Т?ркеш ?а?анаты

§3. Түркеш қағанаты (704-756жж .)

Мақсаты :

• Білімділік:

Оқушыларды VIII ғасырда қазақ жер i н мекендеген Түргеш қағанатының тарихымен, ішкі-сыртқы саяси жағдайымен, экономикалық дамудың бағытымен таныстыра отырып, соғдылар туралы т yci н i к беру;

• Дамытушылық:

Түргеш қағанатының тарихын талдау арқылы өз ойларын жүйел i жетк i зе б i луге, белсенділікке дағдыландыру;

• Тәрбиелік:

Оқушыларды өткен тарихи оқиғаларды оқыта отырып елжандылыққа, саяси сауаттылыққа тәрбиелеу.

Үй тапсырмасын тексеру

§2. Батыс Түрік қағанаты

(603 -704жж.)

3

І тапсырма. Кім шапшаң?

1.Батыс Түрік қағанаты құрылған жылды ата?

603-704жж

2. Батыс T ү pi к қағанатының орталығы қай жерде?

Жетісуда

3. Батыс Түрік қағанаты халқының негізін кімдер қалады? Он – оқ бұдун тайпалары

4. Бүгінгі күнге дейін өз атауларын сақтап қалған қандай тайпаларды білесің? Дулу(дулат)

5. Қағанаттың мемлекетт i к құрылымының ерекшілігі қандай? Он-оқ бұдун жүйесі

6. Батыс T ү pi к қағанатында билік үшін талас қашан болды? 630ж

7.”Бұдун” сөзінің мағынасы қандай? Ел, халық

8. Батыс Түрік қағанатын Тон қаған билеген жыл?

618-630жж

3

ІІ тапсырма. Түрік қағанаты мен Батыс түрік қағанатының саяси дамуын салыстыр.

ұқсастығы

Түрік қағанаты

Батыс Түрік

3

ІІІ тапсырма. Тарихи диктант.

Батыс қағанатының орталығы Шу өзені бойындағы

____ қаласы болды. Жазғы ордасы ___ орналасты. Батыс Түрік қағанатының саяси билігінің күшейген кезі ______ мен_____ қағандарының билік құрған кезі. Шегу қаған салық жинауға жергілікті адамдарды бекітіп, оларға ____ деген атақ берді.

Тон қаған 627ж _______ көмек беру үшін қалың қолын аттандырды. Қағанның билігі ____жолмен

беріліп отырды.

( Суяб, Мыңбұлақта, Шегу мен Тон, селиф, Византияға, мұрагерлік)

3

І V тапсырма. Бұл кім?

№

Аты-жөндері

1

Литер -әріп

Тардуш (Дато)

2

3

Мұқан қаған

4

Бумын қаған

Тон қаған

5

Иштеми

6

Шегу қаған

7

Үшлік қаған

А. Түргеш қағанатының негізін салушы

В. 552-554жж. жужандарды толық жеңген қаған

С. 610-618жж. Батыс Түрік қағанатының билеушісі

Д.Соғдыларды жаулап алуға аттанған Түрік қағаны

Е.618-630жж. Батыс Түрік қағанатын билеуші

Д. Түрік қағанатының негізін салушы

Ж. Батыс түрік қағанатының алғашқы билеушісі

3

Жаңа сабақ

§3. Түркеш қағанаты (704-756жж.)

Сабақ жоспары:

1.Түргеш қағанатының жер аумағы, халқы

2. Қағанаттың ішкі-сыртқы жағдайы.

3. Шаруашылығы.

4.Жетісудағы соғдылар

Жер аумағы.

Жер аумағы: Жетісу

Астанасы: Суяб

Үлкен Орда - Суяб

Кіші Орда – Күңгіт (Іле бойында)

Қағанат жері : Орта Азияның оңтүстік –шығысында Шаш қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан аралығын қамтиды.

Этникалық құрамы.

Халқының құрамы: түркі тілдес тайпалар

түргештер

сары түргештер

қара түргештер

Шу. Талас, Іле өзендері

Кіші орда - Күңгіт

Үлкен орда-Суяб

Күңгіт тайпалары

түргештер

Түргеш қағанатының ішкі-сыртқы саяси жағдайы.

қағанат

қаған

20 әкімшілік аймақ

7 мыңнан әскер

Үшлік 699 – 706 жж

Сақал 406-711жж

Сұлу қаған 715-738жж

Тұқарсан –Құтшар 738-739жж

Сұлу қаған

Қағандықты нығайтты

Көрші елдермен келісім шарт және құдандалы байланыстар орнатты

Елдің тәуелсіздігін сақтады

11

Қытай мемлекеті үлкен қауіп төндірді

Шығыс Түрік қағандығынан

төнген қауіп

Арабтар шапқын -

шылығы

Сырттан төнген қауіп

Тәуелсіздікті сақтау жолдары

Көрші елдермен әскери келісім шарттар жасасты

Қытай империясы және Шығыс Түрік қағанатымен құдан-

далық арқылы келісімге келді

Орта Азия халықтарымен арабтарға қарсы күш біріктірді

Арабтарға қарсы күрес

Бұхар, Самарқан тұрғындарымен күш біріктіру

737ж. Қарлұқтармен бірігіп Тоқарстан-

дағы арабтарды талқандады, бірақ күтпеген жағдайда Сұлу қағанды жеңді

738ж өз қолбасшысы Баға тархан C ұлуды өлтірді.

Сары және қара түргештер арасында 20ж. созылған күрес басталды.

Қытай империяс қауіп төндірді.

751ж. Атлах түбінде қарлұтар мен арабтар қытай әскерін жеңді.

www.youtube.com/watch?v=dUqBYSJGbvQ

“ Түргеш қағанаты” атты бейне ролик көрсетіледі

Түргеш қағандығы әлсіреп, 756ж құлады.

Қағанат шаруашылығы.

көшпелі

Мал өсіру

Жартылай көшпелі

Егін салу

Жартылай отырықшы

Аң аулау кәсібі

Негізгі байлық – жер

Шұрайлы жер – қаған меншігі

Сауданың дамуы.

• Ұлы Жібек жолында

орналасты

• Ірі сауда қалалары дамыды
• Теңге шығаратын сарайлар

орналасты

«Түргеш қағаны (Құдайдың қалаулысы) мырзаның теңгесі» немесе «Түргеш қағаны мырза» деген соғды жазуы дәлелдейді. Теңгелер 704-766жж

Таразда соғылған.

Жетісудан соғдыға дейін есеп айырысу үшін қолданылған теңгелер

15

15

Жетісудағы соғдылар.

Орта Азияда өмір сүрді. Зеравшан мен Қашқадария

өзені алқабын мекендеді.

Саудамен байланысты

Бұхар әмірі Абруйдың қысымына байланысты

Қоныстану себебі

Арабтар шапқыншылығы

V-VIII ғғ.

15

Жетісудағы соғдылар.

Иран тілдес

соғдылар

Саудамен

айналысты

Егіншілікпен айналысты

“ Бүкіл ел Сули болып аталып келді.

Тұрғындардың бір бөлігі егіншілікпен, жартысы саудамен айналысты.”

Сюань Цзянь

“ Соғдылардың ішінде түрікше сөйлемейтіні жоқ”

М.Қашқари

Бекіту тапсырмалары: Жылдар шежіресі

704 -756жж - Түргеш қағанаты хронологиясы

VIғ – Шу, Іле өзендері аймағын мекендеді

20 - әкімшілік аймақ

7 мың – әскер саны

715 -738жж - Сұлу қаған ел биледі

737ж – қарлұқтармен бірлесіп арабтарды жеңді

720-721жж - Күли Шор Соғды жерінен арабтарды қуды

20ж – сары және қара түргештер арасындағы күрес

751ж – Атлах шайқасы

749-753жж - Жыпыр тархан ел биледі

756ж - Түргеш қағанаты құладын

ІІ тапсырма. Кестемен жұмыс

мемлекетатауы

Түргеш

қағанаты

уақыты

орналас-

қан

аумағы

этникалық

құрылымы

саяси жағдайы

қоғам-дық

басқару

жүйесі

ІІІ тапсырма. Берілген тізімнен Түргештердің басшыларын тауып көрсет.

А.Үшлік

В.Бумын

С.Сұлу

Д.Шегу

Г. Күли Шор

Е.Жыпыр

Ж.Есен- бұға

З.Тардуш

И.Тұқарсан Құтшар

Жауабы:

А

С

Е

И

18

Үйге тапсырма

§3. Түркеш қағанаты (704-756жж.)

• РАФТ әдісі бойынша хат жазу
• Кескін картаға қағанаттың аумағын сызу.
• “ Күлтегін” жазуынан Түргеш қағанаты туралы мәлімет алу
• Қағанаттың шаруашылығын Түрік, Батыс

Түрік қағанаты шаруашылықтарымен

салыстыру.

21