"?аза?стан аума?ында?ы ?аза? ханды?ыны? ??рылуыны? е? басты кезе?і" ма?ала
"?аза?стан аума?ында?ы ?аза? ханды?ыны? ??рылуыны? е? басты кезе?і" ма?ала
?лемні? саяси картасында алты мы? тілде с?йлейтін екі ж?з мы??а жуы? мемлекеттер орналас?ан, соларды? ішінде ?ш ж?з жыл бойы т?уелсіздік пен азатты?ты армандап, отаршылды? езгі мен тоталитарлы? т?ртіпті? азабын кешіп, тар жол-тай?а? кешуді басынан ?ткізген ?аза? хал?ыны? орны ерекше. ?аза? хал?ыны? т?уелсіздік жолы ?иын-?ыстау кезе?дерден, ?асіретті жылдар мен ?анды ?ыр?ындардан, аза?а толы азатты? к?рестерден т?рды. Сонды?тан да, ел тарихында?ы ма?ызды ?рі шешуші белестерді заман талабына сай а?и?атты т?рде зерттеу ж?не оны халы?ты? санасына д?рыс жеткізу - т?уелсіз ел тарихшыларыны? алдында т?р?ан ?зекті м?селелерді? бірі болып табылады. ?азіргі кезде т?уелсіз ?аза?стан б?секеге ?абілетті мемлекет ретінде, жар?ын болаша??а бет ал?ан уа?ытта, ?зіні? т?л тарихын ?астерлеп те арда?тап елімізді? болаша? ?рпа?ын т?рбиелеуде басты ??рал ретінде са?тап ?алу керек. Осы?ан байланысты ?аза? хал?ыны? ?алыптасуы мен мемлекеттілігіні? тарихы ?азіргі заман?ы тарихшыларыны? алдында т?р?ан ?зекті м?селелерді? бірі болып табылады.
?ткен тарихымызды? ?алпына келтірілуі б?гінгі та?да ?лемдік халы?аралы? ?ауымдасты?та?ы ?АЗА? еліні? беделіні? одан сайын артуына ы?пал етіп, мемлекеттілігіні? бастауы кейбіреулер айтып ж?ргендей кеше ?ана ??рылма?ан бірнеше ?асырлар?а созыл?ан тарих екендігін, оны мекендеген ?аза?тар байыр?ы халы?тар ?атарына жататынды?ын ай?а?тайды. Мемлекетімізді? ??рылуын б?лай ерекшелеп атап ?ту, ?аза?тар осы ??ірді? аборигендері- белгілі бір елді? немесе жерді? байыр?ы т?р?ыны екендігін жо??а шы?аратындарды? к?м?ндарын сейілтетіні с?зсіз. Б?ларды? жа?а ?оныстан?андардан айырмасы - аборигендер ?з жерін атам заманынан бері мекендеп келетіндігі.
Шы??ысхан ?рпа?тары ?стемдік еткен Алтын Орда, А? Орда, Ша?атай ханды?тарыны? ыдырауына байланысты, Дешті ?ыпша? даласы мен Орталы? Азия ??ірінде пайда бол?ан ?са? ханды?тарды? ж?не осы ханды?тарды? та?ына талас?ан хандар мен с?лтандар бас?ар?ан т?рліше феодалды? топтарды? тынымсыз ?зара со?ыстарынан ?анжілік бол?ан халы? б??арасы б?л ?ыр?ыстарды тиятын, аласапыранды то?тататын бір т?тас мемлекетті арман етті. Б?л сол кездегі ?з алдына бейбіт ?мір с?руді а?са?ан ?аза? хал?ыны? к?кейтесті тілегі еді
?аза? этносы ?асырлар бойы ?алыптас?ан. Ол осы жерге ?лдекалай отаршылды? немесе бас?ыншылы? жолмен келмеген. ?аза?тар осы жерді? автохтонды номадтары болып табылады. ?аза?тарды? тарихи тек-тамыры мейлінше тере?де. Ондай тек-тамыр ал?аш?ы ?аза? ханды?ы ??рыл?ан кезе?мен ?сте шектелмейді. ?аза?тарды? тарихи т?ра?тылы?ы, т?л этногенетикалы? аума?ына бауыр басуы ?рт?рлі тарихи кезе?дерде айры?ша р?л ат?ар?ан. Барша ?аза?ты атамекенінен кіндік ?зуге м?жб?рлейтін к?ш демографиялы? та, м?дени де т?р?ыдан н?тиже бермейді.
Сонды?тан ?аза? ханды?ы ??рылуында этникалы? ал?ышарттар ма?ызды р?л ат?арды. Кез-келген мемлекет белгілі бір этносты? ?леуметтік территориялы? ?йымы ж?не ?о?амны? ішкі ж?не сырт?ы ?атынастарын реттейтін бас?ару ж?йесі бол?анды?тан этнос-мемлекет бір-біріне етене ты?ыз ??ым болып саналады. ?арапайым тілмен айтса? мемлекетті этностар ту?ызады. Ал мемлекеттер этносты? дамуына ?ркендеуіне жа?дайлар жасайды. Осы ?а?иданы ?аза? хал?ы мен ?аза? ханды?ына ?олданып к?рсек онда ?аза? ханды?ын д?ниеге ?келген ?аза? этносы болып шы?ады. Этнос-мемлекет принципіне с?йеніп біз ?аза? ханды?ын д?ниеге келтірген этникалы? процесті? дамуы деп т?сіндіреміз. Я?ни б?л жерде Дешті ?ыпша?та?ы тайпалар ?з дамуыны? белгілі бір сатысында жа?а мемлекеттік ж?йені ?ажет еткен. Ол ?аза? ханды?ы бол?ан.
?аза? ханды?ы ??рылуыны? келесі бір ал?ышартына діни-рухани ал?ышарттар жатады. Кез-келген этнос немесе этносты ??ра?ан ру-тайпалар жиынты?ы ?здерін на?ты бір этносты? м?шесіміз ж?не бас?а этностардан ерекшелендіріп к?рсететін н?рсеге оларды? ру-тайпалы? санадан жо?ары т?р?ан халы?ты? санасы жатады. Ал халы?ты? сананы? пайда болуына діни фактор мен рухани факторлар жетекші роль ат?арады.
13-15 ?асырларда?ы ?аза?стан аума?ында бол?ан діни-рухани дамуларда ислам дініні? Алтын Орда мен А? Орда мемлекетінде ресми дінге айналуы шешуші роль ат?арды. Б?кіл Дешті ?ыпша?та?ы тайпаларды? толы?ымен ж?не т?пкілікті т?рде м?сылманданып, орта? бір дінге сенуі Аллахты орта? ??дай деп тануы, М?хаммедті орта? Пай?амбар деуі, ??ранды исламны? орта? ?асиетті кітабы деп білуі, сондай-а? шари?ат жолыны? б?кіл тайпа?а бірдей болуы ру тайпаларды орта? діни ке?естікпен ?атар орта? рухани ке?естіке енгізеді. Осыларды? н?тижесінде ру-тайпаларда ру-тайпалы? санадан жо?ары т?р?ан сана ?алыптасады.
Міне, осы сала этникалы? процесті жа?а де?гейге к?теріп, со?ан сай мемлекетті ?алыптастырады.
?аза? ханды?ыны? ??рылу ?арса?ында (XIV-XV ?асырларда) ?аза? тайпалары Сібірден Сыр бойына, Ертістен Жайы? жа?асына дейінгі жалпа? ??ірге жайылып ?оныстан?ан болатын. Осы д?уірді баяндайтын орта ?асырлы? тарихшыларды? шы?армаларында ?аза? даласыны? негізгі т?р?ындары ретінде ?ыпша?, ?а?лы, ?арл??, ?йсін, найман, керей, ?о?ырат, ма??ыт та?ы бас?а тайпалар аталады. Б?лар ?аза? даласыны? ежелгі т?р?ындары, сондай а? б?дан б?рын осы ??ірлерде ??рыл?ан А? Орда, Мо?олстан, та?ы бас?а ханды?тарды? хал?ын ??ра?ан этникалы? топтар еді. Б?л тайпалар ішінде ?ыпша?тарды? орны ?згеше болды, XIII ?асырды? деректерінде Алтын Орда хандары «?ыпша? патшалары» [1] деп аталды. ?ыпша?тар XIV ?асырда Орда Ежен мен Шайбани ?лыстарын мекендеген А? Орда хал?ыны?, ал кейіннен ?білхайыр ханды?ы хал?ыны? да ед?уір б?лігін ??рады. [2]
Батыс Сібір тайпаларымен к?рші болып, олар?а елеулі ы?пал еткен ?аза? тайпаларыны? негізгі ?йыт?ысы ?ыпша?тар еді. Ертіс ??іріні? Тор?ай, Есіл далаларыны? ?ыпша?тары: ??лан ?ыпша?, ?ытай ?ыпша?, са?ал ?ыпша?, торай?ыр ?ыпша? ж?не мажар (мадияр) ?ыпша? бірлестіктеріне б?лінді.
Тобылды? т?менгі бойынан ?лытау мен Сырдария?а дейінгі территорияда бас?а тайпаларды? ед?уір б?лігі оларды? ішінде наймандар, керейлер, меркіттер мен о??ыттар ?оныс тепті. [3]
XV ?асырда А? Орда орнына ??рыл?ан ?білхайыр ханды?ыны? (1428-1468) хал?ы арасында ?арл??, ?о?ырат, ?йсін, найман, ?кіреш найман, ?ият, ма??ыт, шынбай, итжан, тап??т, д?рман, т?бай, таймас, к?шті, отаршы, шап, ?ытай, бара?, ?й?ыр, к?рлеуіт, ишкі, ишкі-ма??ыт, т?ман т.б. тайпаларды? бол?анды?ы м?лім. [4]
Но?ай ордасыны? ??рамында ма??ыт, найман, ар?ын, ?о?ырат, ?а?лы, алшын, ?ыпша?, кенгрес, ?арлы?, алаш, тама т.б. тайпалар болды [5] Мо?олстан?а ?арсты Жетісу тайпалары:. дулат, ?а?лы (бекчик) ?арлы?, керей, ар?ынот, к?рлеуіт, к?шші, барлас, шорас, к??ші, ?алушы, б?л?аш т.б. еді. [6]
Наймандар XIV-XV ?асырларда ?лытаудан Есілге дейінгі аудандарды? к?пшілігін ?оныстанды.
?о?ырат XIV-XV ?асырларда Т?ркістан мен ?аратау аудандарын мекен етті.
Ар?ындар XIV-XV ?асырларда Ертістен батыс?а ?арай орталы? ?аза?станды, ішінара Сырдарияны ж?не батыс Жетісуды мекендеді. [7]
Керейлер XIV-XV-?асырларда Жетісуда ж?не Тарба?атайда, сондай-а? Ертіс бойында, Зайсан к?лінен Ом ж?не Тобыл ?зендеріне дейінгі ??ірде ?мір с?рді. [8]
Дулаттар XIV-XV ?асырларда Іле, Шу, Талас ?зендеріні? ал?аптарында, Ысты?к?лден о?т?стікке ?арай, сондай-а? о?т?стік ?аза?станда «Отырар жасыл ал?абын» мекендеді. [9]
?а?лылар ?аратау баурайы, орта Сырдария ж?не батыс Жетісуда?ы ?зендеріні? ежелгі мекенінде болды. [10]
?йсіндер ?здеріні? байыр?ы заманнан бергі мекені Жетісу ??ірін ?оныстанды. Тарихи деректерді? айтуынша, ?білхайыр ханды?ында да ?йсіндер бол?ан. [11]
«Тарих-и-Рашиди» мен «Раузат ас-сафаны?» дерегіне ?ара?анда, XV-XIV -?асырларда Ілені? сол жа?асында ж?не Янги (Тараз) ауданында керейттер (керейлер), Шу ?зеніні? о? жа?асында ар?ындар мекендеген. [12]
Жалайырлар ?аратау баурайын, орта Сырдария ??ірі мен Жетісуді ?оныстан?ан. [13]
«XV ?асырды? а?ыры мен XVI ?асырды? ал?аш?ы он жылды?ында ?аза? хал?ын ??райтын негізгі этникалы? топтарды? мемлекеттік бірлестігі халы?ты? бірігу барысын жеделдете т?сті. ?біл?айыр мен А? Орда ханды?тарына ?ара?анда ?аза? ханды?ыны? ерекшелігі - оны? ана??рлым ке? де берік этникалы? негізі - ?алыптас?ан ?аза? хал?ы болды » [14] ?аза? ханды?ыны? ??рылуы ?арса?ында?ы осы ??ірдегі этникалы? жа?дайды? жо?арыда атал?андай орналасуы ?аза? ханды?ыны? ??рылуына ?з ы?палын тигізді. Ал ?аза? ханды?ыны? ??рылуы осы ?лан-байта? ??ірді ?оныстан?ан ?аза? тайпаларыны? ж?не ?аза?ты? этникалы? территориясын біріктірді. ?аза?ты? ?з алдына халы? болып ?алыптасу барысы біржолата ая?талды.
Сонымен 15 ?асырды? ортасында /1465 жылы ?озыбасы деген жерде/ ?аза? ханды?ыны? ??рылуы-?аза?стан аума?ында ежелден бері жал?асып келе жат?ан этникалы? процесті? м?дени, рухани дамуларды? мемлекеттілікті? дамуыны? ж?не 14-15 ?асырларда?ы саяси процесстерді? за?ды ?орытындысы болып табылады. [15]
Сонымен ?аза? хал?ыны? ?алыптасу ?рдісі сонау ежелгі темір д?уірінен басталып, 1465 жылы Керей мен Ж?нібек баста?ан ?аза? ханды?ыны? ??рылуымен ая?талады. Сонды?тан біз ?аза? деген атаумен шектелмей, осы ?аза? хал?ыны? к?рамына ?рт?рлі этникалы? компоненттер болып енген т?ркі тайпаларыны? тарихын ?зімізді? т?л тарихымыз деп т?сініп зерттеп білуіміз ?ажет. Темір д?уірінен бастап ?аза? жерінде ?мір с?рген тайпаларды? барлы?ында мемлекетке т?н сипаттар (билеуші, т?ра?ты ?скер, астанасы ж?не т.б.) бол?ан. ?азіргі ?аза?тарды? к?не т?ркілерді? тікелей ?рпа?тары екенін хал?ымызды? аса бай рухани ж?не материалды? м?дениеті д?лелдейді. М?селен, темір д?уірінде са?тарды? пайдалан?ан тігуге де, жы?у?а да ?олайлы жылжымалы баспанасы – киіз ?й, ?лі к?нге дейін пайдаланылуда. ?лемдік тарих атасы Геродот киіз ?йге ?атысты былай дейді: «Оларды? ?р?айсысы а?ашты? астында ?мір с?реді. ?ыста а?аш кез келген с?тте ты?ыз а? киізбен жабылады, ал жазда жабусыз ?алдырылады». К?не т?ркі тайпаларыны? ?рпа?тары екендігін XX ?асырды? басында?ы ?лтты? зиялы ?ауым ?кілдері де жа?сы т?сініп сол ар?ылы рухтана т?скен. М?селен, к?рнекті а?ын Ма?жан Ж?мабаев былай жырла?ан: «Отты к?ннен ??н жарал?ан, сол ??ннан от боп ойнап мен жарал?анмын».
?аза?тар ?за? жылдар бойы не діни, не этникалы? біртектестігінен айны?ан емес. ?аза?тарды? ?з ?лтына деген ба?а-байламы шын м?нінде ?айран ?алдырады. Б?л ретте, бір ?ана деректі еске алу жеткілікті. Б?рын?ы Ода? кезенде бізді? ?лес салма?ымыз ?з жерімізде б?кіл т?р?ындарды? ?штен бірін ??рай ал?ан кезе?дер бол?ан. Міне, осындай жа?дайды? ?зінде ?аза?тарды? басым к?пшілігі ?зіні? ?лтына берілген сезіміне ?ылау т?сірген емес. Хал?ымыз ?лтты? азатты? жолында «Зар-заман», «кіші ?азан» сия?ты небір ?ай?ы-?асіретке толы д?уірлерді басынан ?ткізді. Сонды?тан елімізді? т?уелсіздігі туралы м?селені ?оз?а?ан кезде ?ткен тарихымыз?а к?з ж?гіртіп о?ан ?андай жолмен ?ол жеткізгенімізді білуіміз керек.
Т?уелсіздік хал?ымызды? ?асырлар бой?ы арманы болды. XVIII ?асырда ?аза? хал?ыны? басын біріктіріп, мемлекеттілікті ?алпына келтірген Абылай ханны? ?уатты мемлекет ??ру арманын ?аза?стан Республикасыны? Президенті Н.?.Назарбаев орындады. Елбасымызды? к?регендік саясатыны? н?тижесінде елімізде т?ра?тылы?, ?лтаралы? келісім орнады. Осындай жа?дайда Елбасыны? бастамасымен ?лемде те?десі жо? ?аза?стан Хал?ы Ассамблеясы ??рылды. ?иын ?ыстау замандарда та?дырды? т?лкегімен жер ауып, берекелі де ке? ?аза? ша?ыра?ыны? астында біріккен ?рт?рлі ?лт ?кілдері еліміздегі бейбітшілік пен келісімні? дамуына ?з ?лестерін ?осуда.
?аза?стан - ?аза? хал?ыны? ата-баба мекені, ежелгі ?онысы. Б?гінгі бейбіт те шуа?ты к?ндерді ба?алай отырып, жа?а биіктерге ?мтылу – бізді? буынны? ба?ыты болуы тиіс.
Просмотр содержимого документа
«"?аза?стан аума?ында?ы ?аза? ханды?ыны? ??рылуыны? е? басты кезе?і" ма?ала»
ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ ЕҢ БАСТЫ КЕЗЕҢІ
Медет Сайткен
«Уәлиханов ауылшаруашылық колледжі» КММ,
Кішкенекөл селосы Уәлиханов ауданы
Солтүстік Қазақстан облысы
Әлемнің саяси картасында алты мың тілде сөйлейтін екі жүз мыңға жуық мемлекеттер орналасқан, солардың ішінде үш жүз жыл бойы тәуелсіздік пен азаттықты армандап, отаршылдық езгі мен тоталитарлық тәртіптің азабын кешіп, тар жол-тайғақ кешуді басынан өткізген қазақ халқының орны ерекше. Қазақ халқының тәуелсіздік жолы қиын-қыстау кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық күрестерден тұрды. Сондықтан да, ел тарихындағы маңызды әрі шешуші белестерді заман талабына сай ақиқатты түрде зерттеу және оны халықтың санасына дұрыс жеткізу - тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазіргі кезде тәуелсіз Қазақстан бәсекеге қабілетті мемлекет ретінде, жарқын болашаққа бет алған уақытта, өзінің төл тарихын қастерлеп те ардақтап еліміздің болашақ ұрпағын тәрбиелеуде басты құрал ретінде сақтап қалу керек. Осыған байланысты қазақ халқының қалыптасуы мен мемлекеттілігінің тарихы қазіргі заманғы тарихшыларының алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Өткен тарихымыздың қалпына келтірілуі бүгінгі таңда әлемдік халықаралық қауымдастықтағы ҚАЗАҚ елінің беделінің одан сайын артуына ықпал етіп, мемлекеттілігінің бастауы кейбіреулер айтып жүргендей кеше ғана құрылмаған бірнеше ғасырларға созылған тарих екендігін, оны мекендеген қазақтар байырғы халықтар қатарына жататындығын айғақтайды. Мемлекетіміздің құрылуын бұлай ерекшелеп атап өту, қазақтар осы өңірдің аборигендері- белгілі бір елдің немесе жердің байырғы тұрғыны екендігін жоққа шығаратындардың күмәндарын сейілтетіні сөзсіз. Бұлардың жаңа қоныстанғандардан айырмасы - аборигендер өз жерін атам заманынан бері мекендеп келетіндігі.
Шыңғысхан ұрпақтары үстемдік еткен Алтын Орда, Ақ Орда, Шағатай хандықтарының ыдырауына байланысты, Дешті Қыпшақ даласы мен Орталық Азия өңірінде пайда болған ұсақ хандықтардың және осы хандықтардың тағына таласқан хандар мен сұлтандар басқарған түрліше феодалдық топтардың тынымсыз өзара соғыстарынан қанжілік болған халық бұқарасы бұл қырқыстарды тиятын, аласапыранды тоқтататын бір тұтас мемлекетті арман етті. Бұл сол кездегі өз алдына бейбіт өмір сүруді аңсаған қазақ халқының көкейтесті тілегі еді
Қазақ этносы ғасырлар бойы қалыптасқан. Ол осы жерге әлдекалай отаршылдық немесе басқыншылық жолмен келмеген. Қазақтар осы жердің автохтонды номадтары болып табылады. Қазақтардың тарихи тек-тамыры мейлінше тереңде. Ондай тек-тамыр алғашқы қазақ хандығы құрылған кезеңмен әсте шектелмейді. Қазақтардың тарихи тұрақтылығы, төл этногенетикалық аумағына бауыр басуы әртүрлі тарихи кезеңдерде айрықша рөл атқарған. Барша қазақты атамекенінен кіндік үзуге мәжбүрлейтін күш демографиялық та, мәдени де тұрғыдан нәтиже бермейді.
Сондықтан Қазақ хандығы құрылуында этникалық алғышарттар маңызды рөл атқарды. Кез-келген мемлекет белгілі бір этностың әлеуметтік территориялық ұйымы және қоғамның ішкі және сыртқы қатынастарын реттейтін басқару жүйесі болғандықтан этнос-мемлекет бір-біріне етене тығыз ұғым болып саналады. Қарапайым тілмен айтсақ мемлекетті этностар туғызады. Ал мемлекеттер этностың дамуына өркендеуіне жағдайлар жасайды. Осы қағиданы қазақ халқы мен Қазақ хандығына қолданып көрсек онда Қазақ хандығын дүниеге әкелген қазақ этносы болып шығады. Этнос-мемлекет принципіне сүйеніп біз Қазақ хандығын дүниеге келтірген этникалық процестің дамуы деп түсіндіреміз. Яғни бұл жерде Дешті Қыпшақтағы тайпалар өз дамуының белгілі бір сатысында жаңа мемлекеттік жүйені қажет еткен. Ол Қазақ хандығы болған.
Қазақ хандығы құрылуының келесі бір алғышартына діни-рухани алғышарттар жатады. Кез-келген этнос немесе этносты құраған ру-тайпалар жиынтығы өздерін нақты бір этностың мүшесіміз және басқа этностардан ерекшелендіріп көрсететін нәрсеге олардың ру-тайпалық санадан жоғары тұрған халықтың санасы жатады. Ал халықтық сананың пайда болуына діни фактор мен рухани факторлар жетекші роль атқарады.
13-15 ғасырлардағы Қазақстан аумағында болған діни-рухани дамуларда ислам дінінің Алтын Орда мен Ақ Орда мемлекетінде ресми дінге айналуы шешуші роль атқарды. Бүкіл Дешті Қыпшақтағы тайпалардың толығымен және түпкілікті түрде мұсылманданып, ортақ бір дінге сенуі Аллахты ортақ құдай деп тануы, Мұхаммедті ортақ Пайғамбар деуі, құранды исламның ортақ қасиетті кітабы деп білуі, сондай-ақ шариғат жолының бүкіл тайпаға бірдей болуы ру тайпаларды ортақ діни кеңестікпен қатар ортақ рухани кеңестіке енгізеді. Осылардың нәтижесінде ру-тайпаларда ру-тайпалық санадан жоғары тұрған сана қалыптасады. Міне, осы сала этникалық процесті жаңа деңгейге көтеріп, соған сай мемлекетті қалыптастырады.
Қазақ хандығының құрылу қарсаңында (XIV-XV ғасырларда) Қазақ тайпалары Сібірден Сыр бойына, Ертістен Жайық жағасына дейінгі жалпақ өңірге жайылып қоныстанған болатын. Осы дәуірді баяндайтын орта ғасырлық тарихшылардың шығармаларында қазақ даласының негізгі тұрғындары ретінде қыпшақ, қаңлы, қарлұқ, үйсін, найман, керей, қоңырат, маңғыт тағы басқа тайпалар аталады. Бұлар қазақ даласының ежелгі тұрғындары, сондай ақ бұдан бұрын осы өңірлерде құрылған Ақ Орда, Моғолстан, тағы басқа хандықтардың халқын құраған этникалық топтар еді. Бұл тайпалар ішінде қыпшақтардың орны өзгеше болды, XIII ғасырдың деректерінде Алтын Орда хандары «Қыпшақ патшалары» [1] деп аталды. Қыпшақтар XIV ғасырда Орда Ежен мен Шайбани ұлыстарын мекендеген Ақ Орда халқының, ал кейіннен Әбілхайыр хандығы халқының да едәуір бөлігін құрады. [2]
Батыс Сібір тайпаларымен көрші болып, оларға елеулі ықпал еткен қазақ тайпаларының негізгі ұйытқысы қыпшақтар еді. Ертіс өңірінің Торғай, Есіл далаларының қыпшақтары: құлан қыпшақ, қытай қыпшақ, сағал қыпшақ, торайғыр қыпшақ және мажар (мадияр) қыпшақ бірлестіктеріне бөлінді.
Тобылдың төменгі бойынан Ұлытау мен Сырдарияға дейінгі территорияда басқа тайпалардың едәуір бөлігі олардың ішінде наймандар, керейлер, меркіттер мен оңғыттар қоныс тепті. [3]
XV ғасырда Ақ Орда орнына құрылған Әбілхайыр хандығының (1428-1468) халқы арасында қарлұқ, қоңырат, үйсін, найман, өкіреш найман, қият, маңғыт, шынбай, итжан, тапғұт, дұрман, тұбай, таймас, күшті, отаршы, шап, қытай, барақ, ұйғыр, күрлеуіт, ишкі, ишкі-маңғыт, тұман т.б. тайпалардың болғандығы мәлім. [4]
Ноғай ордасының құрамында маңғыт, найман, арғын, қоңырат, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгрес, қарлық, алаш, тама т.б. тайпалар болды [5] Моғолстанға қарсты Жетісу тайпалары:. дулат, қаңлы (бекчик) қарлық, керей, арғынот, күрлеуіт, күшші, барлас, шорас, көңші, қалушы, бұлғаш т.б. еді. [6]
Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында, әрбір қазақ тайпасының өріс-қоныстары ұлан-байтақ территорияны алып жатты:
Наймандар XIV-XV ғасырларда Ұлытаудан Есілге дейінгі аудандардың көпшілігін қоныстанды.
Қоңырат XIV-XV ғасырларда Түркістан мен Қаратау аудандарын мекен етті.
Арғындар XIV-XV ғасырларда Ертістен батысқа қарай орталық Қазақстанды, ішінара Сырдарияны және батыс Жетісуды мекендеді. [7]
Керейлер XIV-XV-ғасырларда Жетісуда және Тарбағатайда, сондай-ақ Ертіс бойында, Зайсан көлінен Ом және Тобыл өзендеріне дейінгі өңірде өмір сүрді. [8]
Дулаттар XIV-XV ғасырларда Іле, Шу, Талас өзендерінің алқаптарында, Ыстықкөлден оңтүстікке қарай, сондай-ақ оңтүстік Қазақстанда «Отырар жасыл алқабын» мекендеді. [9]
Қаңлылар Қаратау баурайы, орта Сырдария және батыс Жетісудағы өзендерінің ежелгі мекенінде болды. [10]
Үйсіндер өздерінің байырғы заманнан бергі мекені Жетісу өңірін қоныстанды. Тарихи деректердің айтуынша, Әбілхайыр хандығында да үйсіндер болған. [11]
«Тарих-и-Рашиди» мен «Раузат ас-сафаның» дерегіне қарағанда, XV-XIV -ғасырларда Іленің сол жағасында және Янги (Тараз) ауданында керейттер (керейлер), Шу өзенінің оң жағасында арғындар мекендеген. [12]
Жалайырлар Қаратау баурайын, орта Сырдария өңірі мен Жетісуді қоныстанған. [13]
«XV ғасырдың ақыры мен XVI ғасырдың алғашқы он жылдығында қазақ халқын құрайтын негізгі этникалық топтардың мемлекеттік бірлестігі халықтың бірігу барысын жеделдете түсті. Әбілқайыр мен Ақ Орда хандықтарына қарағанда Қазақ хандығының ерекшелігі - оның анағұрлым кең де берік этникалық негізі - қалыптасқан қазақ халқы болды » [14] Қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы осы өңірдегі этникалық жағдайдың жоғарыда аталғандай орналасуы Қазақ хандығының құрылуына өз ықпалын тигізді. Ал Қазақ хандығының құрылуы осы ұлан-байтақ өңірді қоныстанған қазақ тайпаларының және қазақтың этникалық территориясын біріктірді. Қазақтың өз алдына халық болып қалыптасу барысы біржолата аяқталды.
Сонымен 15 ғасырдың ортасында /1465 жылы Қозыбасы деген жерде/ Қазақ хандығының құрылуы-Қазақстан аумағында ежелден бері жалғасып келе жатқан этникалық процестің мәдени, рухани дамулардың мемлекеттіліктің дамуының және 14-15 ғасырлардағы саяси процесстердің заңды қорытындысы болып табылады. [15]
Сонымен қазақ халқының қалыптасу үрдісі сонау ежелгі темір дәуірінен басталып, 1465 жылы Керей мен Жәнібек бастаған Қазақ хандығының құрылуымен аяқталады. Сондықтан біз қазақ деген атаумен шектелмей, осы қазақ халқының кұрамына әртүрлі этникалық компоненттер болып енген түркі тайпаларының тарихын өзіміздің төл тарихымыз деп түсініп зерттеп білуіміз қажет. Темір дәуірінен бастап қазақ жерінде өмір сүрген тайпалардың барлығында мемлекетке тән сипаттар (билеуші, тұрақты әскер, астанасы және т.б.) болған. Қазіргі қазақтардың көне түркілердің тікелей ұрпақтары екенін халқымыздың аса бай рухани және материалдық мәдениеті дәлелдейді. Мәселен, темір дәуірінде сақтардың пайдаланған тігуге де, жығуға да қолайлы жылжымалы баспанасы – киіз үй, әлі күнге дейін пайдаланылуда. Әлемдік тарих атасы Геродот киіз үйге қатысты былай дейді: «Олардың әрқайсысы ағаштың астында өмір сүреді. Қыста ағаш кез келген сәтте тығыз ақ киізбен жабылады, ал жазда жабусыз қалдырылады». Көне түркі тайпаларының ұрпақтары екендігін XX ғасырдың басындағы ұлттық зиялы қауым өкілдері де жақсы түсініп сол арқылы рухтана түскен. Мәселен, көрнекті ақын Мағжан Жұмабаев былай жырлаған: «Отты күннен ғұн жаралған, сол ғұннан от боп ойнап мен жаралғанмын».
Қазақтар ұзақ жылдар бойы не діни, не этникалық біртектестігінен айныған емес. Қазақтардың өз ұлтына деген баға-байламы шын мәнінде қайран қалдырады. Бұл ретте, бір ғана деректі еске алу жеткілікті. Бұрынғы Одақ кезенде біздің үлес салмағымыз өз жерімізде бүкіл тұрғындардың үштен бірін құрай алған кезеңдер болған. Міне, осындай жағдайдың өзінде қазақтардың басым көпшілігі өзінің ұлтына берілген сезіміне қылау түсірген емес. Халқымыз ұлттық азаттық жолында «Зар-заман», «кіші қазан» сияқты небір қайғы-қасіретке толы дәуірлерді басынан өткізді. Сондықтан еліміздің тәуелсіздігі туралы мәселені қозғаған кезде өткен тарихымызға көз жүгіртіп оған қандай жолмен қол жеткізгенімізді білуіміз керек.
Тәуелсіздік халқымыздың ғасырлар бойғы арманы болды. XVIII ғасырда қазақ халқының басын біріктіріп, мемлекеттілікті қалпына келтірген Абылай ханның қуатты мемлекет құру арманын Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев орындады. Елбасымыздың көрегендік саясатының нәтижесінде елімізде тұрақтылық, ұлтаралық келісім орнады. Осындай жағдайда Елбасының бастамасымен әлемде теңдесі жоқ Қазақстан Халқы Ассамблеясы құрылды. Қиын қыстау замандарда тағдырдың тәлкегімен жер ауып, берекелі де кең қазақ шаңырағының астында біріккен әртүрлі ұлт өкілдері еліміздегі бейбітшілік пен келісімнің дамуына өз үлестерін қосуда.
Қазақстан - қазақ халқының ата-баба мекені, ежелгі қонысы. Бүгінгі бейбіт те шуақты күндерді бағалай отырып, жаңа биіктерге ұмтылу – біздің буынның бағыты болуы тиіс.
Еліміздің келешегі – бүгінгі әрекеттеріміз, ұтымды ұмтылыстарымыз және саналы ұрпақ!
Пайдаланған әдебиеттер:
1. «Алтын Орда тарихына қатысты материалдар жинағы», 1-том, 364-442-448-бб
2. Иванов П.П. «Орта Азия тарихының очерктері» 20-21беттер.
3. «Қазақ ССР тарихы», Алматы, 1983,2-том, 192-бет.
4. Масғұд ибн Осман Коhстани «Тарихи Әбілқайыр хан» 312-480 беттер
5. «Қазақ ССР тарихы», Алматы, 1983,2-том, 190-бет
