Управление и власть Амира Темура

Buxoro viloyat Vobkent tuman 8- umumuiy o'rta ta'lim maktabi tarix fani o'qituvchisi Bahronova Dilnoza

1

Reja:

MAVZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA O‘ZBEK DAVLATCHILIGINING

YUKSALISHI: IJTIMOIY-SIYOSIY, IQTISODIY

VA MADANIY HAYOT

Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi. Uning markazlashgan

davlat tuzishdagi tarixiy xizmati.

1

2

Amir Temur va temuriylar davrida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy

hayot. «Temur tuzuklari».

3

Ilm-fan va madaniyat ravnaqi va arxitektura qurilish san`ati

13

TAYANCH SO’Z VA

IBORALAR:

ADABIYOTLAR:

Siyosiy tarqoqlik. Amir Temur.

• Karimov I.A Amir Temur - faxrimiz, g’ururimiz.

T. 5. -T.: O’zbekiston, 1997, 181-192 betlar.

Amir Temur- markazlashgan

• Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat
• – yengilmas kuch. Toshkent, «Ma’naviyat» 2008.
• Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S..
• O’zbekiston tarixi. Darslik..

davlat asoschisi.

Amir Temur urishlari. Temur tuzuklari.

– T.: Iqtisod-moliya, 2006.

• Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi

Movoraunnahr. Xuroson.

tarixi -T.: Sharq, 2000. 151-171 betlar.

Shohruh Mirzo. Mirzo Ulug’bek.

Husayin Baqaro.

• Mo’minov I. Amir Temurning

O’rta Osiyo tarixida tutgan

Madaniat. Ulug’bek akademiasi.

Alisher Navoiy.

o’rni va roli. -T.: “Fan”, 1993. 5-47 betlar.

Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N.

O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma.

-T.: Meros, 2002. 171-194 betlar.

• Murtazaeva R.X. O`zbekiston tarixi.

darslik. -T.: 2003

AMIR TEMURNING SHAXSIY FAZIYLATLARI\

• Ma’rifatparvarlik, ilmparvarlik
• Donishmandlik
• Rayiatparvarlik
• Adolatparvarlik
• Kechirimlilik, rahimdillik
• Olijanoblik
• Mardlik, bahodirlik

• Irodalilik
• Qattiqqo’llik
• Jasoratlilik
• Sobitlik, vazminlik, chidamlilik
• Sabr-bardoshlik, insoflilik
• Mehribonlik, muruvvatpeshalik

Amir Temur tomonidan

markazlashgan qudratli

davlatga asos solinishi

1361-1365 - yillar Mo’g’uiliston xoni Tug’luq Temur va uning o’g’li

Ilyosxo’jaga qarshi urush.

1370 - yili Amir Husaynga qarshi Balxga urish va uni bartaraf etish.

1370-1371 - yillarda Farg’ona, O’tror, yassi, Toshkent, Hisor, Badaxshon,

Qunduzning bo’sundiryildi.

1381 - yili Hirot, Seiston, Mozandaron, Saraxs, Sabzavorni bo’sundiriladi.

1371-1389 - yillarda jami 7 marta Mo’g’uliston hukmdori Amir Qamariddinga

qarshi jangu jadallar olib borish va sharqi, shimoliy hududlarning

yurtga Birlashtirilishi

1371 -1388 - yillarda Xorazmdagi So’fiylar sulolasi hukmdorlariga qarshi olib

borilgan urushlar va Xorazmning yurt tarkibiga qo’shib olinishi

• АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИНИНГ МАРКАЗИЙ БОШҚАРУВИ

• Амир Темур –мутлоқ ҳукмдор
• Девонбеги
• Вазирлар
• Махфий ва очиқ кенгашлар

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИНИНГ МАЪМУРИЙ ТУЗИЛИШИ

Вилоят ва туман бошкарувлари

САЛТАНАТ

Ҳоким

Молия девони бошлиғи

Улус

Адолат амири

Вилоят

Қози

Туман (10 минг аскар етказиб берган)

Муфтий

Мутаваллий

Ҳазора (минглик)

Мухтасиб

Сада (юзлик)

Кутвол (комендант)

Даҳа (ўнлик)

Маҳаллий эркин жамоалар

Маҳалла оқсоқоллари

Амир Темурнинг ташқи юришлари

1381 — 84 йиллар давомида Амир Темур Эроннинг катта қисмини эгаллади. Аввал (1381) Калот, Туршиз ва Сабзавор, кейин (1383) Сеистоннинг Зиреҳ. Зова, Фараҳ ва Буст қалъалари, 1384 йилда Астробод вилояти ва Озарбайжоннинг Омул, Сори, Султония ва Табриз шаҳарлари буйсундирилди

1371, 1373, 1375, 1379, 1388-йилларда Хоразмга қарши беш марта юриш қилди ва уни бўйсундирди. 1371-1389-йилларда Мўғулистон бўйсундирилган

«Уч йиллик» (1386 - 88) ҳарбий юришлар оқибатида Жанубий Озарбайжон, Ироқнинг шим қисми. Гуржистон ва Ван кўли атрофидаги ерлар эгалланди

Амир Темур бутун эътиборини Эрон, Ироқ, Сурия, Кичик Осий ва Ҳиндистон ерларини узил-кесил забт этишга қаратди. У «беш йиллик» (1392 — 96) уруш давомида Ғарбий Эрон, Ироқи Ажам ва Кавказни эгаллади, натижада музаффарийлар ва жалоирийлар ҳукмронлиги барҳам топди

Амир Темур 1398-1399 йилларда Ҳиндистонни забт этган

Амир Темурнинг 1399 — 1404 йилларда олиб борган «етти йиллик» ҳарбий юришлари натижасида Шомнинг Ҳалаб (Алеппо), Хумс, Баалбек (Баъалбак), Димишқ (Дамашқ) каби йирик шаҳарлари ва Ироқи Арабнинг Убулистон ўлкаси (қад. Каппадокия) билан Бағдод, шунингдек Туркиянинг катта қисми забт этилади. Анқара жангида Амир Темур жаҳоннинг буюк саркардаларидан бири Боязид Йилдирим устидан ғалаба қозонди

1

DAVLATNING BOSHQARUV TIZIMI

Dargoh

Mulkchyilik va soliq ishlari vaziri

Harbiy vazir

BOSH

VAZIR

Xolisa (askarlar maoshi va

oziq-ovqat ta’minoti bilan

shug’ ullanuvchi)

Moliya vaziri

Saroy vaziri

Jibachi

Bosh xojib

Xazinachi

Bakovul

Bitikchi

Munshyilar

Sozanda

Tabiblar

Choparlari

Dorichi

13

7

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДАГИ ИЖТИМОИЙ ТАБАҚАЛАР:

1-саййидлар, уламо, шайхлар ва фозиллар;

2-ақлли кишилар ва кенгаш соҳиблари;

3-дуогўй кишилар;

4-амирлар, сарҳанглар, сипоҳсолорлар;

5-сипоҳ ва раият;

6-ишончли, тўғри эътиқодли кишилар;

7-вазирлар, девон котиблари ва муншийлар;

9-муҳаддислар, пайғамбарлар ва авлиёлар тарихини ўрганувчи тарихчилар;

10-машойихлар, суфийлар, орифлар;

11-касбу ҳунар эгалари;

12-саёҳатчилар, мусофирлар.

Shaxulislom

MAMLAKATDA

DINIY HOKIMIYAT

TIZIMI QUYIDAGI

TARZDA

BOSHQARILGAN

• A’lam

• Qozikalon

• Sadriy a’zam

• Muhtasib

Qozi ahdos

Qozi askar

Mutavalli

Amir Temur o‘zigacha shakllangan o‘zbek davlatchiligining quyidagi

8ta asoslariga izchil amal qildi:

• 1. Davlat o‘z vakolatini bajarmog‘i uchun eng avvalo siyosiy jihatdan mustaqil bo‘lishi zarur.
• 2. Davlat va jamiyatning yaxlitligi buzilmasligi kerak.
• 3. Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, g‘oyalar asosida boshqarilmog‘i lozim.
• 4. Boshqaruvning turli bo‘g‘inlarini, muvofiqlashtirib turuvchi ma’lum bir tizim shakllangan

bo‘lishi darkor.

• 5. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli (taraqqiyoti) davlatning diqqat markazida

turmog‘i kerak.

• 6. Fan va madaniyat ravnaqi to‘g‘risida doimiy qayg‘urish davlat ahamiyatiga molik qat’iy

siyosat sifatida qaralmog‘i lozim.

• 7. Har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga ko‘ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti masalalarini

tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda hal etib borishi darkor.

• 8. Davlatni boshqaruvchi kuchlar o‘tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur, mustahkam

iymon, g‘oyat yuksak ma’naviyatparvarlik va millatparvarlik ila anglamog‘i kerak.

• Amir Temur bu milliy davlatchilik asoslarini rivojlantirish bilan birga yangidan qo‘shgan

muhim to‘qqizinchi asos, u ham bo‘lsa jamiyat rivojida barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini

nazarda tutish va ularning manfaatlarini ta’minlashdir.

TEMURIYLAR DAVRIDA AHOLI TO’LAYDIGAN

TURLI-TUMAN SOLIQLAR

1Xiroj (yer solig’i)

2.Ushr (daromadning o’ndan bir qismi), tamg’a (savdo-

sotiq, hunarmand ahlidan olinadigan soliq)

3.Zakot,

4.Tutun solig’i, bug’ solig’i, uloq (davlat xizmatidagilar

uchun), dorug’ona (harbiy qo’riqchilar uchun),

5. Mirobona (suv yetkazib beruvchilar uchun),

6. Asoq (chorva mollari uchun)

7. Begor (davlat hisobiga ishlab berish: saroy qurilishi,

ariq, kanallar qazish uchun)

AMIR TEMUR VA TEMURYILAR DAVRIDA BUNOD ETYILGAN

ME’MORI OBIDALAR VA BOG’LAR

Samarqandda:

• Go’ri Amir maqbarasi
• Shohi Zinda ansambli majmui
• Ko’k saroy
• Bo’stonsaroy
• Bibixonim masjidi va madrasasi
• Ulug’bek madrasasi
• Ulug’bek rassadxonasi
• Bog’u Dyilkusho
• Bog’i Behisht
• Bog’i Jahonaro
• Bog’i Nav
• Bog’i Davlatobod
• Bog’i Shamol

Hirot va uning atrofida:

• Boysunqur Nigoristoni
• Gavharshodbegim

madrasasi

• Ixlosia madrasasi
• Xalosia xonaqosi
• Shifoa shifoxonasi
• Husayn Boyqaro davrida

quryilgan 300 dan ziod

noyob inshootlar, masjidu

madrasalar, maqabarau

shifoxonalar, rabotu

karvonsaroylar, suv

havzalari, ko’priklar v.b.

Toshkent atrofida

qurilgan Zangiota

maqbara majmuyi

• Turkistonda Ahmad

Yassaviy maqbara majmuyi

• Shahrisabzdagi

Oqsaroy majmuyi

• Buxoro, G’ijduvonda

barpo etilgan masjid,

madrasalar

• Toshkent yaqinida

Shohruhiya shahri

qurilishi

«Zijiy Ko’ragoni».

Bu asarda 1018 ta ulduzning o’rni, holati

aniqlangan. Jahondagi 683 ta geografik jolarning

Samarqand kengligiga nisbatan koordinatlari

belgilangan.

«To’rt ulus tarixi»

ULUG’BEK

AKADEMIYASI

OLIMLARI

IJODIDAN

NAMUNALAR

Mirzo Ulug’bek

qalamiga mansub

asarlar:

«Risola fil hisob» («Hisobga doir risola»)

«Sharhi Mulahhas fil-ha’at»

(«Astronomia asoslariga sharh»)

«Risolatul jab» («Sinus haqida risola»)

Taftazonining «Muftahul-ulum» («Yillar

kaliti») asariga sharh

Qozizoda Rumiy

asarlari:

G’iyosiddin

Jamshid

Suslam us-samo» («Osmon norvoni»)

«Risolat ul-atvor val-jab» («Vatarlar va

sinus haqida risola»)

• «Risola dar falakiot»
• «Risola dar yilmi ha’at»
• «Risolai mantiq»

• «Risola dor ilmi hisob»
• «Risolai qusur»
• «Risola dar handasa»

Ali Qushchi

asarlari:

TEMURYILAR DAVRI

XATTOTLLARI:

TASVIRIY SAN’AT

NAMOYANDALARI

• Shamsiddin

Muhammad ibn

Abdulha,

• Shax Turoni,
• Abdulla Hiravi,
• Ustoz Gung,
• Ustoz Jahongir

• Mirali Tabrizi, Shayx

Muhammad,

• Junaid Naqqosh,
• Sultonali Mashhadiy,
• Abdujamil Kotib,
• Darvesh Muhammad Toqi,
• Mirali Qilqalam,
• Sulton Muhammad Nur

O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING

NAMOYONDALARI

Alisher

Navoiy

Mavlano

Lutfiy

Durbek

Gadoiy

Atoiy

Sakkokiy

ALISHER NAVOIYNING IJOD GULSHANI

12 ming

misrani jam

etgan, Foniy

taxallusida

bitilgan forsiy

tildagi nafis

• badiy asarlar:
• Mufradat
• Sittayi zaruriya
• Fusumi arbaya

45 ming misradan iborat

«Hazoinul-maoni»

(«Ma’nolar xazinasi») asari

«Muhokomatul lug’atan»

(«Ikki til muhokomasi»)

«Majoyisul ul-Nafois»

(«Nafis majlislar»)

«Mahbub ul-qulub»

(«Ko’ngillar mahbubi»)

«Me’zon ul-avzon»

(«Vaznlar o’lchovi») v.b.

Jami 51ming

misradan

iborat 5 ta go’zal

dostonni o’zida jam

etgan mashhur

«Hamsa» asari:

• «Hayratul Abror»
• «Farhod va Shirin»
• «Layli va Majnun»
• «Sabbai Sayor»
• «Saddi Iskandari»