Елдік белестері (к?мекші ??рал)

АЛҒЫСӨЗ

Ұсынылып отырған әдістемелік құрал «Елдік белестері» құралында орта ғасырлардағы қазақ халқының этникалық қалыптасуы, материалдық және рухани мәдениетінің дамуы, мемлекеттік құрылысы туралы баяндалған.

Әдістемелік құрал жалпы білім беру мектептерінің мұғалімдеріне арналған.

ПРЕДИСЛОВИЕ

В методическом пособии «Неразрывна связь времен» представлена информация об этническом формировании казахского народа, развития его материальной и духовной культуры, а также государственного стройтельства.

Данное пособие адресовано учителям общеобразовательных школ.

«Елдік белестері»

(қазақ хандығының 550 жылдығына арналған мұғалімдерге көмекші құрал)

Теориялық бөлім

Бастауыш буын

(сабақтан тас уақытта оқу үшін бірнеше мәтін ұсынылады. Кері байланысты мұғалім өз шығармашылығына қарай құрастырады)

Керей хан

Жәнібек хан

Асан Қайғы

Мұхаммед Хайдар Дулат

Ақпараттық десант

Орта буын

5-сынып: Қазақ хандығының құрылуы (жалпы шолу).

6-сынып: Қазақ хандығының басқарушылары

7-сынып: ХV-ХVІІ ғғ. Қазақ хандығының мәдениеті

8-сынып: Қазақ хандығының мемлекеттік-әкімшілік құрылымы

Жоғарғы буын

9-сынып: «Бәйге» ойыны

10-11 сыныптар үшін пікірталас

Педагогикалық ұжым мен ата-аналар қоғамына арналған ақпарат

«Қасымханның қасқа жолы»

«Есімханның ескі жолы»

«Тәуке ханның «Жеті жарғысы»

«Қазақстан Республикасының  Тәуелсіздігі – Мәңгілік Елдің Ұлы тарихы»

Практикалық бөлім

Бастауыш буын

Керей хан

Керей хан – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Ақ Орда ханы Орыстың (Өріс) ұрпағы (Орыс хан–Тоқтақия–Болат–Керей). Керей хан туралы мәліметтер «Тауарих-и- гузидайи Нусратнаме» және «Тарих-и-Рашиди» атты еңбектерінде кездеседі.Шу өзенінің бойындағы Қозыбасы дейтін байтақ қоныста дербес Қазақ хандығының туын көтерді. Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген. Аңыз бойынша, Шу бойындағы хан тауы етегінде жерленген.

Жәнібек хан, әз-Жәнібек

Жәнібек хан, әз-Жәнібек – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, екінші қазақ ханы. Орыс ханның шөбересі, Барақ ханның ұлы (Орыс хан – Құйыршық хан – Барақ хан – Жәнібек) XV ғасырда, үшінші атадан қосылатын ағасы Керей ханмен тұспа-тұс өмір сүрген. Керей хан қайтыс болғаннан кейін Жәнібек хан Қазақ ордасында 1472-1475 жылдар шамасында билік құрған.

Жазушы М. Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» атты еңбегінде ол жөнінде мынадай баға береді: «Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша тұлға екендігінің белгісі –ол халық санасында әулиеге пара-пар, ақылды әрі әділетті әмірші ретінде таңбаланған, ұлттық тарихымызда жай ғана Жәнібек хан деп аталмайды, әз-Жәнібек хан аталады. Әз-Жәнібек – қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықтырған ұлы хан ғана емес, сол халықтың бар игілігіне ұйытқы болған ұлы әулеттің де негізін салушы. Қазақ ордасының құдыретті әміршілері, қазақ халқының ұлы перзенттері: Қасым хан, Хакназар хан, Тәуекел хан, Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан, әз-Тәуке хан Абылай хан, ең соңы Кенесары хан, ұлы ғалымымыз Шоқан, Алаш Орда көсемі Әлихан Бөкейхан – барлығы да осы әулие әз-Жәнібек ханның ұрпақтары» Керей хан мен әз-Жәнібек хан өз елін тарихтың барлық қиын жолынан аман алып өтті.

Асан Қайғы

Асан Қайғы– жырау, ойшыл, абыз. Асан Алтын Орданың ықпалды билерінің бірі болған. Алтын Орда ыдыраған кезде ол Дешті Қыпшаққа қайтып оралды. Қазақ ордасын құрған Керей хан мен Жәнібек хандардың ақылшы биі болған. Елі мен жұртының болашағы туралы қатты қайғырып толғанған абызды халық Асан Қайғы деп атаған. Ол өзінің толғауларында хандықты нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажетін насихаттайды. Асан Қайғы елінің сулы-нулы қоныс тауып «адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі төлдейтін» мамыражай, еркін өмір сүруін аңсады. Бұл мұратын жырау «Жерұйық» деп атады.

Алты атанған жүк артып, алты жыл жайлы қоныс қарап, қазақ жерін түгел шолып шығады. Әр қоныс, мекенге байыпты сын, баға беріп отырады. Бұл бағалары әлі күнге дейін ел аузында ұмытылмай айтылып келеді. Жыраудың толғауларының бірнешеуі әз-Жәнібек ханға арналған. Ертеңгі халық болашағын Жәнібектің ақыл-айла, көрегендігімен тығыз байланыста алып қарайды.

Мұхаммед Хайдар Дулат

Мұхаммед Хайдар Дулат (Дулати) – ортағасырлық тарихшы, әдебиетші. 1499 жылы Ташкентте дүниеге келіп, 1551 жылы Үндістандағы Кашмирде қайтыс болған. Моғолстан тарихын, басқа да түркі халықтары тарихын қамтыған әйгілі «Тарих-и-Рашиди» шығармасының және «Жаһаннаме» дастанының авторы. Жетісу жеріндегі ежелгі дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Мұхаммед Хайдар Дулаттың балалық шағы Мұхаммед Шайбани хан бастаған көшпелі өзбектердің Әмір Темір әулеті мемлекетімен соғысы, Моғолстанның ыдырауы, Қазақ хандығының өркендеу дәуірімен тұтас келеді. Ол атақты Бабырмен бөле болған (шешелері апалы-сіңлі). Сондықтан да, ол алғашында Кабулда, кейіннен Қашқарға тұрды. Одан Үндістанға өтіп, Ұлы Моғолдар сарайында әскербасы болды. Кашмирді билеп тұрған шағында ол жергілікті халықтың көтерілісі кезінде қаза тапты. М.Х. Дулат жан-жақты білімді адам болған. Сол кездегі саяси оқиғалар мен қайраткерлерді, Қазақ ордасы, Орталық Азия, Моғолстан тарихын, әсіресе, дулат тайпасының тарихын жетік білді. 1541-1546 жылдардағы Кашмирде «Тарих-и-Рашидиді» жазды.Бұл еңбекте Қазақ хандығының құрылуы жайында мол құнды деректер бар.

Ақпараттық десант

Орта буын

5-сынып

Қазақ хандығының құрылуы (жалпы шолу)

1-оқушы: Қазақ хандығының қалыптасуы. XV ғасырдың 50–60 жылдары Қазақстанның орталық өңірін Әбілхайыр хан билеп тұрды. Ол өзбек және қазақ тайпаларының басшысы болатын. Соғысқұмар ханның қатал билігіне бағынғысы келмеген Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілхайыр ханға қарсы шықты. Қазақ тайпалары мен руларының көбі Керей мен Жәнібекті қолдады. Енді Керей мен Жәнібек өз алдына жеке хандық құруды ойлап, соңына ерген халқымен оңтүстікке қарай көше жөнеледі.

2-оқушы: Сол кезде Жетісуде билік жүргізген Есенбұға хан (1429–1462) Керей мен Жәнібекті құшақ жайып қарсы алады. Шу мен Қозыбасы аймағынан қоныс бөліп береді. Әбілхайырға наразы қазақтар Жәнібек пен Керей сұлтанның қасына көшіп келіп қосыла береді. Сұлтандар төңірегіне жиналған адамдар саны екі жүз мыңға жетеді. Сөйтіп, 1465–1466 жылдары Қазақ хандығының негізі қаланады.

3-оқушы: Қазақ хандарының негізі Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ханнан тарайды. Ал осы Шыңғысханның ұрпақтары қазақтың төре руын құраған.

4-оқушы: Керей мен Жәнібек бір-біріне туыстас адамдар болған. Екеуінің де аталары - кезінде ел билеген әйгілі хандар. Жаңа жерге келіп хандық құрған қазақ халқы жасы үлкен Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Керей хан – Қазақ хандығының тұңғыш ханы.

5-оқушы: Жәнібек хан Керейден кейін хан болып сайланды. Ол шамамен 1471–1480 жылдары ел биледі. Жәнібек хан кезінде Қазақ хандығы айналасына өзінің дербес ел екендігін танытты.

6-оқушы: Қазақ хандығындағы ең жоғарғы мемлекет билеушісі – хан болды. Хан билігі атадан балаға мұра ретінде қалдырылды.

7-оқушы: Қазақ хандығы көптеген ұлыстарға бөлінген, әр ұлыс жүз мыңнан астам адамнан тұрған. Оларды Шыңғысхан ұрпақтарынан тараған сұлтандар басқарған.

8-оқушы: Сұлтандардың ерекше құқықтары болды. Олар хан тағына сайлана алады. Оларды тек хан соты ғана соттай алатын.

9-оқушы: Би – Қазақ хандығындағы аса құрметті атақ. Өмір тәжірибесі мол, сот мәселесін жетік білетін, әділ, шешен, дана адамдар ғана би бола алатын.

10-оқушы: Батыр – ержүрек, қаһарман жауынгерге берілетін атақ. Батыр атану үшін шайқаста ерлік көрсетумен қатар, соғыс тәсілін жетік меңгеру қажет.

1-оқушы: Бай – мыңдаған малы бар дәулетті адам.

Кері байланыс

1-оқушы:Қазақ хандарының әулеті Шыңғысханның қай ұлынан тарайды? Жошы хан

2-оқушы Қазақ хандығы құрылған жыл? 1465 -1466 ж.ж.

3-оқушы Қазақ хандығының тұңғыш ханы? Керей хан

4-оқушы Ержүрек, қаһарман жауынгерге берілетін атақ? Батыр

5-оқушы Керейден кейін қазақтың ханы болып кім сайланды? Жәнібек хан

1-оқушы Керей мен Жәнібек сұлтандар кімге қарсы шықты? Әбілхайыр хан

2-оқушы Есенбұға хан Керей мен Жәнібекке қай аймақтан қоныс бөліп береді? Шу мен Қозыбасы

3-оқушы Қазақ хандығында кімдер хан тағына сайлана алды? Шыңғысхан ұрпақтарынан тараған сұлтандар

4-оқушы Қазақ хандығынын құрылуына биыл неше жыл толады? 550 жыл

5-оқушы Шыңғысханның ұрпақтары қазақтың қай руын құраған? төре

6-сынып

Қазақ хандығының басқарушылары

1-оқушы: Қазақ мемлекетінің шаңырағын көтерген алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібек. Олар елін, жерін жауға бермей, қорғай білді.

2-оқушы: 1511-1518 ж.ж. Қасым ханның тұсында халық тұрғындарының саны 1 млн. дейін жетті.

3-оқушы: Қасым хан мемлекеттің қоғамдық өмірінде қарама-қарсы қайшылықтарды болдырмау үшін «Қасым ханның қасқа жолы» деген заңдар шығарды.

4-оқушы: «Қасым ханның қасқа жолы» заңдарының орындалуын қатаң талап етудің арқасында Қазақ хандығының күш-қуаты артып, әлем таныған қуатты мемлекетке айналды.

5-оқушы: Қасым ханның тұсында Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағы елдермен, Батыс Сібір хандығымен, Ресеймен сауда-саттық және дипломатиялық байланыстар жасалды.

6-оқушы: 1538-1580 ж.ж. Қасым ханның баласы Хакназар (Ақназар). Әкесі сияқты саяси жағдайды алдын ала болжай білген.Ел басқаруда сабырлық танытып, мемлекетінің пайдасы үшін дұрыс шешімдер қабылдап отырған.

7-оқушы: Хакназар хан тұсында Қазақ хандығы Мәскеумен сауда байланыстарын орнатып, саяси қарым-қатынас жасады. Ресеймен қатынас жасауда Хақназар хан әкесі Қасым ханның жолын ұстанды.

8-оқушы: 1582-1598 ж.ж. Шығай ханның баласы Тәуекел, көреген саясаткер, қазақ жерін кеңейтіп, қазақ хандығының беделін халықаралық деңгейге дейін көтере білді.

9-оқушы: 1598-1628 ж.ж. Тәуекелдің інісі Есім хан мемлекет тұрғысындағы ірі қайраткер. Қоныс тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасында қарым-қатынасқа туындайтын дау-шардың шешімдері «Есім ханның ескі жолы» далалық заңдар ережелерін жасады.

10-оқушы: 1628-1652 ж.ж. аралығында Есімнің баласы Жәңгір хан болды. Қазақ халқы оның жоңғарларға қарсы күрестегі ғажайып ерліктері үшін Салқам Жәңгір атады.

1-оқушы: Салқам Жәңгір 600 жауынгерімен 50 мыңдық жоңғар әскеріне қарсы шықты.

2-оқушы: Жәңгірдің жауректігі мен тапқырлығы, көрегендігі қазақ халқының мерейін үстем етті. Шайқасты ұйымдастырып, оған басшылық жасаған шапырашты Қарасай, арғын ағынтай, найман Көксерек, алшын Жиембет, қаңлы сарпың т.б. батырлар болды.

3-оқушы: 1680-1715 ж.ж. Жәңгір ханның баласы Тауке хан, көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдыретті күшті хан болды.

4-оқушы: Қазақ хандығы заңы «Жеті жарғы»  ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан әдет-ғұрыптық ережелер негізін жасады.

Кері байланыс

«Сәттілік шаршысы»

Ойын алаңы бірнеше бөлікке бөлінген. Бөліктері жазылған. Әр бөлікте ханның есімі жазылған. Олар 5 немесе одан да көп болуы мүмкін. Оқушы «Сәттілік кубигін» лақтырады. Қай бөлікке түссе, сол бөліктегі Әміршінің Қазақстанның дамуы мен құрылғанына қандай үлес қосқаны туралы айтып беруі керек. Оның қазақ халқының тарихи тағдырына әсер еткенін көрсету.

Қорытындылау. Әр дұрыс жауап үшін оқушылар фишка алады. Фишкаларды санау арқылы жеңімпаз анықталады. Жеңімпаздарды құттықтау.

7-сынып

ХV-ХVІІ ғғ. Қазақ хандығының мәдениеті

1-оқушы: Қазақ халқының қалыптасуына байланысты оның өзіне тән материалдық және рухани мәдениеті де дамып, жетіліп отырды. Қазақ халқының жан дүниесі, ой-арманы, тұрмыс-тіршілігі мазмұны терең, көркемдігі жоғары, құнарлы қазына – ауыз әдебиетінен көрініс тапты.

2-оқушы: Қазақ халқының ауыз әдебиетінде жыраулар поэзиясы ерекше орын алды. Жыраулар ерте кезде хандардың жанында кеңесші қызметін атқарды, батырларды дәріптеді, қаза тапқан белгілі адамдарға жоқтау арнады. ХV-ХVІІ ғасырларда: Доспамбет, Марғасқа, Жиенбет, Ақтамберді, Үмбетей, Шалкиіз, Бұхар т.б. жыраулар өмір сүрді.

3-оқушы: Доспамбет жырау – сөз бастаған шешен, қол бастаған батыр болған. Оның өлеңдерінен жастарды ерлікке, елін, жерін шапқыншы жаулардан қорғауға шақырған жалынды насихат, үгіттің сарыны сезіледі.

4-оқушы: Жиенбет жырау Есім ханның Кіші жүздегі ел басқарушы биі, әскербасы, батыры болған. Ол Есім ханның соғыстарына қатысып, ерлігімен, іскерлігімен, тапқырлығымен көзге түседі. 1620 жылы ойраттармен арадағы соғыста жеңіске жетуге үлес қосады. 1627 жылы Есім ханнан бөлініп, өз алдына тәуелсіз хандық құрғысы келген Ташкент ханы Тұрсынның көтерілісін басуға қатысады. Кейін Есім ханның кемшіліктерін, қатыгездігін байқап, оны қатты сынға алады.

5-оқушы: Қазақ ертегілері халық тұрмысының түрлі жақтарын, қоғамдық өмірін, арман-талабын айқын көрсетеді. Сол кезде кең таралған ертегілер «Ер Төстік», «Құламерген», «Алтын сақа», «Аламан мен Жоламан», «Асан Қайғы», «Қарамерген». Аяз би, Жиренше.

6-оқушы: Алдаркөсе сияқты ертегі кейіпкерлері қатал,қиянатшыл хандарды, дүниеқұмар байларды, әділетсіз билерді әшкерлеп, мазақ етеді.

7-оқушы: «Ер Сайын», «Қамбар», «Алпамыс», «Ер Қосай», «Төрехан», «Телағыс», «Құбағұл» дастандарында елін қорғаған ер бейнесі көркем тілмен кестеленген.

8-оқушы: Лирикалық поэмалар- «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Айман-Шолпан», «Қыз Жібек», «Күлшеқыз», «Мақпалқыз» жырларында халық тұрмысы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері де кең көлемде көрініс тапқан.

9-оқушы: Қазақ халқының ойын-сауық, той-думаны музыкасыз өткен емес. Халық арасында көп тараған музыка аспабы-домбыра. Қобыз да кең тараған, көнеден келе жатқан ысқышпен ойналатын аспап. Бұдан басқа қамыстан, кейде ағаштан жасалған сыбызғы аспабы болды. Дабыл, дауылпаз –ұрып ойналатын аспап, асатаяқ, қоңырау –сілкіп ойналатын аспаптар.

10-оқушы: Қазақтың өлең-жыр өнерінде көп тараған терме еді. Бұл әр алуын ырғақпен, қысқа қайырып айтатын өсиет, насихат түрінде болды. Терменің өлең жолдары көбінесе 7-8 буынды болып келеді.

1-оқушы:Дарынды қазақ өнерпаздары музыка аспаптары арқылы орындалатын ғажайып күйлерді дүниеге әкелді. Домбырашы өзінің күйін орындаудан бұрын күйдің шығу тарихын, мазмұнын қысқаша баяндап беретін болған.

2-оқушы: Халқымыздың рухани мәдениеті оның күнделікті өмірі, шаруашылығында атқарылатын әдет-ғұрпы мен салт-санасында көрініс тапқан. Мәселен қазақтар қыстаудан көшкенде қыстау мен малын отпен тазарту салтын міндетті түрде атқарған.

3-оқушы. Тіл-көз тимеу үшін де әр түрлі ырымдар жасалған. Мысалы, көш керуеніндегі түйелерге қырғауылдың ұзын қауырсынынан төрт басты қарқара тағылған. Мұны «қарқаралы көш» деп атаған. Бұл тіл-көз қарқараға ауады деген сенім. Қымыз ашытып «қазық майлау» немесе «бие мұрындық» деп аталатын шағын той-томалақ жасаған.

4-оқушы: Көшіп-қонып жүрген қазақтар жұлдызды аспанға бақылау жасауда көп тәжірибе жинақтады. Аспан сырларын ұғып, көңілге түю шексіз-шетсіз далада адаспай, жан-жағына тез бағдарлауға, жайылымды, құдықты көздеген жерін таба білуге үйретті.

5-оқушы: Есепшілер маусымды өзгерістерді дәл ажыратып, қыстаудан жайлауға шығу, одан қайту мезгілдеріндегі ауа-райын болжап отырды. Қазақтар «жұлдызды аспан картасын» жатқа білді. Темірқазықты түнде жүріс бағытын бағдарлауға пайдаланды, «Жетіқарақшы» қазақтар үшін астрономиялық сағат болды.

6-оқушы: Күзде күн ұзарған кезде бақташылар Жетіқарақшыға қарап, кезектің ауыстырылатынын білген. Меркурийді «Таң жұлдызы», кейде «Кіші Шолпан» деп атаған. Тараз жұлдызы көрінсе – таң салқындайды, егістікті жинауға дайындықты бастайды.

7-оқушы: Есепшілер айдың қозғалысын бақылап, 1 жылды 12 айға, 1 айды 3 аптаға бөлген. Жыл мезгілдерін Үркерге байланысты белгілеген. Мүшелік күнтізбеде уақыт есебі 12 жылдық мүшелмен есептелді, әр жылға хайуан аты берілді. Мүшел жас: 13,25,37,49,61,73,85,97

8-оқушы: Қазақтарда тұрғын үйдің екі түрі болды. Жаздыгүні жеңіл киіз үйлерде тұрса, қыстыгүні жер үйде шымнан, балшықтан немесе тастан салынған жылы үйде тұрды. Жазғы үйдің екі түрі болды, оның бірі-киіз үй, екіншісі арба үстінде орнатылған жылжымалы үй-күйме болды.

9-оқушы: Киіз үй үш бөліктен – шаңырақ, уық, керегеден тұрды. Үйді жауып тұратын киіздер-туырлық, үзік, түндік деп аталды. Киіз үйдің бауы- басқұр негізгі бекіту, біріктіріп байлау қызметін атқарды. Үйдің дәл ортасында от жағатын орын- ошақ болды. Керегелер санына қарай киіз үйлер 6,8,12,15,18 қанатты болып бөлінеді. 12 қанатты үй 100-120 м² алаңды алды. Киіз үйдің оң қанаты әйелдер бөлігі саналып, төсек орын, бесік, үй аспаптары, ыдыс-аяқтар орналастырылды, ал сол қанаты ерлер бөлігі саналып, ер-тұрман, қару-жарақтар қойылды.

10-оқушы: Қазақ халқы өзіндік бірегей бай мәдениетті дүниеге келтірген, ол қазіргі уақытқа дейін жалғасын табуда.

Кері байланыс:

Сұрақтар:

1. ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы қандай жырауларды білесің?

2. Қазақтарда халық күнтізбесі қалай дамыды?

3. Киіз үй туралы не білесің?

4. Қазақ халқының ауыз әдебиеті қалай дамыды?

5. Қазақ ерлері қандай аяқ киім киді?

6. Қазақтар қыстаудан көшкен кезде қандай ырымдар жасалған?

7. Қазақ халқында қандай музыкалық аспаптар болған?

8. Терме деген не?

8-сынып

Қазақ хандығының мемлекеттік-әкімшілік құрылымы

1–оқушы: Ұлттың қалыптасу барысында ұлттық басқару жүйесінің қажеттілігі туындады. Қазақ хандығының басқару жүйесі жеті тармақтан тұрды.

2-оқушы: Ауылдық басқару. Қазақ халқының ең бірінші қоғамдық басқару жүйесі болып табылады. Ол туыстас жақын адамдардың бірнеше отбасынан құралады. Ауылды басқаратын адамды ауылнай немесе ауылбасы деп атады.

3-оқушы: Ауылбасы ауыл ішінде беделі күшті білгір, тәжірибелі және ауқатты адам болуы керек. Оның атқаратың міндеттері: ауылдастардың шаруашылықтарын басқару, маусымдық көші көн уақытын белгілеу, ауылдың адам мен көлік күшін дұрыс пайдалану, ауыл ішіндегі дау-жанжалдарды әділ шешіп отыру. Жоғарыдан келетін бұйрықтар мен жарлықтарды өз кезінде орындау болды.

4-оқушы: Ата-аймақ. Бір атадан тараған, жеті атаға дейін қосылатын бірнеше ауылдан құрылады. Ата аймақты басқаратын адамды ақсақал деп атады. Ауылбасылар «ақсақалмен» кеңесіп, оның шешімін мүлтіксіз орындап отырады.Ақсақал ата-аймақ ішіндегі неке мен отбасы, мұрагерлік пен енші т.б. мәселелерді шешуге құқылы болды. Жеті ата арасындағы дау-жанжалды реттеп, кінәлі жағын жазалады.

5-оқушы: Рулық басқару. Ру он немесе он бес аймақтан құрылатын болған. Руды басқаратын басшысы ру биі немесе рубасы деп атады. Руға өз қасиетімен, не аталарынан мұрагерлікпен жеткен адам билік етті. Рубасы ақсақалдарды жиып алып, оларға ақыл-кеңес берді, жоғарыдан келген жарлықтар мен бұйрықтарды орындап отырды. Өзінің рулық аймағында кездесетін дау-шар болса, оны әділдікпен шеше білді, көпті көрген мол тәжірибелі өте білікті адам болады.

6-оқушы: Ұлыстық билік. Ұлыс бірнеше рудан құралды. Ұлыстың бас билігі, сыртқы саясаты және әлеуметтік өмірге басшылық, ұлыс сұлтанның немесе ханның қолында болды. Ұлысбасы хан немесе сұлтандар билер кеңесіне сүйенген. Сұлтандар әдетте хандар мен ақсүйектердің әулетінен шыққандар болды.

7-оқушы: Жүздік билік. Жүз бірнеше ұлыстан құралды. Сондықтан жүздің басшысы, қызметі би атағының ең биік деңгейі. Жүздің билеушісін хан деп атады Әрбір жүз өзінің ханын сайлайтын.

8-оқушы: Хандық билік. Хандық үш жүзден құрылды. Қазақ хандығының билігі Ұлы ханның қолында болды (Түркі дәуірінде оны қаған деп атаған). Хан елдің сыртқы саясатын өз қалауымен жүргізді. Төре тұқымының ішкі әулеттік даулары хан алдында шешілген, ал қара қазақ баласының дауын кез келген төре шеше алған.

9-оқушы: Құрылтай (немесе Мәслихат) бүкіл қазақ халқы ұлтының бас қосқан кеңесі. Ел басына ауыр күн туғанда күрделі мәселелерді талқылауға үш жүздің бас көтерер азаматтары түгел қатынасады. Құрылтайдың немесе мәслихаттың кеңесінде көрші елдермен соғысу немесе одақ құру т.б. бойынша шешімді бекіту не бекітпеу мәселесі қаралған.

10-оқушы: Қазақстың ханын сайлауға барлық рудың атақты, сыйлы шонжарларды қатынасты. Ру басшылары хан болып сайланатын адамды ақ киізге отырғызып көтереді. Би-сұлтандар ақ киіздің шетінен ұстап, жиналған жұртты аралайды. Ханды үш рет көтереді, халық әрбір көтерген сайын «Хан», «Хан», «Хан» деп үш-төрт рет айғайлап, дауыстайды. Содан кейін жиналған жұрт жапа-тармағай жабылып, ханды көтерген киізді «Тәбәрік» етіп бөліп алады.

Кері байланыс:

-Қазақ хандығында басқару жүйесі қандай болды?

-Ханды кімдер сайлады?

- Ханталапай дегенді қалай түсіндіңдер?

-Сұлтандар деп кімдерді айтты?

-Кім руды басқарды?

-Ата аймақ деген не?

-Ауылды кім басқарады?

-Қазақ хандығында қандай топтар мен әлеуметтік құрылымдар болды?

Жоғарға буын

9-сынып

«Бәйге» ойыны

Ойын шарты:

І айналым: Тест тапсырмасын орындайды (тест тапсырмасын 18 ұпайдан жоғары алған оқушылар екінші айналымға өтуге құқылы)

ІІ айналым: Бәйге (интеративті тақтадағы тапсырмаларды орындайды)

А) "Сандар сөйлейді" (сандарды таңдап, сұрақтарға жауап береді.)

Б) "Портреттер сөйлейді" (Хандардың суреттері жасырулы тұрады, тұлғаға қатысты сұрақтар қойылады, тұлғаны табады.)

В) Шығармашылық тапсырма " Егер де мен........"

Ойын барысы:

І айналым Тест тапсырмасы.

1. Қазақ хандығы құрылуы алғышарттарының бірі сол кездегі Қазақстан жеріндегі екі мемлекеттің ішкі-сыртқы жағдайындағы оқиғалар болды. Ол қай мемлекеттер?

А) Әбілқайыр хандығы мен Мауараннахр

В) Мауараннахр мен Моғолстан

С) Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан хандығының

Д) Ақ Орда мен Ноғай Ордасы.

2. Керей мен Жәнібектің Батыс Жетісуға көшіп келуін 1465-1466 жылдар деп жазған кім?

А) Мұхаммед Хайдар Дулати

В) Қадырғали Қосымұлы Жалайри

С) Масұд ибн Усман Кухистани

Д) Әбілғазы Бахадур

3. Қасым ханның таққа отырған жылы:

А) 1509 жылы

В) 1511 жылы

С) 1512 жылы

Д) 1480 жылы

4. Хақназар хан кіммен "дос болып, өзара көмектесу" жөнінде "ант беріскен шарт" жасасты:

А) Баба сұлтан

В) Абд ар-Рашид

С) Шайбани ханмен

Д) ІІ Абдаллахпен

5. Қасым хан өмірінің соңғы кезінде қай қалада билік жүргізді?

А) Сайрамда

В) Түркістанда

С) Сығынақта

Д) Сарайшықта

6. Тәуекел сұлтанның Баба сұлтанды өлтірген үшін, Абдаллах хан Самарқан өлкесіндегі қай уәлаятын сыйға берді?

А) Ташкентті

В) Искандерді

С) Мүншиді

Д) Африкентті

7. Тәуке хан ел билеуде арқа сүйеді

А) Сұлтандарға

В) Билерге

С) Ақсақалдарға

Д) Батырларға

8. Тәуке ханның тұсында жасалған заң жинағы:

А) "Қасқа жол"

В) "Жеті жарғы"

С) "Ескі жол"

Д) "Билік келісім"

9. Ауылды басқаратын адам

А) ауылнай

В) ақсақал

С) би

Д) рубасы

10. Бүкіл қазақ ұлтының бас қосқан кеңесі

А) жиналыс

В) құрылтай

С) мәжіліс

Д) съезд

11. XVI ғасырдың соңындағы Қазақ хандығының астанасы

А) Сығанақ

В) Сайрам

С) Түркістан

Д) Сауран

12. Есім ханның ең жақын жорық жырауы

А) Шалкиіз

В) Сыпыра жырау

С) Марғасқа

Д) Доспамбет

13. Қазақ феодалдық мемлекетінің бұрынғы шекарасын қалпына келтірген мемлекет қайраткері, Үш Жүздің басын біріктірген Абылай хан өмір сүрген кезең

А) 1711-1781 жылдары

В) 1715-1785 жылдары

С) 1720-1785 жылдары

Д) 1711-1789 жылдары

14. Қазақ хандығының құрылуына Қазақстанның қай аумағында негіз қаланды:

А) Батыс Жетісу жерінде

В) Орталық Қазақстанда

С) Шығыс Қазақстанда

Д) Орта Азияда

15.Есім ханның ел билеген жылдары

А) 1523-1518 жылдары

В) 1538-1580 жылдары

С) 1582-1598 жылдары

Д) 1598-1628 жылдары

16. Егіншілікпен айналысатын малы жоқ кедейлер

А) Қараша

В) Жатақ

С) Егіншілер

Д) Төлеңгіт

17. 1771 жылы қазақ хандығына қалыптасқан дәстүр бойынша өлген билеушінің орнына оның үлкен ұлы отыруы тиіс

А) Абылай

В) Әбілпайыз

С) Есім

Д)Әбілқайыр

18. Кіші жүздің соңғы ханы

А) Уәли хан

В) Шерғазы хан

С) Нұралы хан

Д) Жәңгір хан

19. 1841 жылы тамыз айында хандық билікті қалпына келтірген Кенесары қазақ қауымында белгілі билер сотын жойып, оның орнына...

А)хандық сот

В) билер соты

С) халық соты

Д)азаматтық сот

20. 1845 жылға дейін хандық билік сақталды.

А)Ішкі Ордада (Бөкей хандығы)

В) Кіші жүзде

С) Орта жүзде

Д) Ұлы жүзде

ІІ айналым: Бәйге (интеративті тақтадағы тапсырмаларды орындайды)

А) "Сандар сөйлейді" (сандарды таңдап, сұрақтарға жауап береді.)

10	20	30	40	50
10	20	30	40	50
10	20	30	40	50

10 - Қазақ хандығының негізін қалағандар? /Керей мен Жәнібек/

10 - Қазақ хандығының тағына алғаш отырған кім? /Керей/

10 - "Тарих- и- Рашиди" еңбегінің авторы кім? /М.Х.Дулати/

20 - Қозыбасында Қазақ хандығы нешінші жылы құрылды? /1465-1466жж/

20 - Сыр бойындағы қандай қалалар Қазақ хандығының күш-қуатын, саяси беделін нығайтып, әлемге танытты? / Сығанақ, Сауран, Созақ/

20 - Есім ханның тұсында жасалған далалық заңдарға байланысты жасалған заңы: /"Есім ханның ескі жолы"/

30 - 1643 жылы қай шайқаста Жәңгірдің санаулы сарбазы Жоңғардың 50 мың әскеріне қасқайып қарсы тұрды? /Орбұлақ/

30 - 1573 жылы Қазақ хандығымен одақ құру үшін орыс елшілерінен кімдер келді? /С.Мальцев пен Т.Чебуков/

30 - Қай жылы Құл-Мұхаммед елшілігіне жауап ретінде Мәскеуден тілмаш Вельямин Степанов жіберілді? / 1595 жылы/

40 - Хан тағына кімдердің ұрпағынан сайланды? /Шыңғысхан ұрпағы сұлтандар, төре тұқымдары/

40 - Абылай хан қай жерде жерленген? /Түркістандағы Ахмет Иасауи кесенесінде/

40 - Абылай ханның өте бір ұнатқан ақыны: /Тәтіқара/

50 - Қазақ елінің халықаралық жағдайының шиеленісуі Кіші жүз ханы Әбілқайыр қай мемлекетпен тығыз байланыс орнатуға тырысты? /Ресей/

50 - 1740 жылы тамыз айында Орта жүз ханы Әбілмәмбет пен Абылай қай жерде Ресей империясының билігін мойындады? /Орскіде/

50 - Қазақ хандарының негізгі міндеттері: /Елдің ішкі-сыртқы өмірін реттейтін заңдар мен бұйрықтар шығарады, көші-қон қонысты белгіледі, әскердің жоғарғы басшысы болды/

Б) "Портреттер сөйлейді"(Хандардың суреттері жасырулы тұрады, тұлғаға қатысты сұрақтар қойылады, тұлғаны табады.)

Жаңадан құрылған Қазақ хандығының тағына Шыңғысханның ұрпағы болғандықтан, ........................... сұлтандардың екеуінің де отыруға құқығы болды.

.......... – қазақ феодалдық мемлекетінің бұрынғы шекарасын қалпына келтіріп, өз хандығы кезінде елдің саяси-экономикалық дамуына түбірлі өзгерістер енгізген атақты мемлекет қайраткері.

Ол көрші ірі Ресей мемлекетімен тығыз байланыс орнату арқылы қалмақтар мен башқұрттардың қазақ жерін мазалауын тотатуға тырысты.

Абылай ханның ұлдарының бірі Қасым төренің баласы .................... . Ол ХІХ ғасырдағы бүкіл Қазақстанды қамтыған ұлт-азаттық күресті басқарды.

В) Шығармашылық тапсырма " Егер де мен........"

Ой-толғау

10-11 сыныптар үшін дебат

Карл Поппердің форматының элементтері бар саяси дебаттың қысқаша ережесі:

Ойынға 2 топ қатысады: Үкімет және Оппозиция

Қазақ хандығының құрылғандығына 550 жыл толуына орай жоғары сынып оқушыларына дебат өткізу үшін мына тақырыптар ұсынылады:

1. Қазақ мемлекетінің дамуы тек ХХ ғасырдан бастау алады.

2. Қазақ хандығының тарихи мәні жас ұрпақтың санасына тиісті орын алып отыр.

3. Мектеп бағдарламасында қазақ хандығы жөнінде ақпарат жеткілікті деңгейде және тиімді ұсынылған.

Мысал:

1. Резолюция Қазақ хандығының тарихи мәні жас ұрпақтың санасында тиісті орнын алып отыр.

2. Дефинициялар:

Қазақ хандығы –

Тарихи сана –

Ұрпақ – т.б. (анықтамасы, қайнар көзі)

1. Status qwo: Қазақ хандығының мәдениеттің дамуында, рухани өмірде, қазақ тарихында, тіпті әлемдік аренада алған орнын насихаттау мақсатында Қазақ хандығының 550 жылдығы атап өтілуде.

2. Мәселе: Қазақ хандығы жөніндегі ақпарат мардымсыз, оқушылардың қызығушылығын арттыруға ықпалы аз, тәрбиелік-танымдық әсері болмады.

3. Себеп 1: 1. Қазақ хандығы жөнінде білуге қажеттілік тумады. (Ф №1, қайнар көзі)

4. Шешу жолы 1: Мектеп бағдарламасына Қазақ хандығының тарихына арналған элективті курс бағдарламасын енгізу (интерактивті)

5. Нәтиже: Сынақ нәтижесінде оқушылардың Қазақ хандығы жөнінде қомақты білім қалыптасады.

Ескертпе: Бұл кейістің қысқаша нұсқасы мысал ретінде ұсынылған, мұғалім өз шеберлігіне қарай басқаша көзқараспен кейс құрамдауы мүмкін

1. жақтаушы:

Қарар (Резолюция)

1. Қарадың кілтті сөздері (Дефинициялар) Анықтамасы. Қайнар көзі.

2. Status qwo (Бүгінгі күнгі жағдай)

3. Мәселе

Проблеманың себептері:

Себеп 1 (Факт №1)

Себеп 2 (Факт №1

Шешу жолы 1

Шешу жолы 2

Нәтиже 1

Нәтиже 2

Үкімет философиясы

Қорытынды.

1-даттаушы:

Спикердің сөзі 2 бөлімнен тұрады:

1. Үкіметтің 1 спикерінің ұсынған кейсіне қарсы қақтығыс нүктелерін қамтамасыз етуге міндетті.

Қақтығыс нүктесі 3-тен кем болса қақтығыс әлсіз болғаны ( Үкімет ұсынған кейске шабуыл жасайды,яғни кейс құрылымы бойынша жоғарыдан төмен қарай қақтығыс жасалуы керек)

Қақтығыс нүктелері қамтамасыз етілген соң, контркейс ұсынады.

Оппозицияның философиясы.

Қорытынды.

2-жақтаушы:

Спикердің сөзі 2 бөлімнен тұрады: Ребатл жасайды.

1. Кейсті қалпына келтіру,

2. Жаңа фактілер арқылы күшейту. Факт №2.

Ескерту: Жаңа аргумент енгізілмейді.

Үкімет философиясы

Қорытынды

2-даттаушы:

Спикердің басты міндеті қалпына келтірілген Үкімет кейсін қайта әлсірету, қақтығыс нүктелерін қамтамасыз ету.

Оппозицияның философиясы.

Қорытынды.

3-жақтаушы:

Спикердің басты міндеті қалпына келтірілген Үкімет кейсін қайта әлсірету, қақтығыс нүктелерін қамтамасыз ету.

Оппозицияның философиясы.

Қорытынды.

3-даттаушы:

Спикердің міндеті ойынға сараптама жасау. Жаңадан ештеңе енгізбейді, қарсы топтың әлсіз тұстарын, өз тобының басым түскен жерлерін талдап, осыған төрешінің көзін жеткізу.

Оппозицияның философиясы.

Қорытынды.

Ескерту:

1. Спикерлер өз позициясының дұрыстығына төрешінің көзін жеткізуі тиіс;

2. Дебат этикасын сақтауы керек;

3. Қолданылған дерек көздері, ресурстар соңы 5 жылды қамтуы керек;

4. Айқас сұрақтар 2 мақсатта қойылады: 1. Анықтап алу. 2. Қарсы топты тығырыққа кіргізу. Позициясын әлсірету.

5. Кейстің құрылымы логикалық тізбекті құрауы керек.

І Ж – 3 мин

І Ж х ІІІ Д – 1,5 мин (айқас сұрақтар)

І Д – 3 мин

І Д х ІІІ Ж – 1,5 мин (айқас сұрақтар)

ІІ Ж – 3 мин

ІІ Ж х І Д – 1,5 мин (айқас сұрақтар)

ІІ Д – мин

ІІ Д х І Ж – 1,5 мин (айқас сұрақтар)

ІІІ Ж

ІІІ Д

Педагогикалық ұжым мен ата-аналар қоғамына арналған ақпарат

«Қасым ханның қасқа жолы»

«Қасым ханның қасқа жолы» – Қасым хандық құрған кезде (1511-1521) ел басқару ісінде қолданылған әдет-ғұрыптық заң ережелернің жиынтығы. Оның негізінде орта ғасырларда Қыпшақ, шағатай ұлыстары қолданған «ярғу» заңы (қазақсша «жарғы» – хақиқат деген ұғымды білдіреді) алынған. Тіпті, шариғат қағидасы мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның қол астында өткен соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым хан өз заңында халықтың көкейінен шыққан әрі ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық «жарғыны» жаңғыртып, күшейтті. Бұл заңға енген ережелер: 1) мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы); 2) қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу); 3) әскери заң (аламан міндеті, қосын жасақтау, қарақазан, ердің құны, тұлпар ат); 4) елшілік жоралары; 5) жұртшылық заңы (ас,той, мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері). Бұл жарғылар халық арасында «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталып кетті. «Қасым ханның қасқа жолының» қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп, Есім хандық құрған тұста (1598-1645) «Есім ханның ескі жолы» деген жаңа атқа ие болды. Тәуке ханның тұсында (1680-1708), жоңғар шапқыншылығына байланысты саяси жағдайдың аса шиелініскен кезеңінде, бес тараудан тұратын ежелгі ережелерге тағы да екі тарау қосылып, «Жеті жарғы» деп аталған. Олар: жесір дауы және құн дауы еді. Бұл кезеңде шапқыншылық, кісі өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына шығарып, қылмыс заңына айналдырған. XV –XVIII ғасырларда қолданылған ежелгі жарғының үзінділері халық аузында мәтел сөздер қалпында сақталған. Мысалы, «Қара қылды қақ жарып», «Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру», «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», т.б.

«Есім ханның ескі жолы»

«Есімханның ескі жолы»– дәстүрлі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңдарының жиынтығы. Оның негізі Қасым хан тұсында «Қасым ханның қасқа жолы» деген атпен 1511-1523 жылдары қабылданған.Есім хан ғасыр бойы сұрыпталып, орныққан осынау жол-жоралғы, әдеп-ғұрып жоспарын өз заманның әскери-саяси және әлеуметтік қажеттіліктеріне орай жетілдіріп жүйеледі. Кейінен қазақ қоғамында бұл заңдар жиынтығы «Есім ханның ескі жолы» деген атпен қалды. Дау шешіп, төрелік айту құзыретін иеленген би-қазылардың оны білуін міндетті етңп санаған.

«Жеті жарғы»

«Жеті жарғы»–XVII ғасырдың аяғы мен –XVIII ғасырдың басында Тәуке хан тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының жинағы. Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қарастырып, хандық билікті нығайтуға күш салды. Қазақ қоғамының дамуы қуатты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарын, «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолын» одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинады. Олардың ішінде атақты Толе, Қазыбек, Әйтеке билер болды. Шамамен, Түркістан төңірегіндегі Күлтөбенің басында «Тәуке ханның Жеті жарғысы» деген атауға ие болған заңдар жиынтығы қабылданды.

Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың Тәуелсіздік күніне арналған салтанатты жиындағы сөзі

2014 жылғы 15 желтоқсан

«Қазақстан Республикасының  Тәуелсіздігі –
Мәңгілік Елдің Ұлы тарихы»

Құрметті қазақстандықтар!

Жаңа сын-қатерлерге біздің лайықты жауабымыз «Нұрлы Жол» Жаңа Экономикалық Саясаты болды.

Біріншіден, әлемнің құбылмалы жағ­дайында инфрақұрылымды дамытуға басымдық берілуі – қазіргі дүниедегі табысты ұлттардың ортақ тренді.

Екіншіден, сапалы жолдар мен коммуникациялар сала отырып, біз өңірлік және жаһандық экономикалық байланыстарға тереңірек кооперацияланамыз.

Үшіншіден, инфрақұрылымдар құрылысының кең ауқымды жобалары – шетел инвестицияларының тұрақтылығы.

Олар ұзақ мерзімді экономикалық өсімді қамтамасыз етеді.

Төртіншіден, бұл лайықты еңбекпен қамтылудың, еңбек өнімділігі өсімі мен халық әл-ауқатының берік кепілі.

Бесіншіден, «Нұрлы Жол» – барлық өңірлер үшін жаңа мүмкіндіктер.

Мемлекетіміздің жүрегі – Астанадан тарайтын жолдар адам мен тауарды ғана емес, елорданың жасампаз рухын күллі елімізге тарататын күретамыр.

Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ел тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ болашағы сияқты ұлы құндылықтар ғана ғұмырлы.

«Нұрлы Жол» – бізді елдік  құн­ды­лықтардың қадіріне жеткізіп, асқақтата түсетін мәнді жол.

«Нұрлы Жол» Жаңа Экономикалық Саясатын Ұлттық қорсыз көзге елес­те­тудің өзі қиын. 13 жыл бұрын біз оны экономикалық қауіпсіздіктің маңызды тетігі ретінде құрған болатынбыз. Ол 2007-2009 жылдардағы жаһандық дағдарыстың салдарын жеңуде маңызды рөл атқарды. Ұлттық қор экономиканы әлемдік нарықтарда баға құлдыраған жағдайларда құтқарады.

Біз инфрақұрылым мен өндірісті инвес­тициялап, бизнеске, бірінші кезекте, шағын және орта кәсіпкерлерге көмек­тесеміз.

Керісінше, өткен бес жыл ішінде оның валюталық портфелі 3,8 есеге өсті!

Экономикаға жаңа бір мезгілдік инвестиция өсімнің жаңа тетіктерін іске қосады.

Менің бата дарыған халқым!

Қазақтардың бүкіл тарихы, тәуелсіз Қазақстанның бүкіл тарихы – бұл тұтастық пен бірлесудің тарихы. Бірлікті сақтау мен нығайту – ең жоғары ізгілік.

ХХІ ғасырда бірлігі күшті, еңбегіне қуанатын, адамдары дос ел ғана бақытты өмір сүре алады. Біз, қазақстандықтар, мұны өзіміздің жүрегімізбен сезіндік.

Тәуелсіздік жылдарында біз шың­далып, рухани тұрғыдан беки түстік.

Біз – БҰҰ-ға кіретін 193 мемлекеттің біріміз. Олардың әрқайсының өз жоспары, өз болашағын болжау бар.

Адам өмірі оңдаған жылдармен шек­теледі. Халық өмірі оның келесі ұрпа­ғымен жалғасып отырады. Сондықтан Ха­лық Мәңгілігі туралы арманнан жо­ғары арман жоқ.

Мәңгілік Ел – бұл ертеңгі күнге есік ашатын, болашаққа сенім арттыратын идея, бұл – кері қайтпайтын және берік тұрақтылықтың символы.

«Қазақстан-2050» Стратегиясы – бұл біздің ұрпағымыздың көптеген буыны жүру маңдайына жазған миллиондар жолы. Біз белгілеген тарихи датаға дейін 36 жыл бар.

2050 жылы 1991 жылы туған Тәуел­сіздіктің құрдастары сол кезде үл­кен өмірге қадам басатын жас қазақ­стан­дықтар үшін аға буын болады. Тәуел­сіз­діктің құрдастары шамамен 60-қа келеді. Олар ақсақалдар буынына айналады.

Қазақтарда «Елу жылда – ел жаңа» деген ұғым бар. Бұл сөздер не ғылыми-техникалық прогресс, не инновациялық технологиялар болмаған ерте кезеңде айтылған.

Біздің дәуіріміз – жылдамдықтар уа­қыты. ХХІ ғасырда қоғам әрбір бес жыл сайын түбірінен өзгеріп отырады. Сондықтан басты екі қағида халық тағ­дырын айқындайды.

Бірінші. Бұл ұрпақтар мен құн­ды­лықтар сабақтастығы.

Екінші. Ұлттың серпінділігі, жас­тардың инновациялылығы.

Біз өзіміздің тарихымызды батыл жә­не лайықты жүзеге асыруға тиіспіз. Біз егер біртұтас болсақ, күштірек бола түсе­міз. Біздің жалпыұлттық идеямыз – Мәң­гілік Елдің мыңжылдық мәні, міне, осында.

Халқымыздың қастерлі Тәуелсіздігі мен Мәңгілік Еліміздің болашағы мені үнемі толғандырады. Тәуелсіздіктің өмірлік философиясы қандай болуы қажет деген сауалды мен өзіме сәт сайын қоямын. Осы жайлы ой орамдарын қағазға түсіріп, «Тәуелсіздік толғауы» деп атадым. Ол азат еліміздің күллі азаматтарына, жалынды жастарға, бүгінгі буынның ерен істерін лайықты жалғастыратын ертеңгі ұрпаққа арналады.

Заман ағымы бізді Қазақстан Рес­пуб­ликасы тұңғыш рет Тәуелсіз Ел ретінде әлемге әйгіленген тарихи дата – 1991 жылдың 16 желтоқсанынан алыстатып барады.

Біз жыл өткен сайын сол бір тарихи таң­даудың сарқылмас құдіретін жан жү­регімізбен түсінеміз.

Ол – егемен мемлекетте бейбітшілік пен келісімде, өзара сенімде азат өмір сүру таңдауы.

Ол – туған жеріміздің қазынасы мен қазба байлығына дербес иелік етіп, барша қоғамның игілігі үшін өз қалауымызбен жұмсау таңдауы.

Ол – өз тағдырымызды өзіміз ай­қын­дау, болашағымызды өз қолымызбен жасау таңдауы.

Біздің жаңа Қазақстанымыз жарық жұлдыз болып дүниеге келді.

Баршамызды Тәуелсіздіктің Ұлы рухы жебейді, біріктіреді, бойымызға қуат беріп, сенімімізді нығайтады.

Ол алтын күні жарқырап, алтын қыраны қалықтаған Қазақ елінің ашық аспаны астында дүниеге келген әрбір сәбидің жүрегіне орнайды. Ол әрбір азаматтың жүрегінде, әр шаңы­рақтың төрінде, елімізде бой көтерген әрбір үйде, әрбір қала мен ауылда салтанат құрады.  Ол біздің эконо­микамыздың өсімімен, әрбір жаңа өндіріс орнымен, ұлан-ғайыр Отаны­мызға төселген әрбір күре жолмен, дала төсіне өнген әрбір тонна ал­тын дәнмен нығаяды.

Тәуелсіздік – сан буын бабалардың  қасиетті жеріміздің әрбір қадамын қорғау үшін төгілген өлшеусіз қаны мен терінің өтеуі.

Тәуелсіздік – кешегі батыр бабалар өсиет еткендей Қазақстанды қасық қаны қалғанша қорғау жөніндегі әрбір азаматтың қайсар шешімі.

Біз жүргізіп отырған сыртқы және ішкі саясат – халықтың даналығы.

Қазақстанды өркендету жолындағы күллі жауапты шешімдердің даналығы.

Халқымыздың асқақ абыройының, қонақжайлылығы мен кең пейілінің даналығы.

Тәуелсіздік дегеніміз – жалпыға ортақ еңбек. Ғылым қуып, білім іздеген оқу­шылар мен студенттердің еңбегі. Еліміз­дің ұлттық байлығын еселей түсетін барша мамандық иелерінің еңбегі. Әрбір жас буынның жүрегіне Отанға деген шексіз сүйіспеншілік дарытатын қазақстандықтардың еңбегі.

Оның көкжиегін жаһандық деңгейге жайған сан қырлы мәдениеті бар. Оның ғылымға, инновациялар мен прогреске әрдайым айқара ашық есігі бар. Оның көздеген межелеріне қалайда жететін мақсаткерлігі бар.

Мәңгілік Ел – Тәуелсіздіктің өмірлік философиясы. Бұл қағидаларды мүлтіксіз сақтай отырып, біз Отанымыздың көк байрағын нық ұстаймыз, оны Қазақстан дамуының жаңа биіктерінде асқақтата беретін боламыз.

Бұл – біздің мәңгілік ұстанымымыз!

«Неразрывна связь времен»

(к 550-летию казахского ханства)

в помощь учителю

Теоретическая часть

Начальное звено

(представлен текст для внеклассного чтения, обратную связь учитель осуществляет на свое усмотрение).

Керей хан

Жанибек хан

Асан Кайгы

Мухаммед Хайдар Дулат

Среднее звено

5 класс – Образование Казахского ханства (обзор)

6 класс – Правители Казахского ханства

7 класс – Культура Казахского ханства в ХV-ХVІІв.

8 класс – Система правления в Казахском ханстве

Старшее звено

9 класс – Интеллектуальная игра «Бәйге»

10-11 классы – Дебаты

Информация для педагогического коллектива и родительской общественности

«Светлый путь Касым-хана»

«Исконный путь Есим-хана»

«Жеты жаргы» («Семь установлений»)

«Независимость Республики Казахстан – Великая история Мәңгілік Ел»

Практическая часть

Начальное звено

Керей-хан

Керей-хан – первый правитель Казахского ханства. Год рождения неизвестен, умер примерно в 1470 году. Потомок правителя Ак Орды Урусхана (Урус-хан-Токтакия-хан-Болат-хан-Керей). Вместе с султаном Жанибеком Керей-хан заложил основы Казахского ханства.

Сведения о Керей-хане встречаются в трудах «Тауарих-и гузидайи Нусратнаме» и «Тарихи-и Рашиди». После политической борьбы и вражды с Абулхаир-ханом султаны Керей и Жанибек откочевали из Ак Орды на западную окраину Моголистана. В долине реки Чу в окрестностях горы Козыбасы они приняли решение о создании независимого Казахского ханства. В 1459 году султан Керей на правах старшего по возрасту был поднят на белой кошме и провозглашен первым правителем нового ханства.

После отделения Керея и Жанибека Ак Орда начала распадаться. Недовольные Абулхаир-ханом султаны, эмиры, родоплеменные вожди стали откочевывать от него и присоединяться к Керей-хану и султану Жанибеку. Население Казахского ханства превышало 200 тысяч человек. В 1468 году Абулхаир предпринял поход на Моголистан, но он не был завершен в связи с неожиданной смертью правителя Ак Орды. Место покойного Абулхаир-хана занял его сын Шейх-хайдар. Он правил недолго и погиб в сражении с казахами. Казахское ханство получило передышку и возможность укрепиться.

Керей-хан правил Казахским ханством около 10 лет. Согласно легенде, он похоронен у подножия горы Хантау в долине реки Чу.

Жанибек-хан (Аз-Жанибек)

Жанибек-хан (Аз-Жанибек) – правитель Казахского ханства с 1472 по 1475 годы. Годы рождения и смерти неизвестны. Правнук Урус-хана, сын Барак-хана (Урус-хан –Куюрчук-хан – Барак-хан – Жанибек-хан).

После смерти Керей–хана Казахское ханство возглавил Жанибек-хан в 1472 году. Именно при нем произошло становление Казахского ханства.

Современный казахский писатель М. Магауин в своей книге «Азбука казахской истории» дает ему следующую оценку: «Признак того, что Жанибек в казахской истории является особой личностью, в том, что он в сознании народа запечатлен правителем святым, умным и справедливым, поэтому он в исторической памяти казахской нации прозван не просто Жанибек-ханом, а Аз-Жанибеком. Аз-Жанибек не только заложил фундамент казахской государственности, но также стержень всех благих начинаний этого народа, кроме того, он основоположник великой династии. Могучие властители Казахской Орды, великие сыны казахского народа: Касым хан, Хакназар-хан, Тауекель-хан, величественный и бесстрашный Есим-хан, салкам Жангир-хан, Аз-Тауке- хан, Абылай-хан, последний хан – Кенесары, великий ученый Чокан, вождь Алаш Орды Алихан Букейханов – все они прямые потомки святого Аз-Жанибек-хана».

Керей-хан и Аз-Жанибек-хан благополучно провели свой народ через тернистые пути истории.

Асан Кайгы

Асан Кайгы – поэт, мыслитель, мудрец. Родился в конце ХIV века, умер в середине ХVвека в горах Улытау в Сарыарке.

Согласно одним источникам, человек по имени Хасан Сабитулы, прозванный Асаном Кайгы (Асан Печальный), родился в Приволжье. По другим источникам – его отец Сабит жил на берегу Сырдарьи в Приаралье и занимался охотой. Асан был одним из влиятельных биев Золотой Орды. После ее распада переселился в Дешт-и Кыпчак. Он был советником первых казахских ханов Керея и Жанибека.

Произведения степного мудреца были наполнены печалью, за это люди прозвали его Асан Кайгы, что означает «Асан Печальный». В своих толгау Асан Кайгы сильно переживал за будущее родного народа, призывал к укреплению ханства. Асан Кайгы мечтал о жизни соотечественников на плодородной земле, богатой травостоем, чтобы «люди жили благополучно и свободно до ста лет, а овцы давали приплод по два раза в год». Свою мечту поэт назвал – «Жеруюк» (Земля обетованная). На шести груженных верблюдах-атанах Асан Кайгы шесть лет путешествовал по казахской степи в поисках благодатной земли. Он воспевал каждую местность, каждое поселение, встреченное на пути. Эти песни передавались из уст в уста и сохранились в народной памяти. Несколько своих толгау поэт посвятил Аз-Жанибеку. В них он видит будущее родного народа в тесной зависимости от рассудительности, прозорливости правителя.

В толгау Асана Кайгы заложен глубокий смысл. Он предсказывал, что после распада Золотой Орды вспыхнут разногласия между народами, населявшими эту степную империю. Асан Кайгы предупреждал об усилении Руси: «И отвернется тогда сестрица, Покинет хана сила, обессмолятся деревья, Станут дети твои заискивать перед русскими, Страна моя, народ мой, что станет с тобой?».

Асана Кайгы почитают не только казахи, но и ногайцы, узбеки, туркмены, кыргызы, каракалпаки и другие народы.

Мухаммед Хайдар Дулат

Мухаммед Хайдар Дулат (Дулати, Дуглат) –средневековый историк, литератор. Родился в 1499 году в Ташкенте, погиб в 1551 году в индийском городе Кашмире.

Автор знаменитых произведений «Тарих-и-Рашиди» и сказания «Джахан-наме», осветивших историю Моголистана и тюрских народов. Потомок эмиров племени дулат, издавна обитавшего на земле Жетысу.

Отрочество Мухаммеда Хайдара Дулата пришлось на время войны кочевых узбеков во главе с Мухаммед Шайбани-ханом с государством династии Тимуридов, распада Моголистана и возрождения Казахского ханства. Он был двоюродным братом знаменитого Бабура (их матери – родные сестры). Поэтому сначала он жил в Кабуле, потом в Кашгарии, затем перебрался в Индию и служил военачальником при дворе Великих Моголов.

Мухаммед Хайдар Дулат погиб в годы своего правления в Кашмире от рук восставшего населения. Он был всесторонне образованным человеком. Хорошо разбирался в событиях и деятелях, изучал историю Казахского ханства.

Среднее звено

5 класс

Образование Казахского ханства (обзор)

1 ученик: В XV в. центральную часть Казахстана занимало ханство Абулхаира. Абулхаир был жестоким правителем, он безжалостно расправлялся с племенами, проявлявшими неповиновение его власти. Султаны Керей и Жанибек открыто противостояли Абулхаиру. Многие казахские племена и роды откочевали из ханства Абулхаира во владения султанов Керея и Жанибека. Возглавив племена и роды, султаны взяли на себя ответственность за судьбы людей, перед ними стояла задача создания самостоятельного независимого государства.

2 ученик: Хан Есен-Буга, правивший в Жетысу, встретил отделившихся из ханства Абулхаира султанов Керея и Жанибека с распростертыми объятиями, выделил им земли в Козыбасы на побережье реки Чу. Число людей, откочевавших во владения султанов, достигло 200 тыс. Султаны Керей и Жанибек в Козыбасы установили ханскую ставку. Так было основано первое государство казахов – Казахское ханство (1465–1466 г г.).

3 ученик: Династия казахских ханов берет свое начало от старшего сына Чингисхана Жошы.

4 ученик: Керей и Жанибек приходились родственниками друг другу. Их прадеды были ханами. Казахский народ провозглашает Керея ханом. Керей – первый казахский хан, заложивший основы казахской государственности.

5 ученик: Жанибек хан был избран ханом после хана Керея. Жанибек наряду с ханом Кереем внес огромный вклад в создание Казахского ханства. Годы его правления приблизительно 1471 -1480 гг. За это время он смог сделать Казахское ханство самостоятельным независимым государством.

6 ученик: В казахском ханстве верховным государственным правителем был хан. Ханская власть передавалась по наследству.

7 ученик: Казахское ханство было разделено на улусы, в каждом из которых насчитывалось более 100 тыс. населения. Улусами руководили султаны, потомки Чингисхана.

8 ученик: У султанов были особые права и полномочия. Их действия и поступки рассматривались ханом и не были подвластны суду биев.

9 ученик: Би – особо почетное звание в казахском обществе. Биями становились опытные, в совершенстве знающие своды законов, справедливые, красноречивые, мудрые люди.

10 ученик: Батыр – отважный воин. Звание батыра получал воин, героически сражавшийся на поле битвы, проявлявший находчивость, знание тактики ведения боя.

1 ученик: Баи – богатые люди, у которых в собственности тысячи голов скота.

Обратная связь:

1 ученик: Какое ханство занимало в XV в. центральную часть Казахстана? ханство Абулхаира.

2 ученик: Когда было основано первое государство казахов – Казахское ханство? 1465 -1466 г.г

3 ученик: Кто был первым казахским ханом, заложивший основы казахской государственности? хан Керей

4 ученик: Какое звание получал воин, героически сражавшийся на поле битвы? батыр

5 ученик:Кто был избран ханом после правления хана Керея? хан Жанибек

6 ученик: В казахском ханстве верховным государственным правителем был. хан

7 ученик: Какие земли хан Есен-Буга выделил казахским султанам? в Козыбасы на побережье реки Чу.

8 ученик: От кого берет свое начало династия казахских ханов? от старшего сына Чингисхана Жошы.

9 ученик: Кто в казахском ханстве руководил улусами? султаны, потомки Чингисхана.

10 ученик: Сколько лет исполняется со дня образования Казахского ханства в этом году?

550-лет казахской государственности.

6 класс

Правители Казахского ханства

1 ученик: Создание и укрепление Казахского ханства, основы которого заложили казахские ханы Керей и Жанибек. Они самоотверженно защищали, освобождали наши земли от иноземных завоевателей.

2 ученик: В 1511-1515 гг. сын Жанибека – Касым взял ханскую власть в свои руки. Во время правления Касыма численность населения ханства увеличилась до 1 млн.

3 ученик: Народные предания казахов связывают с именем хана Касыма. Создание свода законов, известных как «Қасым ханның қасқа жолы» («Проторенный путь хана Касыма»)

4 ученик: При правлении Касыма Казахское государство утвердило свое политическое влияние среди ближних и дальних государств.

5 ученик: При хане Касыме были установлены внешнеторговые и дипломатические связи со среднеазиатскими ханствами, народами Поволжья, Сибирским ханством и Россией.

6 ученик: 1538-1580 гг. Сын хана Касыма – хан Хакназар. Он прилагал много усилий для укрепления международного положения ханства. Уделял важное значение развитию торгово-экономических отношений с соседними государствами.

7 ученик: При хане Хакназаре были налажены торговые связи и установлены политические отношения Казахского ханства с Москвой. Хакназар в отношениях с Россией следовал примеру своего отца – хана Касыма.

8 ученик: 1582-1598 гг. Сын хана Шигая, султан Тауекел, для осуществления своих планов использовал и дипломатическое искусство, и военную силу.

9 ученик: 1598-1628 гг. После смерти Тауекела ханский титул перешел к его младшему брату Есиму. Мудрый правитель, умелый политик и дальновидный дипломат создал Уложения степных законов, известных как «Исконный путь хана Есима».

10 ученик: 1628-1652 гг. Ханский титул принял сын Есима – Жангир. За героические подвиги в борьбе с джунгарами в народе его назвали Салкам (Внушительным) Жангиром.

1 ученик: Хан Жангир с 600 воинами противостоял 50-тысячному войску джунгар.

2 ученик: Мужество, находчивость и дальновидность Жангира прославили его имя на весь казахский народ. Организовали и руководили сражением батыры Шапрашты Карасай, Аргын Агантай, Найман Коксерек, Алшын Жиембет, Канлы Сарпын, Кыргыз Коден. Кто отправил в Москву первое казахское посольство? (Тауекель - хан)

3 ученик: После Жангира ханская власть перешла к его сыну Тауке (1680-1715 гг.,), политическому деятелю и дипломату, последнему  хану  единого, независимого Казахского ханства. 

4 ученик: Тауке хан написал свод законов «Жеты-Жаргы». В свод этих законов вошли правила, обычаи и традиции казахского народа, передававшиеся из поколения в поколение.

Обратная связь

«Кубик удачи»

Игровое поле разделено на несколько секций. Секции подписаны. В каждой секции дано имя хана. Их может быть 5 и более.Ученик кидает «кубик удачи». На какую секцию упадет кубик, ученик должен рассказать о личном вкладе правителя в развитие и становление Казахского ханства. Показать его значимость в решении исторической судьбы казахского народа.

Подведение итогов. За каждый правильный ответ, ученики получают фишки. Подсчитывают фишки, выявляют победителей. Поздравление победителей.

7 класс

Культура Казахского ханства ХV-ХVІІ вв.

1 ученик: Казахская культура – своеобразная и самобытная культура. Она формировалась в течение столетий в процессе сложения казахской народности. Кочевой быт и хозяйство оставили неизгладимый след в идейно-художественном содержании фольклора казахского народа.

2 ученик: Устное народное творчество – богатейшая сокровищница духовной культуры. Создателями сокровищницы казахской устной литературы, донесшими ее до нас, были талантливые акыны (салы и сере). Знаменитые казахские акыны и жырау Доспамбет, Маргаска, Жиембет, Ахтамберды, Шалкииз, Умбетей, Бухар-жырау воспевали важнейшие события в жизни народа.

3 ученик: Доспамбет-жырау родился в 1490 г. в городе Азау (Азов), умер в 1523 году в окрестностях Астрахани. Один из представителей старинной казахской литературы, воспеватель военных походов. Поэтическое наследие Доспамбета-жырау безвозвратно утеряно. Сохранившиеся в устном народном творчестве, в отдельных рукописях некоторые его сочинения вошли в начале XIX века в различного рода литературные сборники.

4 ученик: Жиембет-жырау (Жиембет Бортогашулы) играл заметную роль во внутренних и внешних делах жизни казахского народа. При Есим-хане Жиембет-жырау был бием и полководцем-батыром Младшего жуза. В 1620–1627 годах он участвовал в походах против калмыков, отличившись личным героизмом и незаурядными организаторскими способностями.

5 ученик: Широко популярными в народе были сказки «Ер Тостик», «Қуламерген», «Алтын сака», «Аламан и Жоламан», «Асан Кайгы», «Карамерген». Аяз би, Жиренше и другие. Герои фантастических сказок изображались находчивыми, умными, смелыми, очень сильными, чуткими и прозорливыми, достойными подражания.

6 ученик: Алдар косе и другие герои бытовых и сатирических сказок изобличали жестоких и злобных ханов, жадных и корыстолюбивых баев, несправедливых биев превращали в объекты посмешищ.

7 ученик: Эпосы «Ер Саин», «Камбар», «Алпамыс», «Ер Косай», «Торехан», «Телагыс», «Қубагул» и другие повествуют о народной борьбе против захватчиков.

8 ученик: В лирических поэмах особое внимание уделялось описанию быта, обычаев и традиций народа. К лирико-эпическим произведениям относятся «Козы Корпеш и Баян-Сулу», «Кыз Жибек», «Айман-Шолпан», «Кулше кыз», «Макпал кыз» и ряд других.

9 ученик: Народные гуляния, увеселительные зрелища и свадьбы никогда не обходились без музыки. У казахов много видов различных музыкальных инструментов. Самым популярным среди всех музыкальных инструментов была домбра. Из смычковых широкое распространение получил кобыз. Музыканты также играли на свирели, сделанной из камыша и дерева.

10 ученик: В песенном искусстве казахов большое место занимало терме. Оно исполнялось в различных ритмах, в сжатой форме и носило в основном назидательно-наставительный характер. Песенные строки терме обычно состояли из 7-8 слогов.

1 ученик: Искусные народные музыканты сочиняли и кюи (народные музыкальные произведения), исполняемые на различных инструментах. По обыкновению домбрист перед исполнением кюя кратко излагал его содержание.

2 ученик: У казахов сохранился древний обряд очищения огнем (аластау, от древнего слова «алас»- ночной свет). Этот обряд совершался при перекочевке с зимовки на жайлау.

3 ученик: У казахов-кочевников был накоплен большой опыт по наблюдению за звездным пространством. Эти знания помогали им выбирать правильный ориентир в бескрайней степи и находить пастбища, колодцы и другие объекты. Кочевое хозяйство нуждалось и в правильном счете времени.

4 ученик: Изучая в течение многих лет погодные изменения и систематизировав этот опыт, они создали народный календарь. Казахи досконально изучили карту звездного неба. «Полярная звезда», «Большая Медведица» для казахов были как бы астрономическими часами.

5 ученик: Основным видом переносного жилища казахов была юрта. Для ведения кочевого хозяйства необходимо было быстро сооружаемое и разбираемое, легко перевозимое жилище – юрта.

6 ученик: Юрта была незаменима в условиях кочевки с пастбища на пастбище. Она имела три основные части: стену, состоящую из сборно-раздвижной решетки, называемой кереге, она укреплялась уыками (купольными жердями), верхний деревянный купол – шанырак, снаружи на решетки прикреплялись кошма или циновки из тростника – чия. В середине находился очаг – продолговатая яма в земле для установки котла.

Обратная связь.

1. Какие акыны, салы и сере относятся к ХVІ-ХVІІ вв?

2. Как развивался календарь у казахов?

3. Расскажите о национальном жилище казахов?

4. Как развивалась устная литература?

5. Какие обряды проводились, когда казахи переезжали с зимовок?

6. Какие музыкальные инструменты были у казахского народа?

7. Что такое терме?

8 класс

Система правления в Казахском ханстве

1 ученик: С развитием общества изменился и социальный состав населения. В казахском ханстве была сформирована своя национальная система управления. В этой системе прочно сохранились родоплеменные традиции. Общественный строй Казахского ханства состоял из 7 ступеней.

2 ученик: Аул – первая общественная ячейка казахского народа. Он состоял из родственников, близких по крови людей или нескольких семей. Главу каждого аула называли аулбасы. В функции аулбасы входили: укрепление хозяйства аульчан, назначение времени перекочевки, организация работ людей и использование рабочего скота.

3 ученик: Ата аймак (отцовский край) состоял из людей нескольких аулов, объединенных родственными связями до седьмого поколения. Ата аймаком управлял аксакал (старейшина).

4 ученик: Род в основном состоял из десяти или пятнадцати аймаков. Руководил родом рубасы (глава рода). В рубасы избирали глубокоуважаемого человека. Положение его среди других зависело от его опыта.

5 ученик: Арыс состоял из нескольких родов, которыми управляли бии. Вся община была обязана беспрекословно исполнять решения бия, повиноваться его власти.

6 ученик: Улус включал в себя несколько арысов. Правитель улуса назывался султаном. Султанами являлись только выходцы из династий ханов и «белой кости»- знати. Султаны избирали хана.

7 ученик: Жуз состоял из нескольких улусов. В ХV-ХVІ веках племенные объединения составили основу казахских жузов. Правителем жуза являлся хан. Ханы правящие жузами должны были являться выходцами из ханских династий.

8 ученик: Ханство состояло из трех жузов. Верховным правителем являлся великий хан всех ханов. Важнейшие вопросы в жизни казахов решались на созывавшихся курултаях, в которых участвовали самые знатные и уважаемые люди.

9 ученик: По сложившейся в казахском обществе традиции, в ХVІ веке ханская власть не всегда передавалась по наследству, а хан избирался султанами из числа их самих. На выборы хана приглашались знатные представители всех родов. Главы родов (рубасы) сажали избранного хана на белую кошму. Затем кошму, на которой султан был возведен в ханский титул, разрезали на мелкие части и раздавали присутствующим как знак их участия в выборах хана. Собравшиеся делили между собой и весь скот хана, только после этого они разъезжались по домам. Такая традиция называлась «ханталапай» (ханская дележка).

Обратная связь

- Какой была система правления в Казахском ханстве?

- Кто избирал хана? С какой целью проводилась ханская дележка?

- Кого называли султанами?

- Какой ступенью общественного строя управляли рубасы?

- Что такое ата аймак?

- Кто являлся главой аула?

- Какие классы существовали в Казахском обществе?

Старшее звено

9 класс

"Байга" интеллектуальная игра

Условия игры:

І тур: Тест (во 2 тур проходят те ученики, которые набрали свыше 18 баллов по тесту).

ІІ тур: Байга (выполнение заданий на интеративной доске)

А) "Цифры говорят" (выбрав цифру, ответь на вопросы.)

Б) "Портреты говорят" (Опираясь на текст, определи историческую личность)

В) Творческое задание "Если бы я........."

Ход игры:

І тур. Тест

1. Одной из предпосылок создания Казахского ханства стали кризисные события во внутреннем и внешнем положении существовавших тогда государств?

А) Ханства Абулхаира и Мавераннахра

В) Мавераннахра и Могулистана

С) Ханства Абулхаира и Могулистана

Д) Белой и Ногайской Орд

2. Кто писал в 1465-1466 годах о поселении в Западном Жетысу Керейя и Жаныбека?

А) Мухаммед Хайдар Дулати

В) Кадыргали Косымулы Жалаири

С) Масуд ибн Усман Кухистани

Д) Абулгази Бахадур

3. В каком году султан Касым стал ханом?

А) 1509 году

В) 1511 году

С) 1512 году

Д) 1480 году

4. С кем заключил "клятвенный союз" о мирных отношениях хан Хакназар?

А) С Баба-султаном

В) С Абд ар- Рашидом

С) С ханом Шайбани

Д) С ханом Абдаллахом ІІ

5. В каком городе правил ханством хан Касым в последние годы жизни?

А) Сайраме

В) Тукестане

С) Сыганаке

Д) Сарайчике

6. Какой округ хан Абдуллах подарил султану Тауекелею в Самаркандском регионе за уничтожение своего главного врага – Баба- султана?

А) Ташкент

В) Искандер

С) Мунши

Д) Африкент

7. На кого опирался при своем правлении хан Тәуке?

А) На султанов

В) На биев

С) На аксакалов

Д) На батыров

8. Как назывался свод законов, разработанный во время правления хана Тауке?

А) "Исконный путь"

В) "Жеты-Жаргы"

С) "Проторенный путь"

Д) "Белик кесим"

9. Какой ступенью общественного строя управлял рубасы?

А) аулом

В) ата аймаком

С) родом

Д) улусом

10. Как называлось всенародное собрание, на котором решались важнейшие вопросы в жизни казахов?

А) Собрание

В) Курултай

С) Мажилис

Д) Съезд

11. Какой город являлся ханской ставкой хана Касыма?

А) Сайрам

В) Сыганак

С) Туркестан

Д) Сауран

12. Кто был батыром-военачальником, принимал участие в войнах хана Есима?

А) Шалкииз

В) Сыпыра- жырау

С) Маргаска

Д) Жиембет-жырау

13. Выдающийся государственный деятель, которому удалось восстановить территориальную целостность Казахского ханства, хан Абылай жил:

А) В 1711-1781 годы

В) В 1715-1785 годы

С) В 1720-1785 годы

Д) В 1711-1789 годы

14. На какой территории появились предпосылки для создания Казахского ханства?

А) Западного Жетысу

В) Южного Казахстана

С) Центрального Казахстана

Д) Средней Азии

15. В какие годы правил хан Есим?

А) В 1523-1528 годы

В) В 1538-1580 годы

С) В 1582-1598 годы

Д) В 1598-1628 годы

16. Как казахи называли бедняков, не имевших скота и занимавшихся земледелием?

А) Караша

В) Жатаки

С) Егинши

Д) Толенгутами

17. В 1771 году согласно традиции престолонаследия, которой придерживалась степная аристократия, ханский трон должен был наследовать старший сын -

А) Абылай

В) Абулфайыз

С) Есим

Д) Абулкайыр

18. Последний хан Младшего жуза -

А) Хан Уали

В) Хан Шергазы

С) Хан Нуралы

Д) Хан Жангир

19. Взяв в 1841 году ханскую власть в свои руки, Кенесары взамен суда биев ввел:

А) Ханский суд

В) Бийский суд

С) Народный суд

Д) Гражданский суд

20. Ханская власть сохранялась до 1845 года -

А) Во внутренней орде (Букеевское ханство)

В) В младшем жузе

С) В среднем жузе

Д) В старшем жузе

ІІ тур: Байга (выполнение заданий на интеративной доске)

А) "Цифры говорят" (выбрав цифру, ответь на вопросы.)

10	20	30	40	50
10	20	30	40	50
10	20	30	40	50

10 - Казахское ханство создали? /Керей и Жанибек/

10 - Кто был избран ханом и кем было создано Казахское ханство? /Керей/

10 - Автором "Тарих - и- Рашиди"являлся ? /М.Х.Дулати/

20 - В каком году было основано Казахское ханство со ставкой в Козыбасы? /1465-1466 гг./

20 - Какие Присырдарьинские города приумножили мощь Казахского ханства, укрепили его политическое положение и влияние среди соседних государств? /Сыганак, Сауран, Сузак/

20 - Как назывался закон хана Есима? /"Исконный путь хана Есима"/

30 - В каком сражении хан Жангир с 600-ю воинами противостоял 50- тысячному войску джунгар в 1643 году? /Орбулакском/

30 - В 1573 году в Казахское ханство с целью создания союза прибыло русское посольство во главе с ... /С.Мальцевым и Т.Чебуковым/

30 - В каком году в ответ на посольство Кул-Мухаммед из Москвы было направлено посольство Вельямин Степанов? /в 1595 году/

40 - Кого избирали ханом в Казахском ханстве? /Потомков Чингисхана, султана, того кто имел большие землевладения, имел много скота/

40 - Где похоронен Абылай хан? /В музее Ходжи Ахмеда Ясави в Туркестане/

40 - Какого поэта поддерживал хан Абылай? /Таттикара/

50 - За помощью к какому государству вынудило хана Абулхаира обратиться обострение внешнеполитической ситуации? /России/

50 - В каком городе, в конце августа 1740 года Абулмамбет, влиятельный султан Абылай и сопровождавшие их аристократы, присягнули на верность России? / Орске/

50 - Основные функции Казахского ханства: / Общее военное и государственное управление, установление мест и маршрутов сезонных кочевий/

Б) "Портреты говорят"(Опираясь на текст, определи историческую личность)

Султаны ......................................... являлись потомками Чингизхана, поэтому оба имели право занять ханский трон в создаваемом ими ханстве

............... сознавал, что единственной реальной силой, способной оградить от внешней опасности раздираемое противоречиями ханство, в ту пору являлась Российская империя

.........................- выдающийся государственный деятель, которому удалось восстановить территориальную целостнось Казахского ханства.

В 30-40-х годах ХІХ в. значительную территорию Казахстана охватило народное восстание. Его возглавил ........................ внук хана Абылая, сын Касыма-торе

В) Творческое задание "Если бы я....."

В 10-11 классах дебаты

Правила политического дебата с элементами фориата Карла Поппера

В игре участвуют 2 команды: Правительство и Оппозиция

В предверии празднования 550-летия Казахского ханства учащимся 10-х - 11-х классов предлагаются темы дебатов:

1. Развитие Казахской государственности берет начало с ХХ века.

2. Историческое значение казахского ханства занимает важное место в сознании подрастающего поколения.

3. В школьной программе по казахскому ханству информация дана в полной мере.

Пример:

1. Резолюция Историческое значение казахского ханства занимает важное место в сознании подрастающего поколения.

2. Дефиниции:

Казахское ханство –

Историческое сознание –

Потомки, наследники – и т.д. (источник, справка)

1. Status qwo: В предверии празднования 550-летия Казахского ханства дать информацию о развитии духовной культуры, месте в мировой арене Казахского ханства.

2. Вопрос: Информация по казахскому ханству недостаточна, поэтому не вызывает интереса у учащихся к позавательно-воспитательной стороне.

3. Причина 1: Не было потребности изучения темы казахского ханства. (источник Ф. №1)

4. Пути решения 1: Ввести в школьную программу элективный курс по изучению Казахского ханства

5. Результат: С помощью зачета по теме «Казахское ханство» у учащихся формируются прочные знания.

Примечание: приведенный краткий кейс может быть изменен по усмотрению учителя.

1. Правительство

Резолюция

1. Дефиниции (Ключевые слова) Значение. Источник.

2. Status qwo (Обстановка на сегодняшний день)

3. Проблемы

4. Причины проблемы

5. Причина 1 (Факт 1)

6. Причина 2 (Факт 2)

Пути решения 1

Пути решения 2

Результат 1

Результат 2

Философия Правительства.

Подведение итогов

1 Оппозиция

Выступление спикера состоит из 2-х частей:

1. Обеспечение точек столкновения против кейса оппозиции. Точек столкновения должно быть не меньше трех, иначе контратака признается слабой. Контратака осуществляется по структуре кейса, т.е. сверху вниз.

2. Только после того, как обеспечиваются точки столкновения, спикер может оппонировать контркейсу. Они имеют право не предоставлять свой кейс.

Философия оппозиции.

Подведение итогов.

2 Правительство

Выступление спикера состоит из 2-х частей:

1. Ребатл. 1. Восстановление кейса.

2. Усиление кейса новыми фактами. Факт №2.

Примечание: Нельзя вносить новый аргумент, т.е. усиливается изначальный кейс.

Философия Правительства.

Подведение итогов.

2 Оппозиция

Спикер должен опровергнуть, ослабить восстановленный кейс.

Философия оппозиции.

Подведение итогов.

3 Правительство

Спикер должен сделать анализ игры, ничего нового он не должен вносить, убедить судью в том, что оппоненты недостаочно твердо стояли на своей позиции, т.е. показать их слабые стороны, а также аргументированно убедить судью в том, что их команда выступила лучше.

Философия Правительства.

Подведение итогов.

3 Оппозиция

Спикер должен сделать анализ игры, ничего нового он не должен вносить, убедить судью в том, что оппонеты недостаточно твердо стояли на своей позиции, т.е. показать их слабые стороны, а также аргументированно убедить судью в том, что их команда выступила лучше.

Философия оппозиции.

Подведение итогов.

Примечание:

1. Спикеры должны убедить судью, что их позиция оптимальна.

2. Сохранять этические нормы дебата.

3. Источники и ресурсы должны охватывать последние 5 лет.

4. Перекрестные опросы проводятся в 2-х целях:

1. Уточнение. 2. Устроить ловушку оппонентам. Ослабление позиции.

І П – 3 мин

І П х ІІІ О – 1,5 мин (перекрестный опрос)

І О– 3 мин

І О х ІІІ П – 1,5 мин (перекрестный опрос)

ІІ П– 3 мин

ІІ П х І О – 1,5 мин (перекрестный опрос)

ІІ О– 3мин

ІІ О х І П– 1,5 мин (перекрестный опрос)

ІІІ П

ІІІ О

Информация для педагогического коллектива и родительской общественности

«Светлый путь Касым-хана»

«Касым ханнын каска жолы» («Светлый путь Касым- хана») – свод законодательных правил и обычаев.

Применялся в годы правления Касым-хана (в 1511-1521 годы). Основы взяты из законов «яргу» («жаргы»- истина), применявщихся в средневековые времена в кыпчакских и чагатайских улусах. Касым-хан в своем своде правил сохранил особенности казахских обычаев, не противоречащих Корану. Например, нельзя было жениться родственникам до седьмого колена, было принято аменгерство (брать в жены вдову погибшего брата), правила сватовства, судейство кази и т.д. Он обновил «устав» испокон веков существовавшими в народе традициями. В свод вошли законы: имущественные (земельные, ското-имущественные споры); уголовные (убийство, грабеж, набег, воровство); военные (обязанность быть призванным, формирование отряда, снаряжение лощади); посольские обычаи; общественные правила (поминовение, свадьба, проведение торжеств, конные скачки, байга).

Эти установления в народе получили название «Касым ханның қасқа жолы» («Светлый путь Касым-хана). Их принципы без изменений просуществовали до ХVII века и при правлении Есим-хана (1598-1645) получили новое название «Есім ханның ескі жолы» («Исконный путь Есим-хана»). И при Тауке-хане (1680-1708) закон сохранил свой дух, но в связи с военным временем в древние правила, состоявшие из пяти глав, добавили еще две главы и назвали свод «Жеті жарғы» - « Семь установлений». При Тауке были добавлены главы: вдовьи иски и выкуп.

Отрывки из древнего устава, применявшегося в ХV-ХVII веках, сохранились в памяти народа в виде назиданий и пословиц. Например, о точности правосудия говорилось «расщепить волос пополам»; о быстроте принятия решений - «разрешить спор двумя словами», о справедливости судебных решений - «У справедливого бия нет родных, а если есть – нет боязни бога» и т.д.

«Исконный путь Есим-хана»

«Исконный путь Есим-хана» («Есім ханның ескі жолы) - свод обычаев и правил традиционного казахского общества. Его основа была создана еще при Касым- хане в 1511-1523 гг. под названием «Светлый путь Касым-хана». Вначале этими правилами Есим-хан пользовался без изменений. Позднее он усовершенствовал и систематизировал свод обычаев и традиций в соответствии с военно - политическими и социальными потребностями своего времени. Поэтому свод стал называться «Древний путь Есим-хана». Бии и судьи использовали его в решении споров и вынесении приговоров.

Выступление Главы государства Н.А. Назарбаева на торжественном собрании, посвященном Дню Независимости Республики Казахстан
«Независимость Республики Казахстан – Великая история Мәңгілік Ел»

Дорогие соотечественники!

Нашим достойным ответом на глобальные вызовы стала новая экономическая политика «Нұрлы жол».

Во-первых, ставка на инфраструктурное развитие в условиях мировой волатильности – это общий тренд успешных наций современного мира.

Во-вторых, построив качественные дороги и коммуникации, мы глубже кооперируемся в региональные и глобальные экономические связи.

В-третьих, грандиозные проекты строительства инфраструктуры – это стабильность зарубежных инвестиций. Они обеспечат долговременный экономический рост.

В-четвертых, это прочная гарантия достойной занятости, роста производительности труда и благосостояния народа.

В-пятых, «Нұрлы жол» – это новые возможности для всех регионов.

Мемлекетіміздің жүрегі – Астанадан тарайтын жолдар адам мен тауарды ғана емес, Елорданың жасампаз рухын күллі елімізге тарататын күретамыр.

Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ел тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ болашағы сияқты ұлы құндылықтар ғана ғұмырлы.

«Нұрлы жол» – бізді елдік құндылықтардың қадіріне жеткізіп, асқақтата түсетін мәнді жол.

Новая экономическая политика «Нұрлы жол» была бы немыслима без Национального фонда. Сколько было вокруг этого разговоров, однако 13 лет назад мы создали его как важный механизм безопасности экономики. Он уже сыграл важную роль в победе над последствиями глобального кризиса 2007–2009 годов.

Нацфонд спасает экономику в условиях падения цен на мировых рынках. Мы инвестируем в инфраструктуру и производство, помогаем бизнесу, прежде всего, малым и средним предприятиям, где в основном и будут создаваться рабочие места.

Национальный фонд от этого не уменьшился. Наоборот, за пять предыдущих лет его валютный портфель вырос в 3,8 раза! Новая единовременная инвестиция в экономику включит новые механизмы роста нашей страны.

Мой благословенный Народ!

Вся история казахов, вся история независимого Казахстана – это история сплочения и единения. Беречь и укреплять единство – самая высшая добродетель.

В ХХI веке только та страна заживет счастливо, которая будет сильна единством, радостна своим трудом, дружна своими людьми. Мы, казахстанцы, осознали это своими сердцами.

За годы Независимости мы закалились, окрепли духом.

Мы – одно из 193 государств, входящих в ООН. У каждого из них свои планы, свое видение будущего.

Жизнь человеческая ограничена десятками лет.

Жизнь народа прирастает с каждым следующим его поколением. Поэтому нет мечты выше, чем мечта о Вечности Народа. «Мәңгілік Ел» – это идея, которая открывает завтрашний день, выражает веру в будущее, это символ необратимой и прочной стабильности.

Стратегия «Казахстан-2050» – это дорога миллионов, по которой суждено идти многим поколениям наших потомков. До исторической даты, обозначенной нами, – 36 лет.

В 2050 году ровесники Независимости, рожденные в 1991 году, станут старшим поколением для молодых казахстанцев, которые вступят тогда во взрослую жизнь. Им, ровесникам Независимости, будет около 60 лет. Они станут поколением старейшин.

У казахов есть выражение «Елу жылда ел – жаңа», то есть через 50 лет меняется народ, меняется поколение. Эти слова были сказаны еще тогда, когда не было ни научно-технического прогресса, ни инновационных технологий.

Наше эпоха – время скоростей. В ХХI веке общество кардинально меняется уже через каждые пять лет. Поэтому два главных канона определяют судьбу народа.

Первое. Это преемственность поколений и ценностей.

Второе. Динамичность нации, инновационность молодежи.

Мы должны смело и достойно вершить свою историю. Мы будем еще сильнее, если всегда будем едины. В этом заключается тысячелетний смысл нашей общенациональной идеи «Мәңгілік Ел», нашей Вечной Родины.

Сегодня мы уверенно переходим еще один рубеж нашей Великой Истории. Поток времени стремительно отдаляет нас от великого дня – 16 декабря 1991 года, когда Республика Казахстан впервые заявила о себе как о независимом государстве. И с каждым годом мы глубже осознаем непреходящую историческую силу выбора, сделанного нашим народом. Выбора жить в свободной, суверенной стране, в мире, согласии и доверии друг с другом. На все времена самим определять свою судьбу и строить свое Будущее.

Нас всех объединяет и хранит, делает крепче и увереннее Великий Дух Независимости! Он воплощается в каждом младенце, родившемся на свет под ясным и солнечным казахстанским небом. Он – в каждом гражданине страны и каждой казахстанской семье, каждом новом построенном доме, каждом городе, ауле и селе. Он крепнет с ростом нашей экономики, каждым новым индустриальным проек­том, каждой новой магистралью, проложенной в безбрежных просторах нашей Родины, каждой тонной золотой пшеницы, собранной с наших полей.

Независимость выстрадана многими поколениями наших предков, защищавших кровью и потом нашу священную землю.

Независимость – непоколебимая решимость каждого гражданина до последней капли крови защищать Казахстан, как завещали нам наши героические предки.

Проводимая нами внутренняя и внешняя политика – мудрость народная. Мудрость дружбы, поддержки и единства всех казахстанцев.

Мудрость нашей Стратегии «Казахстан-2050», всех ответственных решений. Мудрость достоинства нашего народа, гостеприимства и великодушия к нашим друзьям и партнерам по всему свету.

Независимость – это всеобщий труд. Труд школьников и студентов, постигающих науки. Труд людей всех профессий, приумножающих национальное богатство. Это труд казахстанцев, воспитывающих каждое новое поколение в безграничной преданности нашей Родине.

Независимость – это Великое единство нашего народа с его уникальной историей и культурой, государственным языком и уважением этнических языков

Қолданылған әдебиеттер:

1. Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары, – Астана, 2001;

2. Қазақ мемлекеттілігінің тарихы. Ежелгі және орта ғасырлық кезең. – А., 2006;

3. Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы 1-7 т. – А,. 1999-2006;

4. Б. Тоғысбаев, А. Сужиков. Тарихи тұлғалар. Алматы. «Алматыкітап» ЖШС, 2006. – 376 бет.

5. С. Жолдасбаев. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Алматы. Атамұра, 2012. – 232 бет.

6. Ақиқат. Ұлттық қоғамдық-саяси журнал №1,2,5,6. 2014

Тұңғыш Президенттің еңбектері

1. «Тарих толқынында» 2003 ж.

2. «Қалың елім, қазағым»

3. «Тарих тағылымдары және қазіргі заман»

Использованная литература

1. Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары, – Астана, 2001;

2. Қазақ мемлекеттілігінің тарихы. Ежелгі және орта ғасырлық кезең. – А., 2006;

3. Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы 1-7 т. – А,. 1999-2006;

4. Тогусбаев Б., Сужикова А., Исторические личности. Алматы: «Алматыкітап», 2007. – 312стр.

5. Жолдабаев С. История средневекового Казахстана. – Алматы. «Атамұра», 2012. – 232 стр.

6. Ақиқат. Ұлттық қоғамдық-саяси журнал №1,2,5,6. 2014

Труды Первого Президента

1. «Тарих толқынында» 2003 ж.
2. «Қалың елім, қазағым»
3. «Тарих тағылымдары және қазіргі заман»

МАЗМҰНЫ

	Теориялық бөлім
	Бастауыш буын
1	Керей хан	4
2	Жәнібек хан	4
3	Асан Қайғы	4
4	Мұхаммед Хайдар Дулат	4
	Орта буын
5	5-сынып: Қазақ хандығының құрылуы (жалпы шолу).	4
6	6-сынып: Қазақ хандығының басқарушылары	4
	8-сынып: Қазақ хандығының мемлекеттік-әкімшілік құрылымы	4
	Жоғарғы буын
9	9-сынып: «Бәйге» ойыны	4
10	10-11 сыныптар үшін пікірталас	4
11	Педагогикалық ұжым мен ата-аналар қоғамына арналған ақпарат	5
	Практикалық бөлім
	Бастауыш буын
12	Керей хан	5
13	Жәнібек хан	5
14	Асан Қайғы	6
15	Мұхаммед Хайдар Дулат	7
	Орта буын
16	5-сынып: Қазақ хандығының құрылуы (жалпы шолу).	8
17	6-сынып: Қазақ хандығының басқарушылары	10
18	7-сынып: ХV-ХVІІ ғғ. Қазақ хандығының мәдениеті	12
19	8-сынып: Қазақ хандығының мемлекеттік-әкімшілік құрылымы	16
	Жоғарғы буын
20	9-сынып: «Бәйге» ойыны	18
21	10-11 сыныптар үшін пікірталас	25
22	Педагогикалық ұжым мен ата-аналар қоғамына арналған ақпарат	28

СОДЕРЖАНИЕ

	Теоретическое часть
	Начальное звено
1	Керей хан	36
2	Жанибек хан	36
3	Асан Кайгы	36
4	Мухаммед Хайдар Дулат	36
	Среднее звено
5	5 класс – Образование Казахского ханства (обзор)	36
6	6 класс – Правители Казахского ханства	36
7	7 класс – Культура Казахского ханства ХV-ХVІІ ғғ.	36
8	8 класс – Система правления в Казахском ханстве	36
	Старшее звено
9	9 класс – Интеллектуальная игра «Бәйге»	36
10	10-11 классы – Дебаты.	36
11	Информация для педагогического коллектива и родительской общественности	36
	Практическая часть
	Начальное звено
12	Керей хан	37
13	Жанибек хан	38
14	Асан Кайгы	39
15	Мухаммед Хайдар Дулат	40
	Среднее звено
16	5 класс – Образование Казахского ханства (обзор)	41
17	6 класс – Правители Казахского ханства	43
18	7 класс – Культура Казахского ханства ХV-ХVІІ ғғ.	45
19	8 класс – Система правления в Казахском ханстве	49
	Старшее звено
20	9 класс – Интеллектуальная игра «Бәйге»	51
21	10-11 классы – Дебаты.	57
22	Информация для педагогического коллектива и родительской общественности	61

Жазбалар үшін/для заметок

Жазбалар үшін/для заметок

57