*Қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне, қазақ хандығының құрылуына ең алғаш негіз болған хандар...
КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕК
қол астында 200 мың адам
Орыс ханның немересі Болат ханның ұлы
Шамамен (1456-1473) жылдары билік еткен.
Үш ұлы бар: Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі.
Әз-Жәнібек
Барақ ханның ұлы
Орыс ханның шөбересі
Барақханұлы, Жәнібек Әбусағит
(1473-1480)таққа отырғанж.ж.
Қазақ хандығының құрылған жері – Шу бойы мен Қозыбасы.
М.Х.Дулати «Тарихи Рашиди»
Бұрындық хан ( 1480-1511) ж.
Ол жұмсақ мінезді және жігерсіз адам болатын, басқару ісіне өз бетінше қадамдар жасауға қабілетсіз еді.
1472-1473 жылдардан XV ғасырдың 90 жылдарының ортасына дейін, қазақ хандығының батыста ноғай мырзаларымен және оңтүстікте Сыр бойы қалалары мен өңірлері үшін күрестемаңызды рөлатқарған.
Қасым хан
шамамен (1445 – 1521) ж.ж. өмір сүрген
«белгілі сұлтан және атақты баһадүр»
*1511 жылы таққа отырды.
*Территориясы: Жайық өзеңі, Сырдария, Ұлытау, Балқаш көлі, Жетісудің бір бөлігі.
Қазақ хандығындағы халық саны 1 млн.ға жетті.
Қазақ хандығының күшеюі және нығаюы.
“Қасым ханның қасқа жолын” шығарды.
1521ж Сарайшық қаласында қайтыс болды. (Қ. Жалайри).
Әйгілі тарихшы М.Х. Дулати: "Қазақ хандығы мен сұлтандары арасында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес"деп тегін жазбаса керек.
“Қасым ханның қасқа жолы”
Заң 5 бөлімнен тұрады :
Мал-мүлік және жерге байланысты қатынастар.
Қылмыс пен оларға қолданылатын жазалар.
Әскери қызметті,әскери міндетті атқару ере-
желері және әскер тәртібін бұзушыларға бере -
тін жазалар.
Елшілік қатынастарды реттеу
Халықтық дәстүрлерді өткізу тәртібі.
Мамаш (Қамаш) хан
Мамаш өзара тартыс барысында қаза тауып, хан тағын Қасымның немере інісі -
Қасымның мұрагері
(1521-1523) ж.ж бил ік етті.
Тақыр (Тахир) хан иеленеді.
(1523-1533) жылдар аралығында Қазақ хандығын басқарды .
Тақыр хан тағдыры ауыр болды: Ханды халқының көпшілігі тастап кетті. Хан аздаған қазақтармен және қырғыздарға кетеді, ақыры қырғыздар арасында жоқшылық көріп, қайтыс болды.
Тақыр ханның інісі –
Бұйдаш хан (1534-1535) ж.ж.
тұсында да Қазақ хандығындағы өзара тартыстар тоқтаған жоқ. Осыныны пайдаланған өзбек ханы Убайдуллах Моғолстан ханы Абдар Рашидпен соғыс одағын құрып, Жетісуда соғыс ашты. Қазақ әскерлері жеңіліп, Бұйдаш хан қашып құтылды.
Қожа Мақмұт хан – 1534-1535 ж.ж.
***
Тоғым хан – 1535-1537 ж.ж.
« қазақтар мен қырғыздардың ханы » - Ха қназар хан (1538-1580) ж.ж.
XVI ғ. II ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Хақназар өз үлесін қосты.
Негізгі мақсаты: Қасым кезіндегі иелікті қалпына келтіру.
Хан өзін « патша, әрі ұлы князьбен татумын деп санады » .
Башқұрттарды өзіне бағындырды,
Түркістан өңіріндегі қалаларын қарамағына қосты.
Баба сұлтан Йассы, Сауранды сойырғал ретінде Хақназарға
сыйлады.
1580 жыл – Баба сұлтанның тыңшысы у беріп өлтірді.
Хақназар хан саясатының маңызы:
1. Хандықтың аумағының кеңеюі.
2. Жеке дербес мемлекет ретінде танымал болуы.
3. Хан билігінің күшеюі.
4. Ішкі саяси және шаруашылық өмірдің тұрақтылығы.
Жәдік сұлтанның баласы, Жәнібек ханның немересі,80жастағыШығай хан1580-1582жылдары хан болды.
Ол 80 жаста болғанымен қазақтардың ішінде беделді хан болды. Қазақ хандығының сыртқы саясатындағы Хақназар хан ұстаған бағытты жалғастырды. Шығай хан Шайбани мұрагерлерінің арасындағы қақтығыстарды қазақ мемлекетін нығайту мақсатында ұтымды пайдаланды.
( 1582-1598) жылдары хандықты билед і.
Түркістан, Ташкент, Ферғана, Самарқандты басып алған.
Мәуереннахрға басып кіріп, Ахси, Әндіжан қалаларын қол астына алған. 1598 жылыТашкентте қайтыс болды.
« қазақ және қалмақ патшасы »
Т өлеген жырау:
Ей, Қатаған хан Тұрсын!
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз елді жылатып,
Жер тәңірісің, жатырсың,
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың!
Алтын тақта жатсаң да
Қазаң жетті қапылсың!
Еңсегей бойлы ер Есім,
Есігіңе келіп тұр,
Шашқалы тұр қаныңды,
Кешікпей содан қатарсың!
(1598-1628) ж.ж.
«Еңсегей бойлы ер Есім»
Астанасы - Түркістан қаласы.
Саясатының ерекшелігі:
* Осы кезден бастап Ташкент қаласы 200 жылдай қазақтардың иелігінде болды .
* Оңтүстік Қазақстандағы отырықшы - егіншілік аймақтар Қазақ хандығының жері болып есептелінді.
* « Есім ханның ескі жолы » атты ережесін шығарды.
1627 ж Тұрсынды өлтіреді.
Заңда:
*Әскери міндетті атқару ережелерін күшейтті.
* Әскер тәртібін бұзушыларға берілетін жазаны ауырлатты.
* Ескі құқықтық ғұрыптар мен заңдарды сақтады.
«Салқам Жәңгір » 1628-1652 жылдары хан тағына отырды.
1643 жыл – Орбұлақ шайқасы.
Жәңгір 50 мы ң әскерімен келген Батыр қонтайшыға 600 сарбазымен қарсы тұрды. Жәңгір сарбаздары жоңғарлардың 10 мың әскерін талқандады. Көмекке Жалаңтөс батыр 20 мың әскерімен келіп, жоңғарлардың ту сыртынан шабуылдады. Бұл соғыста жеңілген жоңғарлар қазақ даласына көпке дейін шабуылдамады.
* 1652 жылы жоңғарлармен қанды майданда Жәңгір хан қайтыс болды.
Жәңгірдің ұлы, ( 1680-1718 ) ж.ж.
Билігінің ерекшелігі:
Хандықтың бөлшектенуі тоқтатылып, бір орталыққа бағындырылды.
Жоңғар шапқыншылығы бәсеңдеп, тыныштық орнады.
Мемлекеттік құрылыстың негізгі ұстанымдарын анықтайтын «Жеті жарғы» заңын жасады.
Көрші елдермен достық қатынаста болуды көздеді: қырғыз, қарақалпақ, орыс елдері.
Әз – Тәукенің негізгі мақсаты – билердің көмегімен хан билігін нығайту.
Абылай (Әбілмансұр, Сабалақ, 1711-1781 ж.ж.) - қазақ хандығының бұрынғы шекарасын қалпына келтіріп, елдің саяси - экономикалық дамуына өзгерістер енгізген мемлекеттік қайраткер.
* 1771 жыл - ақсүйектер Абылайды хан сайлады. Үш жүз өкілдерінің Абылайды барлық қазақтың билеушісі деп тануының себептері:
- Жоңғарға қарсы азаттық күресін басқаруы.
- Үш жүзді біріктіруі.
- Ресей мен Қытай қыспағына қарамастан, іс жүзінде елдің дербестігін сақтауы.
* 1778 жылы ІІ Екатерина Орта жүздің ханы етіп бекітті.
* Төңірегіндегі жыраулар: Бұқар жырау, Үмбетей жырау, Тәтіқара ақын.
Кенесары Қасымұлы (1802-1847 ж.ж.) – мемлекет қайраткері, әскери қолбасшы, қазақ халқының 1837-1847 жыл дардағ ы ұлт - азаттық қозғалысының көсемі, Қазақ хандығының соңғы ханы.
1841-1847 ж.ж. билік құрған.
Кенесары ханның саясаты және идиологиясы ұлттық даму жолындағы өзекті мәселелерді шешуге бағытталды.
Қазақ хандағының хандары :
Керей хан, Болат сұлтан ұлы, Орыс хан шөбересі
Әз-Жәнібек хан, Барақ хан ұлы, Орыс хан шөбересі
Бұрындық хан, Керей хан ұлы
Қасым хан, Әз-Жәнібек хан ұлы
Момыш хан, Қасым хан ұлы
Та қ ыр хан, Әдік сұлтан ұлы
Бұйдаш хан, Әдік сұлтан ұлы,
Тоғым хан, Жәдік сұлтан ұлы
Ахмет хан, Жаныш сұлтан ұлы
Хақ-Назар хан, Қасым хан ұлы,
Шығай хан, Жәдік сұлтан ұлы,
Тәуекел хан, Шығай хан ұлы,
Есім хан, Шығай хан ұлы,
Жәнібек хан, Есім хан ұлы,
Салқам Жәңгір хан, Есім хан ұлы,
Батыр хан, Бөлекей сұлтан ұлы
Тәуке хан, Жәңгір хан ұлы,
Қайып хан, Хысырау сұлтан ұлы (Есім хан ұрпағы)
Болат хан, Тәуке хан ұлы,
Әбілмәмбет хан, Болат хан ұлы,
Абылай хан, Көркем Уәли сұлтан ұлы,
Кене сары хан, Қасым сұлтан ұлы, (Абылай хан немересі).
