Кенесары ?асым?лы (1802-1847)

§19. ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары .

Тест:

1. ХІХ ғасырдың 20 жылдары Ұлы жүздін бір бөлігі мен Кіші жүздің оңтүстігін билеген хандықты ата?

А) Хиуа

В) Қоқан

С) Бұхар

2. Жоламан Тіленішұлы көтерілісінің басталу себебі неде?

А) Қоқан хандарының қысым көрсетуі

В) Жайық бойына әскери бекіністердің шоғырлануы

С) Патша үкіметінің Жаңа елек әскери шебін сала бастауы

3. 1836 жылы Кенесарының ағасы Саржан өлтіруге бұйрық берген ханды ата? А) Қоқан ханы В) Хиуа ханы D) Ташкент билеушісі

4. ХІХ ғасырдың 20-30 жылдарында Сыр өзені бойында бекініс тұрғызған мемлекетті ата? А) Хиуа хандығы В) Бұқар әмірі С) Қоқан хандығы

5. Жоламан батыр өзінің қол астына қанша мыңға жуық көтерілісшіні топтастырды?

А) 2 мыңға жуық

В) 3 мыңға жуық

С) 4 мыңға жуық

6. Қасым сұлтан кімнің қолынан қаза тапты?

А) Орал қазақтары

В) Бұхар ханы

С) Ташкент билеушісі

Сұрақтар

• Елек өзені бойындағы жерлерді қайтарып алу жолындағы күреске басшылық еткен кім?
• Жоламан Тіленішұлы ұйымдастырған көтерілістің мақсаты неде?
• 1824-1836 жылдары отаршылдыққа қарсы күресті кім басқарды?
• Қай жылы Саржан Қасымұлының жасағы патша үкіметінің әскерлеріне қарсы ашық шайқасқа шықты?
• Көтерілістің жеңілу себебі және тарихи маңызы неде?

Сабақ тақырыбы:

§20. 1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс.

Жоспар:

1.Көтерілістің себептері, мақсаты және қозғаушы күштері. 2.Көтерілістің барысы 3.Кенесарының хандық билігі 4.Көтерілістің маңызы мен жеңілу себептері.

1737-1847 ж ылдардағы Кенесары Қ асым ұ лы баста ғ ан к өтеріліс

«Сүйетін аруақты Кене ағасын, Кененің кең пейіштей Сарыарқасын. Ол сүйген туған тауын, өскен жұртын, Сол үшін жарқылдатқан көк найзасын».

Кенесарының ата-тегі: Шыңғыс хан   — Жошы — Әз Жәнібек – Есім – Абылай – Қасым – Кенесары.

Кенесары Қасымұлы

(1802-1847)

Кенесары Қасымұлы – хан, қазақтардың патшалық Ресей мен Қоқан хандығына қарсы ұлт-азаттық қозғалысының басшысы.

1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс.

Хронологиялық кезең : 1837-1847 жылдар (10 жыл)

Территориясы : Ұлытау, Кішітау, Жыланшық, Торғай, Қарақұм, Іле жері

Қолдаған рулар : Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы, Алшын, Шекті, Керей, Табын, Тама, Арғын, т.б.

Қозғаушы күштер : Шаруалар, билер, батырлар, сұлтандар

Кенесары хандығының ішкі құрылысы :

• Хан Кене
• Хандық кеңес
• Сот, әскери іс, елшілік қаржы

Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

Көтерілістің басталу себе птері :

XIX ғасырдың 20-30-жылдарында отаршыл өкімет билігі мен қазақ халқының арасындағы қарым-қатынас елеулі түрде шиеленісе түсті. 

1. Кіші жүз бен Орта жүздегі хан билігінің жойылуы сұлтандардың, билердің және батырлардың едәуір бөлігінің наразылығын туғызды. 

2. Патша үкіметі қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі жерлерін әскери бекіністер салу үшін жаппай тартып ала бастады. 

3. Бұрын Ресейге ешқандай алым-салық төлеп көрмеген қазақтарға ендігі жерде жасақ, түтін салығы, жол салығы сияқты алым-салық түрлері көбейе түсті, қазақ өз жерін өзі жалға алып, пайдаланатын күй кеше бастады. 

4. Патша үкіметінің әскери отрядтары қазақ  ауылдарына шабуыл жасап, күн көрсетпеді. Осының бәрі байырғы жергілікті халықты (номадтарды) қатты күйзеліске ұшыратты, олардың күн көрісін қиындатып жіберді.

Көтерілістің мақсаты: Қазақтардың патша үкіметі тартып алған ежелгі жерлерін өздеріне қайтарып алу, округтерді тарату, отаршылар енгізген алым-салықтарды жою еді.

Көтерілістің қозғаушы күштері: Негізгі қозғаушы күштері қарапайым қазақ шаруалары болды. Жалпы, көтеріліске үш жүздің қазақтары, сонымен қатар билер, батырлар, ақсүйектер, сұлтандар да қатысты.

Көтеріліске әр түрлі ұлт өкілдері қатысты:

қазақ

орыс

башқұрт

өзбек

қарақалпақ

түркімен

поляк т. б

Көтеріліс қамтылған аймақ: Барлық үш жүзді қамтыды: Көтерілістің ұлт-азаттық сипаты: Қазақ  жерін  әскери  отарлаудан, яғни Ресей  бодандығынан  құтқару  үшін  күрес; Қоқан бектерінің озбырлығынан құтқаруға бағытталған азаттық  жолындағы  күрес.

Кенесары әскер і нің жеке отрядтарын басқарған батырлар:

Ағыбай

Иман

Жоламан Тіленшіұлы

Бұқарбай

Сұраншы батыр

Аңғал батыр

Байсейіт батыр

Сұлбалы  картаның тапсырмасы :

1. Кенесары хан басшылық еткен көтерілістің басталған  жерін көрсетіңіз .

Көтерілістің барысы: 1837 ж. күзі-көтерілісшілер топтарын ұйымдастыру. 1838 ж. көктемі – патша отрядтарымен қарулы қақтығыстар. Кенесары әскерлерінің Ақмола бекінісін талқандауы. Жаз – көтерілісшілердің жеккөрінішті сұлтандардың ауылдарына шабуылдары. Күз – кенесары әскерлерінің көбеюі. Көтерілістің орталығы орта жүзден кіші жүзге ауысуы. 1840 жыл – Ұлы жүз қазақтарын босатып, өзіне қосып алу мақсатымен Кенесары Қоқан хандығына басып кірді. Кенесарының әкесі Қасым сұлтан мен ағасы Саржанның өлімі. 1841 жыл – көтеріліс орталығының Торғай даласына ауысуы. Кенесарының хан болып сайлануы. Кенесарының әлеуметтік-экономикалық реформалар жүргізуге, Ресеймен тепе-теңдік жағдайда қарым-қатынас жүргізуге талпыныстар жасауы. 1843 жыл – Батыс шекара бөліністеріне және Қоқан иеліктеріне шабуылдар жасау. Кенесарыға қарсы патшаның жазалау отрядтарын ұйымдастыруы. 1844-1845 жж.-көтеріліс Қазақстанның барлық негізгі аудандарын қамтыды. Көтерілісшілердің Константиновск бекінісіне шабуыл жасауы. Кенесары сарбаздарының көтеріліске қолдау көрсетпеген ауылдарды жазалауы. 1845 жыл – Дала төсінде тағы да патшаның екі әскери бекінісін салу. Көтерілісшілердің оңтүстікке қарай шегінуі. Қоқандықтармен жаңа қақтығыстар. 1846 жыл – кенесары отрядтарының қырғыз руларының территориясына кіруі. Кенесарының қырғыз манаптарымен қақтығыстары. 1847 жыл – Кенесары әскерлерінің қырғыз ауылдарына шабуыл жасауы. Кенесары мен оның серіктерінің өлімі. Көтерілістің жеңіліске ұшырауы.

Кенесары Қасымұлы 1841 жылы қыркүйек айында хан болып сайланды.

Хан болды Кенесары Орта жүзге,

  Жайылды әруағы өзге жүзге.    Хакім боп, жеті жұрттан иығы асты,    Жарамас шөп салуға басқан ізге

13

Кенесары Қ асым ұ лы баста ғ ан к өтеріліс

Қозғалыстың әлсіреу себептері болды.

1.Кенесарының өзін қолдамаған ауылдарға озбырлық көрсетуі,

2.Хан тобының Қоқан феодалдарына қарсы соғысып күшті біріктіре алмауы,

3.Қазақ руларының тарапынан қолдау болмауы, әсіресе Қоқан мен қырғыздарға қарсы күрестерде.

Қозғалыстың жеңілуінің себептері: -Ресейден жеңілдіктер алған ру ақсүйектерінің мақсатты ұмытып кетуі, яғни мемлекет құру мүддесін ойламауы; -Ақсүйектерден қолдаудың болмауы; -бытыраңқылық; -Ресей тарапынан Қоқандықтар мен қырғыздар күшінің Кенесары хан күшіне қарсы біріктірілуі.

Тарихи маңызы: үш жүзді қамтыған, патшалы Ресейдің саясатына қарсылық туып, халық азаттығы үшін күресу керектігін халықтың түсінуі. Халықтың ұлттық сана - сезімінің өскендігін дәлелдеді.

     Арқада Көкшетауға жер жетпейді

     Басқа жер көңілді ондай тербетпейді,

     Ту тіккен Абылай ата кең даламда,

     Қазақта Хан Кенеме ер жетпейді.

М.Жұмабаев

1847ж ылы Майтөбе түбіндегі шайқаста Кенесары 32 сұлтанмен бірге қаза тапты .

1737-1847 ж ылдардағы Кенесары Қ асым ұ лы баста ғ ан к өтеріліс

Тапсырмалар

I деңгей

• Кенесары қашан хан болып сайланды?

2. XIX ғасырдың 20-30 жылдары Хиуа хандығы қандай руларға қысым көрсетті?

3. Кенесары Қасымұлының саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен кім?

4. Кенесары Қасымұлының көтерілісі қай уақытта, қай аймақты қамтыды?

5. Көкшетау өңірінен көтеріліске қатысқан сұлтандарды ата?

Жауабы: 1841 жыл.

Жауабы: Шекті, табын, төртқара, байұлына

Жауабы: Әкесі Қасым сұлтан

Жауабы: 1837-1847 жылдары, бүкіл Қазақстанды қамтыды.

Жауабы: Шеген, Қанқожа Уәлиұлы, Таны Тортайұлы, Айғаным ханым.

Көп нүктенің орынын толтыру.

Шыңғысханның 27-інші ұрпағы ----------------------------------------Абылай ханның немересі Әкесі Қасым --------------------------------------------- көтерілістің басшысы 1802 жылы Көкшетау өңірінде --------------------------- Мемлекет қайраткері және дипломат дүниеге келген. --------------------------------1847 жылы қайтыс болды.

II деңгей. “Даталар сөйлейді”

• 1803, 1805, 1841 жылдары –

2. 1838 жылы –

3. 1835, 1842 жылдары –

4. 1843 жылы тамыз айы –

5. 1844 жылы шілденің 20-нан 21-не қараған түні -

Жауабы: Кенесары қолы Ташкентке аттанды.

Жауабы: Кенесары отрядтары Ақмола бекінісін тұтқиылдан шабуылдады.

Жауабы: Сібір әскери шебінен жіберілген Сотников тобы Кенесары жасақтарына қарсы шабұлды бастады.

Жауабы: 17 тамыз күні полковник Бизановтың қарұлы тобы көтерілісшілерге қарсы ешқандай тойтарыс бере алмай, “Ор” бекінісіне қайтып оралды.

Жауабы: Кенесары Қасымұлы ірі жеңіске жетті.

Сөзжұмбақ “Кенесары”

• Абылай ханның ісін жалғастырушы батыр тұлғаны ата.
• Қай жердегі шайқаста Кенесары жеңіліс тапты.
• Кенесары көтерілісін қолдаған рулардың бірі.
• 1844 жылы Тобыл өзені бойында Кенесары кімнің әскерлеріне күйрете соққы берді.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

5. Кенесары әскер і нің жеке отрядтарын басқарған батырлар дың бірі.

6. Көкшетау өңірінен көтеріліске қатысқан ханым.

7. Ұлт-азаттық көтеріліске қатысқан Кенесарының ағасы.

8. Патша үкіметі отарлауды жалғастыру үшін, қай өзендердің бойына бекіністер салды?

7.

8.

Сәйкестендіру:

1837ж, қараша Кенесары сарбаздары Ақмола бекінісіне шабуыл

жасап, өртеп жіберді

1838ж, 26 мамыр Петропавл қаласынан шыққан Ақтау бекінісі

казактарына алғаш рет шабуыл жасады.

1838ж, күз Қозғалыс Кіші жүзді шарпып, оған би

Жоламан Тіленшіұлы қосылды.

1841ж, тамыз Кенесары қолының Ташкентке шабуылы жұқпалы

аурудың таратылуынан тоқтатылды. 1845ж. қазан, қарашада Кенесары 10мың әскерімен қырғыз жеріне басып кірді 1847ж, сәуір Көтерілісшілер Созақ, Ж үлек, Жаңақорған

бекіністерін алды.

,,,,

,,,,,,,

,,,

,

,,

,,,,,,,

,

,,,

,,

,,,,,,

,

,,,,,,,

1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

Көтерілістің басталу себептері

Көтерілістің мақсаты

Көтерілістің басты қозғаушы күші

Көтеріліс қамтылған аймақ

Көтерілістің тарихы маңызы

Кенесары  көтерілісін  зерттеп, Кенесары тұлғасын жалау қылып желбі-ретушілердің  алғашқысы Е. Бекмаханов 1947 жылы «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында» деген еңбек жазды.

«Ой қозғау»:   Бұл сөзтізбеде Кенесары  бабамыздың ұлағатты сөзі  жазылған. Ол қандай сөз?

ы

р

п

ұ

д

ө

т

ы

л

л

і

ы

т

п

ұ

с

у

і

т

ң

й

қ

ғ

е

у

қ

с

а

д

е

а

а

д

ы

й

г

й

с

  Кенесары

н

е

з

р

л

з

і

ғ

ш

і

а

і

а

о

ы

а

с

с

ң

қ

с

к

а

?

д

н

,

,а

і

с

а

б

е

ө

а

с

!

е

р

с

а

л

й

е

К

к

е

т

м

г

а

б

н

л

з

м

ы

о

е

е

л

о

н

м

н

ұ

б

у

л

г

а

е

ж

н

«Кезенген жаумен кескілесіп тұрып өлісуге  шыдайтын  ұл  болмаса, сондай  ұлды  туғызып тұрған  ел  болмаса, қазақтың  қай ісі өрге басар  дейсің ? »                                                                                        

  КЕНЕСАРЫ

  «Мемлекетімізді қалпына келтіріп, отандастарын азаттық жолына бастап, тәуелсіз ел мұратын көздеген өз дәуірінің сұңғыла саясаткері, көрнекті қайраткер және мәмілегер, дарынды әскербасы Кенесары, бір жағынан, Ресейдің отаршылдығы, екінші жағынан, Қоқан мен Бұхар хандықтарының қолында быт-шыт болып кеткен қазақтың басын біріктіруге ұмтылған».

Н.Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті

Бекіту сұрақтыры:

1. Кенесары қозғалысы қай жылдары болды? 2. Кенесарының көздеген мақсаты не болды?

3. Кенесары Қасымұлы көтерілісінің басты себептері неде?

4. Кенесарының хан болғаннан кейінгі қазақ өлкесіндегі өзгерген жағдайлар қандай жағдайлар еді?

5. Кенесары қозғалысының сипаты мен тарихи маңызы неде?

Сырым мен Кенесары көтерілісінің салыстырмалы сипаты.

“ Венн диаграммасы”

Сырым Датұлы бастаған көтерілістің

Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілістің

Кіші жүзді - Еділ-Арал теңізін қамтыған

Феодалдық топтардың Кенесарыны қолдамауы

Отаршылдық езгіге қарсы бағытталған

Қазақ феодалдарының арасындағы алауыздық және ру аралық қайшылықтар

Қоқандықтардың тепкісіндегі қазақтарды азат ету.

Қазақ шаруалары, билер, старшындар

Еділдің шығысындағы ірі

халықтық сипаттағы

қозғалыс.

Бүкіл Қазақстанды қамтыған ұлт-азаттық қозғалыс

Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтерілістер

Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс 10 жылға созылды

Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс 14 жылға созылды.

Қорытынды:

Кенесары қазақ халқының дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру, халқын бодандықтан құтқарып, басын біріктіру, азаттық пен бостандыққа қол жеткізіп, тәуелсіз ел ету мұратын көздеген сұңғыла саясатшы, қайраткер, ірі мәмілегер, дарынды әскер қолбасшы ретінде ел есінде қалды.

Кенесары Қасымұлының өмірі мен қызметі болашақ ұрпаққа өшпес өнеге. Хан арманы, халық үміті орындалды - Қазақстан тәуелсіздік алды, Кенесары есімі егемендікке қолы жеткен халықтың жүрегінде мәңгі сақтаулы. К.Қасымұлы бастаған қозағлыс ел тәуелсіздігі мен ұрпақ болашағының өмірі жайындағы қарулы күрес еді. Батырлар есімін еске ұстап, ұлы тұлғалардың ерлігін өзімізге үлгі ету кез-келген қазақ азаматының санасында болуы тиіс. Осыны ұмытпайық.

Үйге тапсырма: § 2 0. 1837-1847 жылдардағы

Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс .

1. «Кенесары хан – елін сүйген қаһарман» , «Кенесары –

менің идеалым »,  «Ер тұлғалы Кенесары» тақырыбында реферат жазу .

2. Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық көтерілісіне

байланысты қосымша мәліметтер оқып келу.

Назарларыңызға рахмет!