Ерліктерді тудыруға жаралған – Қасиетті Батпаққара даласы.!

«Қазақ батыры- ұрпақ жалғасы» тақырыбымен өткізілетін облыстық

педагогикалық оқуына ұсынылған.

Қостанай облысы, Аманкелді ауданы,

Жалпы білім беретін Аманкелді орта мектебінің

Тарих пәні мұғалімі Анар Қошмағанбетованың баяндамасы

Тақырыбы: Ерліктерді тудыруға жаралған – Қасиетті Батпаққара даласы.!

.... Осал болар ретіміз жоқ әсте,

Аманкелді өнегесі тұр есте!

Ер даңқына шаң жұқтырсақ сәл ғана,

Соның өзі нағыз өлім емес пе?!.

.... Өткенсіз - бүгін, бүгінсіз болашақ жоқ. Біздің туған топырағымыз, өскен ортамыз – киелі мекен, тәуелсіздіктің жарқын беттерінің алғашқы қадамын бастаушы – 1916 жылғы Ұлт – азаттық қозғалыстың нағыз кең құлаш жайған қасиетті жері, «елім», «жерім», «халқым» деген талай Есіл ердің қаны тамған жер. Елімнің тарихы - менің де тарихым. Ауданымыздың тарихы - халық тағдырымен,оның бай тарихымен қоса өріліп келеді.

Өз тарихын құрметтей білу – әр мемлекеттің тұрақтылығы мен дамуының негізі болып табылады. Қазақ даласының қайталанбас дәстүрі – өткенді құрметтеу, еске алу, өнегесінен тағылым алу.

Бай өлкесі бар Торғай өңірі туралы сөз болғанда, елін сүйген, елі үшін жанын пида еткен, еліміздің біртуар перзенттерінің ерлігі мен өнегелі өмірін айту бүгінгі ұрпаққа парыз екені де шындық.

Халқымызда « тақыр жерге түк шықпайды» деген сөз бар, шыққан тегі – Кенесарының бас батырларының бірі болған, атақты Иман батырдың немересі екенін ескерсек, бүгінгі тақырыбымызға арқау болып отырған, кезінде ақын Жамбыл бабамыз:

... Ардагер Аманкелді ердің Ері,

Кең өріс, жалпақ дала – туған жері. –

деп жырға қосқан Аманкелді Үдербайұлы - есімі тарих көшінен ойып орын алған дара тұлға екендігі даусыз.

Қай халық, қай мемлекет үшін де болсын, өз тәуелсіздігі аса қымбат. Бабаларымыз «Егемен болмай, ел болмас, етектен кескен жен болмас»-деп, ұлан-ғайыр даланы иемденген халқының өз тәуелсіздігін алып, өзгелермен терезесі тең, өз алдына дербес мемлекет болуын аңсап өтті. Арғысы, Махамбет Өтемісұлы «Ереулі атқа ер салмай, еңку-еңку жер шалмай, Ерлердің ісі бітер ме? »,-дей отырып,

«... Қарадан біреу тусайшы,

Халықтың кегін қусайшы»-деп, алдағы күннен тілек тілесе, берісі,

...Қазағым Елім

Қайқайып белін,

Сынуға тұр таянып.

Талауда малын,

Қанауда жанын,

Аш көзінді оянып...-деп, қазақ тілі ғылымының негізін салушы Ахмет Байтұрсынұлы туған халқын өркениетке бастады, ұлы күрес жолын көрсетті. Тарих қойнауында елінің тағдырын өз тағдырымен байланыстырған Кенесары Қасымұлы, Әз Тәуке, Абылай, Исатай-Махамбет өз елінін мәртебесін жоғарыдан көргісі келді, азаттықты аңсады.Дана бабалардың ізімен ХХ ғасырдың басында 1916 жылғы 25 маусымдағы Ресей патшасынын Орта Азия мен Қазақстан жерінен қолдарына қару ұстай алатын 19 жас пен 43 жас аралығындағы ер азаматтардан майдан даласындағы қара жұмысқа адам алу туралы жарлығына Көтерілістің Туын көтеріп, дүбірлі Торғай даласында соңына халқын ертіп, Аманкелді Үдербайұлынын шығуы заман талабы, уақыт үніне, халық мүддесіне күрес жолына түсуі - каһарман дала – қазағының даласына оның каһарман ұлынын ерлігінің көрінуі халық арасында ғажап дастан болып жазылды, халық оны «Торғай қыраны», «Қазақ Чапаевы», «Батыр» деп жоғары бағалады.

1916 жылғы ұлт азаттық қозғалыстын ең ірі орталықтарынын бірі-Торғай даласы болса, басшылығында балалық шағынан бергі досы, алғашқы қазақ большевигі, республикамыздың ірі саяси және мемлекет қайраткерлерінін бірі болған Әліби Жангелдинмен бірге Аманкелді Үдербайұлынын болуы және осы көтерілістің өте қажырлы, әрі ұзаққа созылған, мықты әскери іс қимылдар жүргізе білуі кейінгі ұрпақ үшін зор мақтаныш сезімін ұялатады.1916 жылғы қыркүйекте әскер саны 20000 болса, сол жылдың 26 қарашасына қарай көтерілісшілер саны 50 000 –ға дейін жеткен. Аманкелді батыр әскерді ондық, елулік,жүздік, мыңдыққа бөліп орналастырып, жүйелі, әрі тәртіпті, тұтас бір әскери организим құра білді, арнайы мергендер бөлімшесі құрылды.

«Өлкені тыныштандыру үшін кемінде бір-екі жыл керек болатынына күмән жоқ. Осы себептен, ұзақ мерізімді жүйелі науқанға әзірлену, дұрыс ұйымдастырған күштерді бірден жеткілікті мөлшерде беріп, техникалық құралдардың бәрімен кең көлемде жарактандыру қажет»-деп патша сарайына хабарлаған Қазан әскери округі Бас штабынын бастығы генерал Сандец-Кейтдің мәлімдемесіне қарап - ақ, Аманкелді батыр бастаған топтын өте ұйымшылдықпен, өте сауатты әскер іс қимылдар жүзеге асыра білгендігін, бұл аймақтағы ұлт азаттық көтерілісінін осал болмағандығын, үкіметтің олардан үрейлене қорыққандығын дәлелдейді.

Ел басына қаралы күн туған шақта ерте қайраттанып, өзінен жүз есе күшті басым жауға қас қақпай, қайсарлана карсы тұра білген жан-Аманкелді баяғынын Қобыландысы не Алпамысы емес, оқығаны, көргені, түйгені мол,алды-артын болжай алатын ,көзі ашық көкірегі ояу күрескер. Торғай елінін азаматтары Аманкелді бастаған ұлт азаттық қозғалысын, әйгілі Доғал, Күйік, Құмкешу,Татыр соғыстарын күні бүгінге дейін аңыз қылып айтады. Сол аңыздын бас ты кейіпкеріде батырдын өзі.

Ақиық Аманкелдінін сол дүрбірлен кездегі арманы халықтың бостандығы,елінін бақыты еді.Бұл күнде батыр аңсаған сол бақыт ол туған жерде тұрақты қоныс тапты. Халық батыры ту тігіп, тұлпар ойнатқан бақытты өмір орнады. Ер есімі-халық есінде.

Аманкелдінін сенімді серігі, достары тарихта көп айтылады.Солардың ішінде, Әбдіғапар Жанбосынұлы өзінің ақыл, парасат, табандылығы мен қайсарлылығы, ел алдындағы үлкен беделдігімен дараланады. Әбдіғапар-Аманкелді, бірі-ел басы, бірі-қол басы. Бұл егіз есімді дұшпандары айырып, мұратына жетті. Екеуі де дұшпанының қолынан қаза тапты. Халық бәрібір олардың есімін жүрегінде сақтайды. 1916 жылғы көтеріліс Исатай-Махамбет Кенесары, Наурызбай бастаған ұлт азаттық қозғалыстармен сабақтас, заңды жалғасы іспеттес.

Шәкір,Жәуке,Иман, Берді,Сүгірбай батырлар осы Торғай бойының тұмарлары. Әбдіғапар, Аманкелді батырлар сол бабалар рухымен қанаттанып өсті.

Атақты Құранқари, ақын Файзолла Сатыбалдыұлы Аманкелді батыр туралы былай деп жазған;

...Алыстан Аманкелді батыр шықты

Дұшпанын бет қаратпай жерге жықты.

Патшаға қарсы тұрып елді бастап.

Қосылып, большевикпен араласқан .

Даңқы Аманкелдінің жерді жарған,

Құтылар ажал жетсе кім ажалдан,

Дүниеден кетсе де өтіп ер сарқардың.

Тарихта бір ағамдай аты қалған...

Иә, Торғай көтерілісі басылып-жаншылды . Алайда,көтеріліс жеңілген жоқ, ол бүгінгі тәуелсіздіктің арайлы таңының жаршысы еді.

Біз, тұрғыны болып отырған, дүниеге келген балаларымыздың кіндік қаны тамған бүгінгі батыр атындағы аудан әуелі 1928 жылы 17 қаңтарда құрылып, 1936 жылға дейін Батпаққара ауданы атанған болса, 1936 жылы 1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілістің 20 жылдық мерей тойына орай, Аманкелді есімі берілген аудан. 1963 жылы Аманкелді ауданынан Арқалық ауданы бөлініп шықты. Біздің аудан, негізінен, мал шаруашылығымен айналысады.Ұлы Отан соғыс жылдарында ауданның 4872 адамы аттанып, оның тең жартысы майдан даласынан оралған жоқ Ұлы Отан соғысындағы көрсеткен ерліктері үшін 1960 жылы жерлестеріміз еліміздің жоғарғы наградаларының иегерлері болды.

....Бүгін маған керек емес ертегі,

Ертегіні өз ұлым да шертеді.

Тарих керек, ірге тасы ол халықтың,

Іргетассыз қаланбайды ертеңі деп,

ақын Кадыр Мырза- Әли жырлағандай, үстіміздегі жылы құрылғанымызға 85 жыл толып отырған құтты мекен, туып – өскен өлкеміз- шежірелі – шерлі өлкеміз - Аманкелдідей Есіл Ердің есімімен аталуына қуанамыз, жас ұрпақтарды тәрбиелеуде өткен аға ұрпақ өкілдерінің ерлік пен елдікке негізделген өнегелі өмір жолдарын үнемі алға ұстанып отырамыз.

Арайлап атқан таңы бар, асқаралы елі бар, сайын дала, жазиралы жайлауды мекендеген Аманкелді батыр ұрпақтары кең өріске ие болып, тарихы терең, салт – дәстүрі, әдет – ғұрпы , тілі, діні тамыры тереңге жайған ел болғаны – бүгінгі өмірдің шындығы. Ауданымыз, тәңірдің берген несібесімен тәуелсіздіктің ақ таңын да лайықты қарсы алды.

Ерлік , батырлық, азаттық деген сөздің астарында елге де, көпке де, келер ұрпаққа да сүйкімді болу деген сөз, үлгі – өнегесі мол, халық пайдасына жарайтындай сара өмір жолы болу деген сөз жатыр. Бұл сөздерді халық таңдап, елеп - екшеп, талай ой елегінен өткізіп, талай толғауға, сынауға жеткізіп барып беретін атақ, «Аманкелді батыр» деген лайықты атақ өзінің тарихтағы орнына лайық берілді.

Шынында да батыр атамыздың өмір жолы, ерлік жолына байланысты түрлі еңбектерді оқи отырып, зерделей келе, тағдырмен тайталаста, аласапыран күресте пісіп – жетіліп, өсіп ірі саяси тұлғаға айналғанын көреміз. Ерлер есімі мәңгі өшпейді, ол өз халқымен бірге мәңгі жасай береді.