?аза? ханды?ыны? пайда болуы ?аза?стан жерінде XV – ?.? бол?ан ?леуметтік - экономикалы? ж?не этникалы? - саяси процестерден ту?ан за?ды ??былыс. ?ндіргіш к?штерді? дамуы, к?шпелі а?с?йектерді? экономикалы? ?уатыны? артуы, феодалды? топтарды? т?уелсіздікке ?мтылуы, осы негізде ?біл?айыр ханды?ы мен Мо?олстан арасында?ы тартысты? ?ршуі, ?леуметтік ?айшылы?тарды? ?деуі
XV ?.2 жартысында б?л мемлекеттерді? ??лдырап ыдырауына апарып со?тырды.
?сіресе ?біл?айыр(1428 – 1468) Жошы – Д?улет – Шайхо?ланны? ?лы ханды?ы ?те нашар еді. Оларды? территориясы батысы Жайы?тан бастап, шы?ысында Бал?аш к?ліне дейін, о?т?стігінде Сырды? т?менгі жа?ы мен Арал ??ірінен, солт?стігінде Тобылды? орта а?ысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты. Олар бір орталы??а ба?ын?ан мемлекет болмады.К?птеген ?лыстар?а б?лінді. Оларды? басында Шы??ыс ?улетіні? ?р тарма?та?ы ?рпа?тары, к?шпелі тайпаларыны? билеушілері т?рды. ?біл?айыр билік еткен кезде халы? ?зара ?ыр?ыс пен со?ыстан шаршады. 30 ж. ол Тобыл бойында Шайбани ?рпа?ы Махм?т ?ожаханды тал?андады. Сыр бойында?ы далада Жошы ?улетіні? Махм?т ханы мен Ахмет ханын (То?а Темір т??ымы) же?ді.1448 жылы ?біл?айыр Темір ?рпа?тары мен А? Орда хандары ?рпа?тарынан Сыр бойы мен ?аратау баурайында?ы – Сы?ана?, Соза?, А??ор?ан, ?згент, Арк?к сия?ты ?алаларды басып алады. 1457 жылы ?з – Темір тайшы бастапан ойраттардан(жайылым жер іздеген) Т?ркістан ??ірінде же?іліп ?алды. Мас?ара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу ар?ылы ?з жерлеріне кетті. Ал ?біл?айыр ?з ?лысында, ?атал т?ртіп шараларын орнату?а кіріседі. Б?л халы? б??арасыны? о?ан деген ?шпенділігін к?шейтті. Н?тижесінде халы?ты? жартысы Шы?ыс Дешті ?ыпша?тан Т?ркістан ал?аптарына ж?не ?аратау б?ктерлерінен Жетісуды? батыс ??іріне к?шіп барулары керек еді. Оны Ж?нібек пен Керей бас?арды. Дешті ?ыпша? пен Жетісуда?ы к?шпелі б??ара феодалды? ?анауды? к?шеюіне, со?ыстар?а наразылы? ретінде, хандар мен феодалдарды? ?ол астынан к?шіп кетіп, ?оныс аударды. С?йтіп XV ?. 50 - 70жж, я?ни 1459жылы ?біл?айыр ханды?ынан Жетісуды? батысына Есенб??а хан иелігіне Шу мен Талас ?зендеріні? жазы?ты?ына к?шіп келді. Оларды? ?оныс аударуыны? бір себебі, оларды Шы??ыс ?улетінен шы??ан Керей хан мен Ж?нібек ханны? жа?а ?алыптасып келе жат?ан ?аза? хал?ыны? дербе мемлекетін ??ру, оны? т?уелсуз саяси ж?не экномикалы? дамуын ?амтамасыз ету жолында?ы ?адамы мен ?ызметі ?з ы?палын тигізді.
Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігіні? орталыпына айналды. Оларды? саны 200 мы? адам?а жетті. Мо?олстан ханы Есенб??а ?зіні? солт?стік шекарасын ?ор?ату ?шін, сондай а? ?зіні? бауыры Тимурид Абу Саид ?олдап отыр?ан Ж?ністі? шабуынан батыс шекарасын ?ор?ату ?шін пайдалан?ысы келді. Ж?нібек ?аза? ханды?ыны? т???ыш ша?ыра?ын к?терген Бара? ханны? ?лы, ал Керей оны? а?асы Болат ханны? баласы. Бара?тан басталатын ?аза?ты? дербес мемлекеттігі жолында?ы к?ресті оны? ту?ан ?лы мен немересіні? жал?астыруы таби?и ??былыс Мырза М?заммед хайдар Дулати ?аза? ханды?ыны? ??рыл?ан уа?ытын хижраны? 870 жылына(1465 – 1466) жат?ызды.
?аза?ты? ал?аш?ы ханы болып Керей жарияланды.(1458 – 1473) одан кейін ?аза? ханды?ыны? ханы болып Ж?нібек сайланды(1473 – 1480). Б?ларды? т?сында Жетісу хал?ы 1462 жыл Мо?олстан ханы Есенб??а ?лгеннен кейін онда?ы тартысты? к?шеюіне байланысты, ?зара ынтыма?ты?ты ны?айту?а ?лес ?осты. ?біл?айыр ханды?ынан к?шіп келушілер Ж?нібек пен Керейді? ?аза? ханды?ын к?шейте т?сті. Ед?уір ?скери к?ш жинапан жіне Жетісуда берік ?ор?анысы бар Ж?нібек пен Керей, Жошы ?улетінен шы??ан с?лтандарды? Шы?ыс Дешті ?ыпша?ты билеу жолында?ы к?ресіне ?осылды. Б?л к?рес 1468 жылы ?біл?айыр ?лгеннен кейін ?айтадан ?ршіді. ?аза? хандарыны? басты жаулары ?біл?айырды? м?рагерлері оны? ?лы Шайх – хайдар мен Махмуд с?лтан болды.
Сыр ??ірі мен ?аратау – ?аза? хандарыны? Батыс Жетісуда?ы иеліктеріне е? жа?ын болды. Ж?нібек пен Керрей хандар сауда – экономикалы? байланыстарды? ма?ызды орталы?тары ж?не кшті бекініс болатын Сыр бойында?ы ?алалар?а ?з ???ы?тарын орнату?а тырысты.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«?аза? ханды?ыны? ??рылуы ж?не ны?аюы»
Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы(ХV-ХVІІ ғ.)
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XV – ғ.ғ болған әлеуметтік - экономикалық және этникалық - саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі
XV ғ.2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Әсіресе Әбілқайыр(1428 – 1468) Жошы – Дәулет – Шайхоғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Олардың территориясы батысы Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен , солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты. Олар бір орталыққа бағынған мемлекет болмады.Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпаларының билеушілері тұрды. Әбілқайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 ж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұт ханы мен Ахмет ханын (Тоқа Темір тұқымы) жеңді.1448 жылы Әбілқайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы – Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. 1457 жылы Үз – Темір тайшы бастапан ойраттардан(жайылым жер іздеген) Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілқайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деген өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары керек еді. Оны Жәнібек пен Керей басқарды. Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың кұшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде, хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп XV ғ. 50 - 70жж, яғни 1459жылы Әбілқайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербе мемлекетін құру, оның тәуелсуз саяси және экномикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді.
Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моғолстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек Қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс Мырза Мұзаммед хайдар Дулати Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына(1465 – 1466) жатқызды.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды.(1458 – 1473) одан кейін қазақ хандығының ханы болып Жәнібек сайланды(1473 – 1480). Бұлардың тұсында Жетісу халқы 1462 жыл Моғолстан ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілқайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинапан жіне Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы кұресіне қосылды. Бұл күрес 1468 жылы Әбілқайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілқайырдың мұрагерлері оның ұлы Шайх – хайдар мен Махмуд сұлтан болды.
Сыр өңірі мен Қаратау – қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керрей хандар сауда – экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және кшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты.
