XIII - XV ?асырларда?ы Но?ай Ордасы. Солт?стік ?аза?стан ж?не Батыс Сібір

Тақырыбы:

XIII - XV ғасырлардағы Ноғай Ордасы.

Солтүстік Қазақстан және Батыс Сібір.

Өткізген : №12 орта мектеп тарих

пәні мұғалімі Ирғалиева Г.А.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Ноғай Ордасының құрылуы, жер аумағы, саяси тарихы жайлы түсінік қалыптастыру. Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірдегі түрік тайпалары. Ноғай Ордасы мен Батыс Сібір аймағының этникалық құрамы жайлы баяндау.

Дамытушылық: Қазақстан жеріндегі түрік хандықтарының даму тарихын салыстыра отырып,қорытынды жасауға дағдыландыру

Тәрбиелік: Өз елінің тарихын біліп, құрметтеуге, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақ түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Ауызша баяндау, әңгімелеу, сұрақ-жауап.

Сабақтың көрнекілігі: Қазақстан Республикасы картасы,

Ш. Уәлиханов суреті

Сабақтың барысы:

1.Ұйымдастыру кезеңі

2.Үй тапсырмасын сұрау

3.Өткен материалды қорытындылау

4.Жаңа материалды түсіндіру

5.Жаңа сабақты бекіту

6.Оқушыларды бағалау

7.Үйге тапсырма беру

Үй тапсырмасын сұрау

Жоспар

1. Әмір Темірдің Алтын Орда жеріне жасаған жорығы

2. Әмір Темірдің Моғолстан хандығына жорықтары

3. Әмір Темір жорықтарының зардаптары

Әмір Темір жорықтарының зардаптары

Халық қырғынға ұшырады, шаруашылық күйреді

Елдер арасындағы байланыс үзілді, қалалар қирады

Ауа көшу, қоныс аудару күшейді, халық болып қалыптасу жүйесі бұзылды

Мәдениеттің дамуына зардабын тигізді

Өткен материалды бекіту:

1.Әмір Темір деген кім? Темірдің мемлекеті қай жерде құрылды?

2.Әмір Темір Алтын Ордаға шабуыл жасау үшін кімді пайдаланды?

3.Тоқтамыс хан мен Әмір Темір арасындағы қайшылық неден туды?

4.Әмір Темірдің Тоқтамысты жазалау үшін жүргізген жорықтары?

5.Темірдің Моғолстанға қарсы шапқыншылық жорықтары?

6.Әмір Темірге қарсы бүлік шығарушылар кімдермен одақ құрды?

7.Жорықтардың қандай зардаптары болды?

Жылдар сөйлейді

• 1336-1405 жылдары-
• 1370 жыл-
• 1374-1375 жылдары-
• 1375 жыл-
• 1376 жыл-
• 1377 жыл-
• 1371-1390 жылдары-
• 1376 жыл, көктем-
• 1390 жыл-

Сабақ жоспары:

1.Ноғай Ордасының құрылуы, жер аумағы.

2.Қоғамдық құрылысы.

3.Ноғай Ордасының саяси тарихы.

4.Ноғай Ордасының ыдырауы.

5.XIII - XV ғасырлардағы Солтүстік Қазақстан және Батыс Сібір.

6.Ноғай Ордасы және Батыс Сібір аймағының этникалық құрамы.

Алтын Орданың ыдырауы, Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік- батысында Ноғай Ордасы мемлекеттік бірлестігі құрылды.Орданың алғашқы алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің жазық алқабы болды. Ноғайлар солтүстік-шығысында Батыс Сібір ойпатына дейін, солтүстік-батысында Қазан қаласына, ал оңтүстік-батысында Арал мен Каспий теңізіне дейін көшіп-қонып жүрген .

Сарайшық қаласы: Орданың орталығы Жайық бойындағы Сарайшық қаласы болған. Қаланың іргесі X ғасырда қаланған. Қаланың гүлденген дәуірі XIII – XIV ғасырлар аралығы. Қасым хан тұсында Қазақ хандығының біраз жылдар астанасы болды. 1580 жылы Дон, Еділ казактарының Жайық бойына шапқыншылық жасау салдарынан Сарайшық қаласы біржолата қирады.

Ноғай Ордасының аты Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Ноғайдың есімімен аталған. Ноғай жорықты Батыймен бірге бастап, Алтын Орданың 5 ханының тұсында қолбасшы болған. Ноғай хан болмаса да Алтын Ордаға өз ықпалын жүргізген. Осы Ноғайға (1260-1306) қараған рулар ноғайлы немесе ноғай елі атанып кеткен. Ноғай әскерлерінің басым көпшілігі түрік тілдес маңғыт тайпасы болғандықтан «маңғыт елі» деп те аталған. Ал Орданың іргесін қалаған – Ноғайдан кейін Едіге . Орда Едігенің кезінде Алтын Ордадан оқшаулана бастайды . Едігенің баласы Нұрад-диннің кезінде (1426-1440 жылдары) өз алдына жеке мемлекет болып, Алтын Ордадан бөлініп шығады.

Халқы – маңғыт, қыпшақ, қоңырат, найман, арғын, үйсін, қарлұқ, алшын, тама тайпалары. Ноғай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оған енген тайпалар XV ғасырдың аяғында қалыптасқан ноғай халқының негізін құрады. Ноғай Ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық өмір Еділ ұрпағы маңғыт әмірлерінің қолында болды. Билік рудағы жасы үлкендігіне қарай мұраға қалдырылды

Ноғай Ордасында ұлыстық басқару жүйесі: Орда билеушісі – хан . Ұлыс билеушісі – мырза . Орданы Едіге ұрпақтары басқарды. Мұрагерлік жолмен берілетін әкімшілік, әскери, елшілік билік княздің қолында болды

XVI ғасырдың екінші жартысында Ноғай Ордасы ыдырап, екіге бөлінді:

• Үлкен Ноғайлы – Еділдің шығысы;
• Кіші Ноғайлы – Еділдің батысы;

Ш. Уәлиханов ноғайлар мен қазақтарды “екі туысқан орда “-деп атаған.

Ноғай Ордасы және Батыс Сібір аймағының этникалық құрамы

Ноғай Ордасы

Батыс Сібір аймағы

Маңғыттар

Керейлер

Қыпшақтар:

құлан-қыпшақ, қытай-қыпшақ, сағал-қыпшақ, маджар(мадияр), торайғыр қыпшақ бірлестіктері.

Түрік тайпалары:

қоңырат, арғын, найман, қаңлы, алшын, қыпшақ, алаш, тама.

Батыс Сібір Хандығы

1. XIII ғ. Шыңғыс ханның жорықтарына байланысты көптеген тайпалар Батыс Сібір аумағына көшті. Ең ірі этникалық – саяси құрылымдардың бірі түркі тілдес тайпалардың бірлестігі болды. Бірлестікте керейттер басты рөл атқарды.

2. Бірлестіктің негізін қалаған және жергілікті әулетті құрушы – Тайбұға . Астанасы – Чимги Тура

3. Батыс Сібір монғол шапқыншылығынан кейін Жошы ұлысы құрамына еніп , Шайбанилердің батыс тармағының жері деп аталды.

4. Сібір хандығының территориясы (XVғ. 60ж.- XVI ғ аяғы): Батыс Сібір, Обь, Тобыл, Есіл бойындағы жерлер, Солтүстік – Шығыс Қазақстан, Ертістің оң жағалауы.

Монғол шапқыншылығынан кейін Батыс Сібір Жошы ұлысы құрамына кіріп, Шайбани әулетінің жері саналғанмен, елді басқару Тайбұға заманындағы түрік шонжарлары әулетінің қолында болды. Тайбұға Шыңғысханның құрметіне өзінің астанасы Тура қаласын Чимги- Тура (Қызыл-Тура) деп атаған. Қазір ол қаланың орнында Тюмень қаласы орналасқан.

Менен сұрақ, сізден жылдам жауап:

• Ноғай Ордасының алғашқы алып жатқан жері?
• Орданың астанасы, алып жатқан жері, іргесі қай ғасырда қаланды?
• 1580 жылы Сарайшық қаласы кімдердің шапқыншылығынан біржола қираған?
• Орданың Ноғай аталу себебі ?
• Ноғай Ордасының халқының негізгі құрамы қандай тайпа болды ?
• Орда қай ханның кезінде дәуірледі ?
• Едігенің Алтын Орданы басқарғанда қандай атағы болған ?
• Едігенің билік жүргізген кезінде Ноғай Ордасының жері қай жерге дейін ұлғайған ?
• Батыс Сібірдің жергілікті тайпасы қалай аталды ?
• Батыс Сібірдің астанасы ?
• Ноғай Ордасы Алтын Ордадан кімнің тұсында біржола бөлініп шықты ?
• Қай ғасырда Ноғай Ордасы ыдырай бастады ?
• Ибақ хан қай әулеттен шыққан ?
• Ноғай мен қазақтарды «екі туысқан орда» деп атаған ғалым ?

• Едіге Орданы неше жылға жуық билеген?
• Едіге тұсында Ноғай Ордасы қай мемлекеттен оқшауланды?
• 14 ғасырдың 90 жылдары Едіге үздіксіз қай ханмен соғысты?
• Маңғыт елі Едігеге арнап қандай жыр шығарған?
• Едіге билігі қай жерге дейін созылған?
• Едігенің баласының аты?

2

3

1

Едіге

6

4

5

Басқатырғыш сөздердің дұрыс жазылу ретін тауып, сол сөздерді түсіндіру

• Йағон –
• Егіде –
• Ниддарұн –
• Қаби –
• Деммахұм -

Бекіту сұрақтары:

• Ноғай Ордасының іргесін кім қалады?

а) Ноғай б)Едіге в)Нұрад-дин г)Жаңбыршы

2. Батыс Сібір қай жылы Әбілқайыр ханның қарамағына өтті?

а)1428 ж б)1468 ж в)1481 ж г)1495 ж

3. Орыс патшасы ІІІ Иванмен өзара сауда қарым-қатынасын орнатқан хан

а)Едіге б)Ибақ хан в)Ұрұс хан г)Тайбұға

4. Ноғай ордасының мемлекеттік құрылымында ұлысты кім басқарды?

а)әмір б) хан в)мырза г)патша

5. Ноғай Ордасының ең үлкен тайпасын атаңыз?

а) арғын б)қарлұқ в)маңғыт г)алшын

6. Ноғайлар мен қазақтарды «екі туысқан орда»-деп атаған ғалым

а)М. Көмеков б)Ә. Марғұлан в)Ш. Уәлиханов г)Потанин

7. Ноғай Ордасының астанасы?

а) Сығанақ б)Алмалық в) Сарайшық г)Сарай-Бату

Қорытынды:

Қазақстанның кең-байтақ аумағында Шыңғыс әулетінің үш ғасырға жуық билік жүргізуіне қарамастан, қоғамдық қатынастардың өрістеуі, тілдік қарым-қатынастың дамуы, шаруашылық салаларының өсуі жергілікті этникалық ортада дамыды. Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы, Сібір хандығы сияқты тағы басқа мемлекеттер де жергілікті ру-тайпалардың этникалық құрамы негізінде құрылды. Осылай Қазақстан жерінде болған феодалдық мемлекеттердің негізгі этникалық құрамы біртұтас ел болып қалыптасқан қазақ халқының негізін құрады.

Үйге тапсырма: 26 - параграфты оқу

“ Едіге” туралы эссе жазу