?згеріс не ?шін керек?
Б?гінгі тa?да?ы білім беру ж?йесіні? ма?саты-?лемдік білім беру ж?йесіне, б?секелес болатын ?абілетті маман дайындау болып табылады. Ал б?гінгі та?да еліміз экономикалы? ынтыма?тасты? ж?не даму ?йымы (ЭЫД?) ?сынып отыр?aн ??зыреттерді аны?тау ж?не іріктеу жобасы да?дыларды барынша ке? ау?ымын ?амтиды. Осы жоба аясында «ХХІ ?асырда нені о?ыту керек?» ж?не «М??алімдер о?ушыларды ХХІ ?асыр?а ?алай дайындайды?» С?ра?ыма жауап табу ?шін ?лем елдеріні? білім беру ж?йелеріне ?олда бар деректерге (газет-журнал материалдaры, интернет ресурстары) с?йеніп шолу жaсау?а тырыстым.
Мені? ма?сaтым шет мемлекетті? білім беру ж?йелеріндегі ?згерістерді? тaлдап ж?не оларды? ?аза?станды? мектептерде ?аншалы?ты ?олдану тиімділігін сараптау болды. Т?рлі мемлекеттерді? т?жірибесін зерделей келе, та?дау соншалы?ты к?рделі екендігіне к?зім жетті.
?з есебімде Польша Республикасы, Финляндия ж?не Сингапурды? білім беру ж?йесіндегі реформалау, оны? ішінде мені? бай?а?аным ба?алау ж?йесіні? ?згешелігінде болды. ?аза?станда?ы білім де?гейін ба?алауы аясында жалпы ба?алау ж?йесіне ?згеріс енгізу ?ажеттілігі туындайды.
Польша Республикасында халы??а білім беру саласында жа?а білім беру ж?йесі ?aбылданды. Сонымен бірге поляк білім беру ж?йесі осы айма?та кенже дaмы?ан мемлекеттерді? ?атарында болды. Осы себепті польшалы? білім беру ж?йесін европалы? нормалар?а бейімдеу талпынысы жасалды. ?згерістерге сaй поляк ?алымдары ба?аны? екі т?рін жіктейді: диспозициялы?(болжамды?) ж?не д?л осы уа?ытта?ы білім, білік де?гейіні? ба?асы(2). Мектеп ба?алау ж?йесіндегі ?згеріс ?ажеттілігін зерттеген поляк педaгогтарыны? бір тобы ба?а функцияларын, ба?алау критерийлерін ж?не ба?а т?рлерін зерттеді. Егер де осы уа?ыт?а дейін ба?аны? тек ?ш ?ызметі – диaгностикалы?, т?рбиелік ж?не іріктеу белгілі болса, ендігі жа?дайда ба?а міндеттері о?ушы дамуына ы?пал ету, ынталандыру ж?не ба?ыттау?а саяды. ?азіргі зaман?ы поляк мектебінде ба?а т?рт функция ат?арады: ?олдаушы, диагностикалы?, ?алыптастырушы ж?не а?паратты?. к?птеген жылдар бойы ?олданыста бол?ан селекциялы? функция алынып тастал?ан. ?олдаушы функция аясында м??алім о?ушыны? тек жетістіктерін есепке алады ж?не ба?алауда біры??aй критерийлер мен ?станымдарды ?олданады. Диагностикалы? ?ызмет о?ушыны? «к?шті» ж?не «?лсіз» т?старын аны?тауды, о?ушыны? даму жоспарын ??руды к?здейді. ?алыптастырушы ?ызмет педагогикалы? м?дениетті? жо?ар?ы де?гейіне жетуді ма?сат т?тады. А?паратты? ?ызмет о?ушы жетістік де?гейі туралы хабар бере отырып, оны ынталандыру?а к?п к?мек береді (3). Поляк мамандарды? пікірінше, ба?а ?ою тиімділігі м??алім мен о?ушы арасында?ы ?арым ?атынас?а т?уелді. Ба?а о?ушы?а психологиялы? ж?не педагогикалы? т?р?ыдан ?те сауатты жеткізілуі тиіс, ба?ада?ы а?парат о?ушы?а болаша?та о?у ба?ытын аны?тау?а к?мектесуі тиіс. К?птеген поляк ?алымдары ба?алауды? диалогты? ?лгісі атал?ан аспектісіне о?ыту ?дерісіне ?атысушылар арасында?ы ?арым ?атынас т?сілін жат?ызады. «Б?л ба?алау ?лгісі о?ушы субъектілігіне к??іл б?леді, ба?а о?ушы ?шін а?парат болып табылады, тек содан со? ?ана педагогикалы? фактке айналады»(4) поляк педагогтары негізінен, халы?аралы? сараптаушылар пікірінше, ба?а объективизациясы жолында кедергілерді же?ді. Ба?а критерийлері т??ірегінде пікірталас?а ?арамастан, Ю.Пултужицкий барлы? ба?а критерийлері н?с?аларын топтастырды. Бірінші критерий о?ушыны? білім к?лемі, сапасыны? танымды? ?ырларына байланысты, м?селен:
- На?ты фактілер, ??былыстар,санды? м?ліметтер, даталар, есімдер т.б. білу;
- Ереже, за?дылы?тарды, пайымдарды білу,
- С?йкес білім, білік, да?дыларды ме?геру.
Екінші критерий о?ушыны? ойлауы мен с?йлеуіне байланысты, м?нда о?ушыны? т?л?алы? дамуыны? кезекті к?рсеткіштеріне к??іл б?леді:
- Логикалы? ойлауды? даму де?гейі;
- Жауапты? тілдік сауаттылы?ы;
- Жауапты? логикасы мен тере?дігі;
- Ба?ылауды? на?тылы?ы;
- П?нге деген ?арым ?атынасы
?шінші критерий ба?аны? т?рбиелік н?тижесіне ба?ыттал?ан.
Реформалар о?ушы жетістіктерін ба?алау?а жа?а к?з?арас ?алыптастырды. Б?л жол кедергісіз болды деп айта алмаймыз, себебі осы уа?ыт аралы?ында б?л реформа?а т?рлі толы?тырулар енгізілді. М?селен, екі т?уелсіз, біра? бірін-бірі толы?тырушы ж?не бірімен-бірі байланысты, ба?алау мектеп ж?йесіне енгізілді. Біріншісі – мектепішілік, екіншісі-сырт?ы. Оларды? ?р?айсысыны? ?з міндеттері мен іске асыру тетіктері бар.
Ендігі кезекте «финн та??ажайыбына» то?талайын. Б?л елде ж?ргізілген білім реформалары н?тижелілігі соншалы?ты жо?ары бол?аны, cо??ы жиырма жыл ше?берінде о?у сауаттылы?ы бойынша бірінші орынды иеленген елге айналды. Филяндияда м??алімге, о?ушы?а деген сенім ?те жо?ары де?гейде PISA сараптамасы бойынша білім ж?йесіні? сапасыны? жо?ары болу себебі о?ушылар?а ?иынды? туылып жат?ан проблемалар?а к??іл б?леді.?здіксіз білім беруді? н?тижесінде басты назар ма?саттар мен о?у тапсырмаларына б?лінеді. Финляндия т?жірибесін талдау?а кіріспес б?рын, ?лемдік де?гейде ба?алау ?азіргі кезде бала дамуын бас?аруды? ?ылыми ?дісіне айнал?анды?ын еске ?айта т?сіруді ж?н к?рдім.
Финляндияны? мектеп ж?йесінде ба?алау тек о?ушы немесе м??алім ?ызметін ба?амдау ?шін ?ана емес, б?кіл елді? білім беру ж?йесіне талдау ?шін ?ажет ??рал. Б?л к?рделі ??рылым мынандай тетіктер ар?ылы ж?зеге асады:
- Ба?алауды? ішкі ж?не сырт?ы т?рлері ?олданылады;
- Ба?алау?а т?рлі субъектілер тартылады;
- Ба?алауды? т?рлі ?дістері ?олданылады;
- Ба?алау ?лшемдері барша?а орта?.(5)
Сырт?ы ба?алауды? ма?саты білім туралы за?намаларды? мектептерде орындалуын ?ада?алау, білім беру жа?дайын жа?сарту болып табылады. Т?рлі ?дістерді ?олдану ар?ылы білім саласында?ы с?раныс пен ?сынысты, білім мен ?ажет ??ралдар арасында?ы тепе те?дікті т?сіну ?шін ба?ыттал?ан. Ал ішкі ба?алау білім беру жа?дайы туралы а?парат жинау?а ба?ыттал?ан, м?селен, мектептегі болжамды ?згерістер ж?йесін енгізу, мектепті? белгілі бір ж?мыс аспектісіне сай ?зін ?зі ба?алауы т.б. ішкі ж?не сырт?ы ба?алауды ?штастыруда мынандай ба?алауды? ?осал?ы т?рлері шы?ады: салыстырмалы ба?алау, жа?даятты? ба?алау, та?ырыпты? ба?алау, стандарттал?ан ба?алау.
Фин ж?йесіндегі ба?алау ?дістері т?мендегідей: сырт?ы ба?алауды - мектептерді репрезентативті та?дау, сауалнама ж?ргізу, ?кімшілік, ата ана, о?ушыдан с?хбат алу, алын?ан н?тижелерді? статистикалы? ??деу ?дістері, халы?аралы? де?гейде салыстыру, талдама жасау. Ішкі ба?алау сауалнама толтыру, с?хбат ж?ргізу ар?ылы ж?зеге асады. К?птеген ?леуметтік желілерде дау ту?ыз?ан финдік ба?алау ж?йесіні? негізгі сипаттамасы т?мендегідей: мектепте 4-сынып?а дейін, кей жерде 8-сынып?а дейін ба?а ?ойылмайды, оларды? орнына ма?тау немесе ескерту беріледі, финдік ?ріптестер м?ны ынталандыру ??ралы ретінде ?арастырады. Жо?ары сыныптарда ба?алау модульдік о?ыту ?станымына негізделген ж?не оны? мазм?ны о?ушыны? жеке о?у жоспарында к?рсетілген. Бірнеше модуль бойынша о?ытыл?ан о?ушылар барлы?ын есептей келгенде бір орта? ба?а иеленеді. Ба?алау ш?кілі: 10-керемет, 9-?те жа?сы, 8-жа?сы, 7-жеткілікті жа?сы, 6-орташа к?рсеткіш, 5-к?нуге боларлы?, 4-нашар(6). О?ушы жетістігін жо?ары сыныпта ба?алау кері байланыс ретінде ?абылданып, т?мендегі міндеттерді к?здейді: о?ушы?а о?у жетістіктері жайлы а?парат беру, м??алімге о?у ?дерісін бас?ару?а ?олдау жасау, ата ананы хабардар ету. О?ушыны? саба??а ?атыспауы немесе емтиханда толтырылма?ан жауап беру пара?ын ?ткізуі о?ушыны? ?лгерім де?гейін к?рсетпейді. М?ндай жа?дайда модуль ба?аланбай, о?ушы бюллетеніне тек «К» (курс ая?талмады) деген ?й?арым жазылады. Егер модуль толы?ымен ?амтылма?ан болса, «U» (толы? емес модуль) белгісі ?ойылады. Практикалы? модульдерді ба?алау «S» (?абылданды) белгісімен есепке алынады. Модульді екі м?рте тапсыра алма?ан о?ушы оны жал?астыру?а м?мкіндік алмайды. Сонымен ?атар т?мен ба?а ал?ан о?ушы ?орытынды ба?алауды ?айта ?арауды талап ете алады. М??алім ба?асы д?рыс емес деп табылса, о?ушы модульді ?айта жал?астыру?а ?а?ы бар. Сонымен фин т?жірибесіне талдама жасау ар?ылы ?лемдегі о?у м?дениеті е? жо?ары елді? ба?алау ж?йесін зерделеп, оны? бастап?ы ма?саты о?ушыны? саба??а деген ынтасын к?теру екендігіне к?з жеткіздім. Ендігі кезекте ба?алау ж?йесінде ?ана емес, сонымен ?атар білім беру ж?йесінде айтарлы?тай тола?ай табыстар?а жеткен Сингапур мемлекетіні? ?лгісін талдауды ж?н к?рдім. Осы карлик мемлекет мені несімен ?ызы?тыра алды? ?асырлар бойы ?зге елді? отарлы? езгісінде бола отырып, ?здеріні? ?лтты? ??ндылы?тарын са?тап ?ана ?оймай, ?лемдік де?гейді ?лгілік жоба?а айналды. О?ушылар?а мектепте ?осымша спорт,шы?армашылы? іс-?рекеттерге к?п к??іл б?лінеді.Барлы? білім ж?йесі ?лемге ашы? топта ж?мыс істей алатын к?шбасшыларды т?рбиелеуге ба?ыттал?ан. Сыныпты? ты?ызды?ы 40 бала?а дейін екен. М??алім саба?ты сегіз топ?а б?ліп, топты? ?рекеттермен ?ткізеді. М?нда саба? а?ылшын тілінде беріледі. Негізгі идеясы дарынды о?ушылар?а ?олдау к?рсетіліп к?шбасшылы??а т?рбиелеу. Жа?а технологияларды игеріп ?здіксіз білім алу, ?здеріне жауапкершілік пен міндеттер алуына ынталандыру ортасы ??рыл?ан.(7)
Бір ?ызы?ы, финдермен салыстыр?анда, ба?алау Сингапурде ?о?амды? реттеуші ??рал ретінде пайдаланатынды?ы ерекше ?зіне назар аударуды талап етеді. 2004 жылы Сингапур емтихан ж?не о?ытуды ба?алау ж?нінде комиссиясы ??рылды (SEAB)(8). О?ушы ба?асы, ?сіресе оны? жиынты? ба?алары тек о?ушы м?ддесін ?ана ?ор?ап ?оймай, ата-анасыны?, мектепті? ж?не мемлекетті? м?дделеріне ?серін тигізбек. М?селен, о?ушы бастауыш мектебін т?мамда?ан со? емтиханда ал?ан жиынты? ба?а?а сай келесі де?гей мектептерін та?дау?а ж?не стипендия алу?а м?мкіншілік алады. Ал ата ана ?шін б?л ?з кезегінде оларды? отбасылы? ?аржы жа?дайын жа?сарту?а ы?пал етеді. Тіпті ірі компаниялар жиынты? ба?алар?а сай ж?мыс орнын ?сынады, я?ни болаша? ж?мыс м?селесі де осылай шешіледі. Сонымен ?атар ба?алауды? альтернативті т?рлері енгізілді: жалпы даму ба?асы, п?нді т?сіну ба?асы, мектептегі жалпы ?лгерім ба?асы. ?азіргі заман?ы зерттеулер жо?арыда келтірілген ба?алау т?рлерін ?амтитын тиімді ж?йелерін сипаттау?а ба?ыттал?ан. Мен ?з есебімде бейнелеген елдерді? озы? т?жірибесі мынандай ?орытындылар жасау?а итермеледі:
· Ба?алауды білім беру ?дерісіні? жекелеген б?лігі деп ?арастырмай, о?уды ба?алауды?, о?ыту ?шін ба?алауды?, о?ыту ретінде ба?алауды? ма?ыздылы?ын сипаттайды;
· О?ыл?ан материал туралы о?ушы, ата ана мен мектеп арасында?ы кері байланысты ?амтамасыз етіп, ар?ы ?арай о?ытуды? жоспарын ??ру?а ба?дар беретін а?парат береді;
· О?у жоспарынан к?тілетін н?тижелер, п?н мен к?рсеткіш критерийлерін о?ытуды? н?тижелілігімен байланыстырады;
· М??алімдерді ба?алауды ?йымдастыру?а, оны ж?ргізуге баулып, оларды? к?сіби даярлы?ын ?сіріп, о?ушылар?а н?тижеге жетуде к?мек беруге дайынды?ын ?алыптастырады;
· О?ушыларды ?зін ?зі ба?алау?а ша?ырады, б?л ?з кезегінде ынталандыруды к?шейтеді;
· Ба?алау стратегияларын ?олдана отырып, сыни т?р?ыдан ойлауды дамыту?а ба?ыттайды;
· Сан?а емес, сапа?а ба?ыттал?ан о?ытуды ?амтамасыз етеді.
