсені үйренді. Ол өзі тәртіпті, таза, турашыл болумен қатар, Жоғарғы Сот сияқты мекемелердің жұмысымен, оларда істейтін адамдармен жақсы таныс бола жүріп, бұлардың қызметі туралы Орталық Комитет Бюросына материалдар дайындай жүріп, көп нәрсені үйренді.

Шәкеңді жақсы білетін, онымен көп жылдар бірге қызметтес болған серіктері оның адамдарды ұлтына, алыс-жақынға, руға, жерлестікке бөлмей, әркімді іскерлік қабілетіне қарай бағалай білгендігін атап көрсетеді. Мысалы, Шәкең министр болып тұрған кезде, оның бірінші орынбасары болып істеген, отставкадағы милиция генерал-майоры А.Жданов былай деп жазды: “Ш.К.Кабылбаев пользовался непрере­кае­мым авторитетом у личного состава органов внутренних дел Казахстана. Люди знали, что министр может за неродивость строго взыс­кать, но в то же время может и защитить от необоснованных обвинений, клеветы, наговоров”.

Шәкең министр болған жылдарда, ішкі істер органдары жүйесінде күрделі өзгерістер мен реформалар жасау қажет болды. Мұндай мәселелерді жүзеге асыру тез орындала сала­тын шаруа емес. Бұл іс ішкі істер жүйесіндегі барлық кадрлардың күш жігерін дұрыс жұмыл­дыра отырып, жүзеге асыруды талап етті.

Адамның өмір жолында кедергі мен бөгеттердің кездесетіні белгілі. Теміртау қаласындағы металлургия комбинатын Қазақ­стан магниткасы деп те атайды. 1959 жылдың жазында комбинат құрылысына көптеген жұмысшы шеттен әкелінді. Олар уақытша жазғы палаткаларға орналастырылды. Жергі­лікті әкімшілік органдарының қырсызды­ғы­нан жаңа келген жұмысшыларға дұрыс материалдық жағдайлар жа­салмады, азық-түлік жетіс­пей, тіпті, шілде мен та­мыздың ыстық күндерінде ішетін ауыз судың өзі уақытында жет­кізіліп беріл­мей, адамдар­дың зығыр­данын қайнатты. Осының салдарынан 1959 жылы тамыз айының ал­ғаш­қы күндері ызаланған жұмысшылар бүлік шыға­рып, азық-түлік дүкендерінің есік-терезелерін қи­ратып, оларды тонап, автомашиналарды төңкеріп тастап, өртеп, ми­лиция органдарына шабуыл жасады. Осы бүлікті басу кезінде оқ атылып, адам шы­ғынына жол берілді, бұзақылар ауыздықталды. Осы кезде республика ішкі істер министрі қызметін атқарып жүрген Ш.Қабыл­баев жазықсыз жазғы­рылып, орнынан босатылды.

Теміртау оқиғасы сияқты жұмысшы­лар­дың наразылық акциялары кеңес елінің басқа да қалаларында болғанын біз білеміз. Мы­салы, 60-жылдары Новочеркасск қаласында зауыт жұмысшыларының наразылық шеруі болып, күшпен басылды. Мұндай фактілер басқа да жерлерде кездесті.

Шәкең Теміртау мәселесі бойынша орнынан алынып, істі болып жүрген кездің өзінде бұрынғысынша байсалды, сергек, алыс жақынға бірдей қамқор қалпынан жазған жоқ. Бұл оның халық арасындағы беделін арттыра түсті. Теміртау оқиғасына байланысты қоз­ғалған іс республика Жоғарғы Сотында қара­лып, ол кінәсіз деп танылып, біржола ақтал­ды. Арада біраз жыл өткеннен кейін, 1967 жылдың 12 сәуірінде ол екінші рет Қазақ КСР Ішкі істер министрі болып тағайын­далып, көп кешікпей оған Ішкі қызметтің генерал-лейтенант атағы берілді. Бұл сол кездегі республика ішкі істер министріне берілген ең алғашқы жоғарғы атақ болатын.

Мен Шәкеңмен әсіресе оның өмірінің соң­ғы жылдары жиірек кездесіп жүрдім. Оның өскен, қызмет істеп есейген ортасы үлкен тәрбие мектебі екенін өз басым бұ­рыннан білетінмін, сондықтан да болу керек оның тұлғасынан тектіліктің белгісі көрініп тұратын.

Шәкеңнің министр кезінде Қазақ кеңес энциклопедиясының 6-томына кіретін “Қабылбаев Шырақбек” деген мақаланы өзінің тілегі бойынша маған жазуға тура келді. Бұл том 1975 жылы жарыққа шықты, кейін ол кісіге мен сіздің бірінші биографыңызбын деп қалжыңдайтынмын. Әрине, Шәкең сияқ­ты адамға биограф болу қадірлі де құрметті. Өйткені бұл өмір жолы үлкен кітапқа арқау болатын нәрсе. Сөз ретіне қарай айта кетелік, 2004 жылы “Шырақбек Қабылбаев” деген  естеліктер жинағы жеке кітап болып шықты. Бұл еңбекке Шәкеңді білетін және онымен қызметтес болған қоғам және мем­лекет қайраткерлерінің, туыс-жекжаттарының жылы лебізді естеліктері кірді.

Шәкең республикаға белгілі зиялы қауым­ туралы, әдебиет пен өнер қайраткерлері жөнінде, олардың әдеби туындылары туралы жүйелі түрде тартымды әңгімелер айтар еді. Мұнымен бірге орыс әдебиетінің классиктері туралы да сөз қозғайтын. Өзінің әдеби әлемі, қазақ өнері мен мәдениеті жөнінде терең мағлұматы бар жан болатын.

Дауылды ХХ ғасырда жасап, кеңестік дәуір­дің ыстық-суығын көріп, барлығына төзе жүріп, қазақ елінің әлеуметтік, мәдени да­муына үлкен үлес қосқан аяулы азамат Ш.Қа­былбаев 1976 жылы 5 шілдеде дү­ние­ден өтті. Тоталитарлық жүйе мен комму­нистік идео­логияның барлық шектеулеріне қарамастан еліне адал қызмет етіп, халықтың мұң-мұқ­тажына назар аудара білген Шырақбен аға сияқ­ты ұлағатты адамның іс-тәжірибесі қазіргі жаңа заман­ның түлектері үшін де үлгі-өнеге екенін ұмытпаған жөн.

Қолданылған әдебиеттер:

1. «Шырақбек Қабылбаев», Алматы, 2004 ж.

2. Сақшы, №4, 1998ж.