Т?уке хан т?сында?ы ?аза? ханды?ы

• Өткен тақырыпты қайталау
• 1.Есім хан билік құрған жылдар ?
• 2. Тұрсын Мұхаммед қай жылдары өзін хан деп жариялады ?
• 3.Есім ханның заңдары қалай аталады ?
• 4.Есім хан Жетісу жеріне қалмақтарға қай жылы жорық жасады ?
• 5.Есім хан жеңіске жеткеннен кейін қай хандық пен келісімге келді ?

• С әуірдің он тоғызы
• Сынып жұмысы
• § 41 Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығы
• Сабақтың мақсаты :
• Білімділік : Тәукенің хан болу қарсаңындағы және хандық құрған кезіндегі ішкі-сыртқы жағдайы, “ Жеті жарғы “ заңдары қазақтың үш биі туралы мәліметтермен оқушыларға таныстыру
• Дамытушылық : Сабақ барысында оқушылардың белсенділігін арттыра отырып,өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру ,тарих ұғымды талдауға,сөздік қорларын байытып,ой-өрісін дамыту
• Тәрбиелік : Сабақ барысында оқушы бойында туған жерді сүюге оның дамуына үлкен үлес қосуға тәрбиелеу,адамгершілік құндылықтарын жетілдіру,заман талабына сай жаңа тұлғаны қалыптастыру

• Сабақтың әдісі : : ауызша баяндау сұрақ-жауап ,тірек-сызбасы пікірлесу,суреттеу ,жинақтау тест
• Көрнекілігі : кестелер мен сызбалар
• Сабақтың түрі : Интерактивті кабинеттегі дәстүрлі емес сабақ.
• Сабақтың типі : Топпен жұмыс,жеке жұмыс
• Сабақтың көрнекілігі : Комьпютердегі слайд-суреттер, тірек-сызба, тест сұрақтар ,сематикалық карта.
• Сабақтың барысы : I ұйымдастыру кезеңі
• II Үй тапсырмасын сұрау

• Сабақ жоспары :
• 1. XVII ғасырдағы Қазақ хандары.
• 2. Тәукенің хан билігіне отыруы.
• 3.Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдайы.
• 4. « Жеті жарғы » заңы.
• 5. Ұлы билер

Дипломат

Парасатты

Тәуке хан

Саясаткер

Қолбасшы

Ел билейді

• Тәукенің хан тағына отыруы
• (1680-1715)

Ұлы жүзде - Төле би

(1663-1756)

Орта жүзде- Қазыбек би

(1667-1764)

Кіші жүзде- Әйтеке би (1682-1766)

• Дала заңы- « Жеті жарғы » .
• Дала заңдары « Қасым ханның қасқа жолы » , « Есімханның ескі жолын » дамытып, « Жеті жарғы » заңын қалыптастырған –Тәуке хан. « Жеті жарғы » жеті тараудан тұрады.Қылмыс жасаған адамды қылмыскер деп танымайды ,керісінше оларды « күнәһар » деп атайды. « Жеті жарғы » заңы ( VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың басында « жарғы » сөзі « әділдік » ұғымын білдірген.

• Тәуке ханны ң « Жеті жарғы заңы »

1.Жер дауы.

2.Жесір дауы.

3.Құн дауы.

4.Бала тәрбиесі және отбасы.

5.Қылмыстық жауапкершілік.

6.Рулар арасындағы жауапкершілік.

7.Ұлт қауыпсіздігін қамтамасыз ету.

Жеті Жарғы

бөлім-дері

Мәні мен мазмұны

I Жер дауы

Қыстау,жайлау,жайылым жерді иелену,көші-қон мәселелері,ата-бабасынан бері иеленіпкелген халықтың келісімінсізбасқаға бермеу,сатуға болмайтыны туралы.

II Үй іші

мен бала

әрбиелеу

Отбасы ,үй ішіндегі тәрбиелікке байланысты адамдардың-өз ара қарым қатынасы,әке мен бала,ене мен келін,үлкен мен кіші арасындағы қатынас.Үлкенді сыйлау,ата-ананы құрметтеу,жас ұрпақты тәрбиелеуге арналған заңдар :

Некеге отырудың шарты-13 жас Екінші шарт-жұбайлардың

7 атаға дейінгі туыстық қатынаста боллмауы ;

Ата-анасы өз балаларын өлтіргні үшін жазаға тартылмайды ;

Ата-анасы қайтыс болса балалары туыстарының қамқорлығына беріледі.

III Ұрылық, барымта

Ұрылық барымтаға кедергі қою,халықты адалдыққа ,таза еңбекпен күнелтуге бағыттайтын заңдар : Ұрлық үшін 3тоғыз (27) төлеу ,бұл жаза айыбына деп(100000 түйе-300 жылқы немесе 1000 қойға тең )аталады.

IV Бір халық

пен басқа ру

арасындағы

дау

Ел мен ел,халық ру арасындағы дау-жанжалдарды13 жасқа толмаған балалар қылмыстық жауапқа тартылмаған. Соттау құқығы ханның,билер мен рубасыларыныңқолында болды ; Істі шешкені үшін билер арада жүргізушілерге өтелетін есенің оннан бір бөлігі берілуге тиіс ;

Сұлтанды не қожаны өлтірсе 7 адамның құнын төлеу.Әйелді зорлағанды өлім жазасына кесу.Әйелге тіл тигізуші одан кешірім сұрайды,бұлай істеуден бастартса, қорлағаны үшін құн төлеу 7куә әшкерленсе,құдайға тіл тигізушіні таспен ұрып өлтіру.

V Ұлтын

жаудан қорғау

Отан қорғау, ел бірлігін сақтау жасақ құру,сардар сайлауға бағыттайтын баптар жатады.

Хан сұлтандар,ру ақсақалдары халықтың істерді талқылау үшін күзде жиналу қажет ;

Жиналысқа қару-жарақсыз келуге рұқсат етілмейді. Қаруысыз адамның дауысы болмайды және оған жасы кішілер орын бермейді.

VI Жесір

дауы Шаңырақтың бірлігін қамтамасыз еткен,неке парызына адалдықты талап ету,ерінен айырылған әйелдердің мәселелері туралы баптар

VII Құн дауы Кісі өлімі,адам денесіне зақым келтіру, « қанға-қан » , « қанды кек » , « ескіден келе жатқан жау » дегенде бірден ойға оралатын қатыгездікті жұмсартудың жолын қарастырған,құн төлеумен белгіленетін заңдар ;

Сұлтандардан басқа әр адам ханғ жыл сайын мал-мүлкінің 20-дан бір бөлігі мөлшерінде салық төлеу.

Құн төлеу мөлшері : еркісі үшін 1000қой, әйел үшін 500 қой ;

Дене мүшелерінің құны : бас бармақ -100 қой,шынтақ-20қой ;

Өлтірген тазы бүркіт үшін құл немесе күн талап етеді.

Хандар өздерінің билікке лайық

екендігін дәлелдеп отырған. Мәселен :

Керей мен

Жәнібек

хандықтың негізін

салушылар.

Салқам Жәңгір

600 жауынгерімен

50 мың қалмаққа

қарсы тұрды.

Қасым хан

халық санын

1 млн-ға

жеткізді.

Тәуке хан

билердің

мәртебесін

көтерді.

Хақназар хан

“ қазақ, қырғыз,

ноғай,башқұрт

ханы “ .

Есім хан

Сібір бойындағы

қалаларды

қосуды

аяқтады.

• Тәуке хан билігінің ерекшелігі :
• Хандықтың бөлшектенуі тоқтатлып, бір орталыққа бағындырылды ;
• Жоңғар шапқыншылығы бәсеңдеп ,тыныштық орнады ;
• « Жеті жарғы » заңын жасады ;
• Көрші елдермен достық қатынаста болуды көздеді ; қырғыз,қарақалпақ,
• орыс мемлекеті.

Ханның құқықтары мен міндеттері

Билік

жүргізу

құқығы

Соғыс

жасауға

билік жасау

құқығы

Шет

мемлекет пен

келіссөз

жүргізуге

құқылы

Өзіне

бағынышты

адамдарды

жазалауға

құқылы

Заң шығару

бұйырық

беруге

құқылы

Халықтың

тұрмысын,

тыныштығын

қамтамасыз

ету

Елдің

бірлігін

сақтау,

қылмыстың

алдын алу

Мемлекеттің

сыртқы

саяси-

белгілеп

бағытын

отыру

Әскерді

басқару

Елді

сыртқы

жаудан

қорғау

• Тәуке ханның негізгі мақсаты :
• Билердің көмегімен хан билігін нығайту ;
• Бір орталыққа бағынған Қазақ хандығын құру ;
• Билер кеңесі : Битөбеде ( Түркістан маңында). Мәртөбеде (Сайрам маңында)
• Күлтөбеде (Ангрен маңында) өткізілген.
• Даулы мәселені шешуді билер сотына жүктеді.
• Құрылтай Күлтөбеде өткізілді.
• Үш жүздің басын біріктіруде билер кеңесі үлкен рөл атқарды.

Тәуке хан саясатының басты бағыттары :

- Қоғамдағы саяси қайта құрулар жүргізу арқылы хандық өкіметті орталықтандыруға ұмтылды.

-Хандық кеңес пен билік кеңестің рөлін атқарды.

-Орта Азия мен сауданы дамытты.(1687-1688 ж.)

-Бұхар хандығымен бейбіт қатынаста болды.

-Қырғыз бен қарақалпақтардың бір бөлігін қосып алды.

-Қырғыздарды би Қоқым Қарашор арқылы, қарақалпақтарды Сасық би арқылы басқарды.

• Тәуке хан саясатының басты бағыттары : - Қоғамдағы саяси қайта құрулар жүргізу арқылы хандық өкіметті орталықтандыруға ұмтылды. -Хандық кеңес пен билік кеңестің рөлін атқарды. -Орта Азия мен сауданы дамытты.(1687-1688 ж.) -Бұхар хандығымен бейбіт қатынаста болды. -Қырғыз бен қарақалпақтардың бір бөлігін қосып алды. -Қырғыздарды би Қоқым Қарашор арқылы, қарақалпақтарды Сасық би арқылы басқарды.
• Тәуке хан саясатының басты бағыттары : - Қоғамдағы саяси қайта құрулар жүргізу арқылы хандық өкіметті орталықтандыруға ұмтылды. -Хандық кеңес пен билік кеңестің рөлін атқарды. -Орта Азия мен сауданы дамытты.(1687-1688 ж.) -Бұхар хандығымен бейбіт қатынаста болды. -Қырғыз бен қарақалпақтардың бір бөлігін қосып алды. -Қырғыздарды би Қоқым Қарашор арқылы, қарақалпақтарды Сасық би арқылы басқарды.
• Тәуке хан саясатының басты бағыттары : - Қоғамдағы саяси қайта құрулар жүргізу арқылы хандық өкіметті орталықтандыруға ұмтылды. -Хандық кеңес пен билік кеңестің рөлін атқарды. -Орта Азия мен сауданы дамытты.(1687-1688 ж.) -Бұхар хандығымен бейбіт қатынаста болды. -Қырғыз бен қарақалпақтардың бір бөлігін қосып алды. -Қырғыздарды би Қоқым Қарашор арқылы, қарақалпақтарды Сасық би арқылы басқарды.
• Тәуке хан саясатының басты бағыттары : - Қоғамдағы саяси қайта құрулар жүргізу арқылы хандық өкіметті орталықтандыруға ұмтылды. -Хандық кеңес пен билік кеңестің рөлін атқарды. -Орта Азия мен сауданы дамытты.(1687-1688 ж.) -Бұхар хандығымен бейбіт қатынаста болды. -Қырғыз бен қарақалпақтардың бір бөлігін қосып алды. -Қырғыздарды би Қоқым Қарашор арқылы, қарақалпақтарды Сасық би арқылы басқарды.

• Орыс-қазақ қатынастарын нығайтты .
• Тәуке хан 1686-1693 жылдары 5 рет
• елшілік жіберіп,орыс-қазақ байланысын
• дамытты.
• Түркістан қаласын астана етті.
• 1680 жылы –жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға жорығы кезінде Түркістан қаласын ала алмады.
• 1681-1685жж. –жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға бірнеше рет шабуыл жасады.
• -Сайрамды қиратты.
• -Сарысу өзеніне жетті.
• Орта жүздің Солтүстік шығысына басып кірді.

• Тест
• 1.Тәуке хан қай жылы таққа отырды ?
• А) 1675ж. В)1690ж. С)1680ж.
• 2. Билер кеңесі қай жерде өткізілді ?
• А) Түркістан ,Ташкент ,Сайрам .
• В) Битөбе,Мәртөбе,Күлтөбе.
• С) Жетісу, Шымкент,Самархан.
• 3. Тәуке билікке келген кезде елдің ішкі-сыртқы жағдайы қандай еді ?
• А) Өте шиеленісіп тұрды.
• В) Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болды.
• С) Ешқандай соғыс болмады.
• 4. Тәуке хан ел билеуде кімдерге арқа сүйеді ?
• А) Сұлтандарға В) Билерге С) Батырларға
• 5.Тәуке хан тұсында жасалған заң жинағы қалай аталады ?
• А) Қасқа жол В) Ескі жол С) Жеті жарғы
• 6.Жамбыл облысы ,Шу ауданы,Жайсаң жайлауында қай би дүниеге келді ?
• А) Қазыбек би В) Төле би С) Әйтеке би
• 7.Әйтеке бидің шын аты кім ?
• А) Айтық в)Айтбек С)Айтжан
• 8. Қазыбек бидің өмір сүрген жылдары ?
• А) 1667-1764ж. В)1663-1756ж. С) 1682-1766ж.
• 9. « Жеті жарғы » неше бөлімнен тұрады ?
• А) 3 В) 4 С) 7
• 10.

№

Сөйлем

1.

Тәуке хан 1680-1731 жылдар билік құрды

2.

Дұрыс

« Жеті жарғы » неше бөлімнен тұрады.

Қате

3.

13 жасқа толмаған балалар қылмыстық жауапқа тартылмаған

4.

,,Жарғы сөзі,, ,,Әділдік,,Ұғымын білдірген.

5.

Тәукенің мирас қоры Қайып елдің басын біріктірді.

6.

,, Жеті жарғының,, таптық мәні болған жоқ

• Хандардың билік құрған жылдарын сәйкестендіру.

№

хандар

1.2.

3.

4.

5.

жылдар

Хақназар хан

Қасым хан

Есімхан

Тәуекел хан

Тәуке хан

1582-1628 жж.

1680-1715 жж.

1511-1518 жж.

1538-1580 жж.

1598-1628 жж.

№

Жеті жарғы бөлімдері

1.

Мәні мен мазмұны

2.

3.

4.

5.

6.

7.

• XV - XVIII ғасырлардағы қазақ хандары
• 1.Керей мен Жәнібек (1466-1480)
• 2.Бұрындық (1480-1511)
• 3.Қасым хан (1511-1518)
• 4.Мамаш (1518-1523)
• 5.Тақыр (1523-1533)
• 6.Бұйдаш (1533-1534)
• 7.Қожа Махмуұт (1534-1535)
• 8.Тоғым (1535-1537)
• 9.Хақназар хан (1538-1580)
• 10.Шығай (1580-1582)
• 11.Тәуекел хан (1582-1589)
• 12.Есім хан (1598-1628)
• 13.Тұрсын хан (1613-1627)
• 14.Есім хан (1627-1628)
• 15.Жәңгір (1629-1652)
• 16. Әз-Тәуке (1652-1718)
• 17. Батыр (1718-17-26)
• 18. Болат. (1726-1730)
• 19. Әбілмәмбет (1730-1771)
• 20. Абылай (1771-1781)

• Тест
• 1.Тәуке хан қай жылы таққа отырды ?
• А) 1675ж. В)1690ж. С)1680ж.
• 2. Билер кеңесі қай жерде өткізілді ?
• А) Түркістан ,Ташкент ,Сайрам .
• В) Битөбе,Мәртөбе,Күлтөбе.
• С) Жетісу, Шымкент,Самархан.
• 3. Тәуке билікке келген кезде елдің ішкі-сыртқы жағдайы қандай еді ?
• А) Өте шиеленісіп тұрды.
• В) Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болды.
• С) Ешқандай соғыс болмады.
• 4. Тәуке хан ел билеуде кімдерге арқа сүйеді ?
• А) Сұлтандарға В) Билерге С) Батырларға
• 5.Тәуке хан тұсында жасалған заң жинағы қалай аталады ?
• А) Қасқа жол В) Ескі жол С) Жеті жарғы
• 6.Жамбыл облысы ,Шу ауданы,Жайсаң жайлауында қай би дүниеге келді ?
• А) Қазыбек би В) Төле би С) Әйтеке би
• 7.Әйтеке бидің шын аты кім ?
• А) Айтық в)Айтбек С)Айтжан
• 8. Қазыбек бидің өмір сүрген жылдары ?
• А) 1667-1764ж. В)1663-1756ж. С) 1682-1766ж.
• 9. « Жеті жарғы » неше бөлімнен тұрады ?
• А) 3 В) 4 С) 7
• 10. Қазақ хандығын құрған кімдер ?
• А) Керей мен Жәнібек В) Есім хан С) Жәңгір хан

Қазір :

Қазақстан

Республикасы

Мемлекет

Басшысы-

Президент

(сайлау

арқылы

келеді),

Парламент,

ҚР

Конституциясы

Бар(9бөлім

98бап)

18 жас

Бұрын :

Қазақ

Хандығы

Мемлекет

басшысы- хан

Билер кеңесі

болды.

“ Жетіжарғы “

(7бөлімнен

13жас)

Өзіне тән тілі,

салт-дәстүрі

аумағы

• Үйге тапсырма § 41 оқу, қайталау
• Тәуке хан туралы реферат дайындау.