А5а дойду Улуу сэриитэ саха поэттарын хара5ынан
Сыала: А5а дойду Улуу сэриитин саха поэттара Дойдуга бэриниилээх буолууларын, тереебут Ийэ сирдэригэр тапталларын эт харахтарынан тугу кербуттэрин, айымньыларын ненуе сэрии чахчыларыгар, сэрии хаамыытыгар сеп тубэьиннэрэн кердербуттэрин ырытыы.
Соруктар: 1.Поэттар айымньыларын; С.С.Васильев-Борогонскай «Кылбаннаа эрэ кылыьым», Улуу Ильмень», Т.Сметанин «Хааннаах хара баттах», «Саллаат», «Учугэйиэн, тыыннаах буолар», Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьаналы «Тууйас», «Айан ырыата», «Елееру сытан» , «Чурапчы» айымньырарын уерэтии, ырытыы.
2. Поэттар айымньыларыгар сэрии алдьархайын, кырдьыгын булан керуу, ырыта уерэнии, историческай картанан туьана уерэнии
3. Дойдуга тапталы инэрии, А5а дойду сэриитин буойуннарын, тыылга улэлээбиттэри кэриэстээьин.
Уруок тиибэ: Сайыннарыылаах , история предметын кытта алтыьыылаах..
Уруок хаамыыта: I. .Киирии чааьа
II. Сурун чааьа:
1. С.С.Васильев-Борогонскай «Кылбаннаа эрэ кылыьым», «Улуу Ильмень».
2. Т.Сметанин «Хааннаах хара баттах», «Саллаат», «Учугэйиэн, тыыннаах буолар».
3. Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьаналы «Тууйас», «Айан ырыата», «Елееру сытан», Хаьан сэрии буттэъинэ»-29стр.«Биьиги иьэбит». «Чурапчы».
III.Тумуктуур чааьа:
1.Айар улэ (суругунан)
2.Санаа атастаьыыта.
I.Киирии чааьа:
Саха литературатын учууталын улэтэ:
Норуон Норгуй буолуохтун!
Улуу кыайыыны уhансыбыт
Буойун суруйааччылар
Албан ааттарыгар,
Хоолдьукпутун хонкутан,
Суhуохпутун токутан-
Эhиги иннигитигэр турабыт
Саха тылын уонна
История учууталлара.
История учууталын улэтэ: 1941 сыл. бэс ыйын 22 кунэ. Бу кун ыраас халлаацца эмискэ этин эппитинии, куутуллубэтэх алдьархай биьиги дойдубутугар ааннаабыта. Суостаах-суодамаах "сэрии"'диэн тылтан хас биирдии киьи олоъо, дойдубут дьылгъата быьаарыллар, ыарахан кэмнэрэ буруукээбиттэрэ.
Ийэ дойду кемускэлигэр тереебут дойдуларын харыстыыр ытык иэстэрин толоро, биьиги биир дойдулаахтарбыт алаас-алаас аайыттан ынырыллан, ыныыр аттарын миинэн, кэргэттэрин, аймахтарын кытта быраhаайдаhан, кый ыраах илин-ар5аа елер-тиллэр охсуhууга, хабыр хапсыhыыга аттаммыттара.
Кыhыл Армия5а Саха сириттэн 62 тыh киhи ыырыллыбыта. Кинилэр ортолоругар 25, ол кэмнэ саха литературатыгар биллэр суруйааччылар уонна поэттар бааллара. (слайд…)
Бугун биhиги, уруокпутугар араас хайысха5а (Илин, Ар5аа фроннарга уонна тыылга) буойун- поэттар бэйэлэрин айымньыларын ненуе сэрии алдьархайын, бу дьон Кыайыыга эрэллэрин, Дойдуга тапталларын керуехпут, ырытыахпыт уонна билиибитин диринэтиэхпит. (слайд..)
Сэрии саъаланыыта…(слайд, документальнай киинэттэн быьа тардыы»)
II. Сурун чааьа:
Сергей Степанович Васильев-Борогонскай (1907-1975)
- Дьиэ5э эрдэ бэриллибит сорудаъынан уерэнээччи Сергей Степанович Васильев-Борогонскай туьунан кылгас иьитиннэриитэ.
Саха тылын учууталын улэтэ:
С.С.Васильев-Борогонскай поэттартан. биир бастакынан 1941 сыл от ыйыгар. Сэрии алдьархайын, ытык иэс туьунан суруйбутун билэбит
Ханнык айымньы этэй?( «Кылбаннаа эрэ кылыьым»)
Поэт хоьоон ханнык форматын туттубутай? (аллитерационнай)
Сэрии алдьархайын ордук ханнык строкалартан керебутуй?
Ол кэмнэ тыылга хаалааччыларга анаан эмиэ биир айымньытын суруйбутай? («Анда5ар»)
Ханнык жанрдары туттубутуй? (- Андаъар, аныгылыы. араатардааьын формата)
История учууталын улэтэ:
1941-42 сылларга маннайгы уонна иккис хомуурдар буолбуттара. Сэрииьит буолбатах, алаастан арахпатах, саха киьитэ харахтаан кербетех ыраах сиригэр естеехтен дойдутун кемускуу барбыта. Бу хомуур буойуннара уксулэрэ Москва, Ленинград кемускэлигэр геройдуу охтубуттара. Саха суруйааччылара, поэттара бу сылларга утумэн элбэх улэни ыыппыытара. Холобур, Сергей Васильев сэрии сылларыгар Д.К.Сивцевтыын-Суорун Омоллооннуун Ар5аанны фронна айар командировка5а бара сылдьыбыттара. 1944 сыллаахха, 1 Украинскай фронна тиийэн сэрии алдьархайын илэ кербуттэрэ, саха саллааттарын, саха суруйааччыларын керсубуттэрэ. Ол курдук И.П.Никифоровы (слайд..)
Бу командировка тумугунэн, сэрии кэнниттэн 1967 с. «Ытык Ильмень» балладатын айбыта.
- Ильмень куел туьунан кылгас уерэнээччи иьитиннэриитэ, ону тэнэ «Ильмень урдунэн туруйалар» киинэттэн быьа тардыы. (Уус уран киинэттэн быьа тардыы).
Тимофей Егорович Сметанин (1919-1947).
Саллаат поэттартан биирдэстэрэ.
- Дьиэ5э эрдэ бэриллибит сорудаъынан, Тимофей Егорович Сметанин туьунан уерэнээччи кылгас иьитиннэриитэ.
Саха литературатын учууталын улэтэ:
Фронтовик Николаев Н.Н., Т.Е.Сметанины кытта сэрии сылларыгар, Курскай-Орловскай то5ойго бииргэ кыргыспыт... Кини 1987 с Чурапчы орто оскуолатын учууталларыгар суруйан ыыппыт ахтыытын билиьиннэрэбин.
История учууталын улэтэ:
Курскай то5ой кыргыьыытын туьунан тугу билэбитий? (Карта5а улэ)
-Немецтэр туох сыаллаах этилэрий? (Тылынан эппиэт)
-Курскай то5ойга кыайыы туох суолталаах этэй? (Тылынан эппиэт)
Саха литературатын учууталын улэтэ:
Быьаччы сэриигэ кыттан, Т.Сметанин онно тугу кербутун, сэрии-хара дьай буоларын 1943с. суруйбут «Хааннаах хара баттах» хоьоонугар арыйар.
Поэт ордук туохтан долгуйда? (До5орум, ыраах до5орум
Долгуйар суьуохтуун хаалбыта…
Оо, укчутун бу хара баттах,
Онтон сурэ5им ытаата.)
Елууну-елуунэн иэстэьии кырдьыгын туьунан поэт этиитигэр санаа5ытын атастаьын. (Дьиргийэн ааста охсуьуу.
Немец урдугэр немец сытар,
Хааннаах,кугас фашист батта5ын
Ха5ыс тыал хамсатар.
Бу кэмнэ сурэх кенньуерэр,
Сана халлааныгар кун керер.)
Курскай-Орловскай то5ойго буойун-поэт улаханнык бааьырбыта, 1944 дойдутугар эргиллибитэ уонна кэлин «Учугэйиэн, тыыннаах буолар» диэн хоьоонун суруйбута.
- Билигин, бу хоьоонно поэт олох кундутун ханнык строкаларынан эппитин булан керуеъун уонна бэйэъит санааъытын атастаьын.
Сэрии елер-тиллэр меккуеругэр доъор утуе кемете, доъор туьугар бэйэтин да сиэртибэлэниитэ ордук ханнык хоьооннорго кестеруй? («Саллаат»). Бу айымньыга поэт саха бары буойуннарын аатыттан норуоттар доъордоьуулара улуу куус буоларын, ис сурэъиттэн итэъэйэр, тыйыс айылъалаах тереебут дойлулара кинилэри тулуурдаах уонна бэриниилээх буоларга иипитин иьин махтанар.
-Тимофей Егорович Сметанин «Хорсунун иьин», «Бойобуой утуелэрин иьин» мэтээллэринэн наьараадаламмыта.
Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьанылы (1914-1956сс)
- Дьиэ5э эрдэ бэриллибит соруда5ынан, Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьанылы уерэнээччи туьунан кылгас иьитиннэриитэ.
Саха литературатын учууталын улэтэ:
-1943 сыл атырдьах ыйыгар Чурапчы Диринэр учууталлыы олорон сэриигэ ынырыллыбыта.
-Сэриигэ баран иьэ саха саллаата теьелеех ыар санааны илдьэ испитэ буолуй? Бу ынырык сэрии хаьан бутэн, дойдуларыгар бу борохуотунан тенен иьэллэрин санаабыттара буолуой? Бу туьунан Дьуон Дьанылы хас да айымньытыгар суруйбута. Угус хоьоонно Дойдулара Елуенэ ерус уобараьынан кестер.Ханнык айымньылар этэй? («Лена тигинии устар», «Тууйас»)
-«Тууйас» айымньыга эйэлээх олох уонна сэрии алдьархайа туох атыннаахтарын, символ обраьынан хайдах этэрий? (Аны кун тахсыыта хотуурдаах,
Эн иччин хочоъо киирбэтин,
Атырдьах, кыраабыл тутуурдаах
Ол ахсын эйигин сукпэтин.
Эн дьоннор: «Мин оччут иччим,-диэ-
Саа, ыстыык диэн «оттуур» сэптэнэр,
Ол сана «улэъэ» бу мин,- диэ,-
Туос иьит тулуйбат уьубун.)
История учууталын улэтэ:Сэрии са5алан Илинни фронугар сурдээх элбэх саха саллааттара сулууспалаабыттара. Кыраныыссалыы сытар Германия союзтаа5а - Япония хаьан ба5арар саба туьуен себе. Забайкальскай фронт айыл5атын уратыта (истиэп) аттаах сэриини эрэйэрэ. Ол иьин Саха сирэ сууьунэн сылгыны фронна атаарара. Бу сылгылары саха саллааттара бастаан борохуотунан, онтон сууьунэн километры уурэн фронна тириэрдэллэрэ.
Бу маннык биир сылгы ууруутугэр Г.И.Макаров- Дьуон Дьанылы сылдьыбыта. Бу туьунан кини «Айан ырыата» хоъоонугар сурдээх учугэйдик арыйар
-Керуе5ун эрэ бу айымньыны…(«Айан ырыата» хоьоону уерэнээччи ырытар. (С.Тумат «Дьуон Дьанылы» Дь., «Бичик» 1994 – 17 стр.)
1945 сыл Ыам ыйын 9 кунэ-Улуу Кыайыы кунэ!...
Ол эрээри сэрии буппэтэ5э, сэрии билигин да сал5ана турара…
- То5о сэрии сал5ана турара диибитий?
(Иккис Аан дойду сэриитэ Бала5ан ыйын 2 кунугэр буппутэ)
-Советскай союз Японияны кытары сэриилэьэбин диэн быьаарыныытын хаьан ылыммытай? (Крымскай конференция5а-Олунньу ый 1945с)
Илинни фронна Кыьыл Армия байыастарыныын кинилэр кэтит уу мэьэйдэри — Аргунь, Амур, Уссури ерустэри, Хинган хайаларын туораан, Монголия уута суох истиэптэрин ааспыттара .Кытай сиригэр Бала5ан ыйын 2 кунугэр Япония Квантунскай армиятын улту сынньыбыттара.Картанан улэ). (слайд)
Атырдьах ыйын 15 кунугэр кехсугэр уонна сирэйигэр ыараханнык бааьырбыт…Бу туьунан саха буойуна П.К.Данилов бу курдук ахтар … . (С.Тумат «Дьуон Дьанылы» Дь., «Бичик» 1994 – 29-30 стр.)
- Саха литературатын учууталын улэтэ:
Госпитальга сытан, «Елееру сытан» хоьоонун суруйар. Бу хоьоонно поэт патриот буоларын ордук ханнык строкалар кердереллеруй? ( Хаарыан тимир кэккэбиттэн
Хаалбыт аанай абабын!
Аны биирэ кынат уунэн,
Булуоъум дуо полкабын?)
-Поэттар бырыларын айымньыларын «хаЬан сэрии буттэ5инэ» диэн санаа тумэр. Кыайыыны бары советскай дьон курдук кинилэр эмиэ олус куутэллрэ. Ханнык айымньыларга керебутуй? (С.С.Васильев-Борогонскай «Кылбаннаа эрэ кылыьым», Т.Е. Сметанин «Кырдьык иьин кыргыс», «Бырастыылаьыы», Г. И. Макаров-Дьуон-Данылы «Хаьан сэрии буттэъинэ» диэн хоьоонноругар.………………
Уерэнээччилэр хоьоон аа5ыылара (С.С.Васильев-Борогонскай «Кылбаннаа эрэ кылыьым» Саастааххын сайылаан.
Сандалъаннаах санныгар
Саргыгын кетеъен,
Сайылыгын хочотугар
Салаллан кэлээр! 1941с
Т.Е. Сметанин «Бырастыылаьыы»
Кэтэьин, доъоттоор, кэлиэхпит,
Эрэнин, биьиги эргийиэхпит…
Оо, онно кэрэ да буолуоъа.
Сиппэтэх тойуктары биьиги
Оччоъо ситэ туойуохпут,
Итии эркиннээх кэрэ олоъу
Оччоъо дьэ олоруохпут. 1942с………..)
Бу буойун поэттар баъа санааларын, дойдуга тыыннаах эргиллии уеруутун, дьолун тумэрхоьоонунан Г. И. Макаров-Дьуон-Данылы «Биьиги иьэбит» буолар.
Тереебут дойдубут туьугар
Ессее утуену онороору,
Туптээх олоъу олороору
Ийэ сир иьигэр, таьыгар
Илинтэн, аръааттан иннэммит,
Элбэъи кереммут, билэммит,
«Эргийбит киьи!»- диир бэйэбит
Эьиэхэ дьэ кэлэн иьэбит,
Иьэбит, биьиги иьэбит! 1946с
(С.Тумат «Дьуон Дьаналы» Дь., «Бичик» 1994 – 32 стр..)
А5а Дойду Улуу сэриитин кэнниттэн буойун поэттар салгыы айбыттара, туппуттара.
Дьоллоох оло5у тутуспуттара.
III. Тумуктуур чаас:
Билигин биьиги уруокпут тематын сунньунэн сэрии алдьархайын бэйэ5ит санаа5ытын кылгас айар улэъэ кердерун. Темалар:
1.««Буорах сыттаах хоьооннор»тустарынан мин санаам».
2. «Ааттара ааттанар саллааттар курдук»
3. «Сэрии буолбатаъа буоллар…»
4. «Сэриини абааьы керебун…»
5. «Гражданин, буойун, поэт».
6. «Саллаат уобараьын уйэтитии»
7. «Махтанабын, кэриэстиибин… Бу темалары сэрии дьин чахчыларыгар олоъуран (историческай) арыйын. Бириэмэбит 10м. Ол кэнниттэн кылгастык сана атастаьабыт.
Уопсай тумук:
Ада дойду Улуу сэриитигэр 25 саха суруйааччыта кыттыбыта. Кинилэр теье да елер-тиллэр тынааьыннаах быЬыыга-майгыга сырытталлар, тереебут Ийэ дойдуларын кытта сибээстэрин быспатахтара. Сэрии тыйыс тугэннэрин, хабыр охсуЬууларын республика хаЬыаттарыгар таьаартараллара, сэрии туьунан дьин кырдьыгы кэпсииллэрэ, дьоннорун-сэргэлэрин санаатын эре кетеьеллере. Кинилэр саамай куустээх, саамай сытыы батастарынан уус-уран тыл этэ. Бу куурээннээх куннэргэ буойун-суруйааччылар бойобуой сурэхтэниини эрдээхтик ааьан, бэйэлэрин хорсун патриот быьыытынан кердербуттэрэ.
Туттуллубут литература:Уерэнэр пособиялар;
1. Н.И.Филиппова М.М.Попова Саха литературата 11 кыл. Хрестоматия. Дь., «Бичик» 2000.
2. У.М.Флегонтова Литература кэрэьиттэрэ. 10-11 кыл. Хрестоматия. Дь., «Бичик» 2006.
3. П.В.Максимова Н.Н.Тобуруокап Н.И.Филиппова Саха литературата 11 кыл. Дь., «Бичик» 2006.
4. Данылы Хоьооннор поэмалар. Дь., 1985
5. С.Тумат «Дьуон Дьаналы» Дь., «Бичик» 1994
6. С. А.Попов – Сэмэн Тумат «Уот сэрии кэпсэтэр тылынан» Дь., «Бичик» 2005
7. А.А.Данилов История России М., Изд-во «Просвещение» 2000
8. Кредер Новейшая история М., Изд-во «Дрофа» 1999
9. Сороко-Цюпа Новейшая история М., Изд-во «Дрофа» 2000
10. Документальнай «Начало Великой отечественной войны» уонна «Ильмень урдунэн туруйалар» художественнай киинэлэртэн быьа тардыы.
11. Карта «Вторая мировая война 1939-45гг»
