v Жалпы техникалы? ?ауіпсіздікті са?тау ережелеріне ?ойылатын ?андай талаптар бар?
v Компьютерлік сынып?а кірер алдында ?андай талаптар ?ойылады?
v Компьютермен ж?мыс істер алдында?ы ?ойылатын талаптарды ата.
v Компьютермен ж?мыс істеу барысында ?андай талаптар ?ойылады?
v Компьютермен ж?мысты ая?та?аннан кейінгі ?ойылатын талаптар.
v Электр тогымен за?ымдан?анда ?андай ал?аш?ы к?мек к?рсету т?сілдері бар?
v К?йген жа?дайда ?андай ал?аш?ы к?мек к?рсетуге болады?
v Талып кал?ан жа?дайда ?андай ал?аш?ы к?мек к?рсетуге болады?
v К?з тал?анда ?андай жатты?улар жасалынады?
Жа?а та?ырыпты т?сіндіру
Сан ??ымы - математикада?ы сия?ты информатиканы? да іргелі негізі. Егер математикада сандарды ??деу ?дістеріне к?п к??іл б?лінетін болса, информатикада сандарды? берілу ?дістеріні? ма?ызы ерекше, ?йткені солар ?ана жадыны? ?ажет ресурсын, есептеу жылдамды?ы мен ?ателіктерін ай?ындайды.
САНАУ Ж?ЙЕЛЕРІ ТУРАЛЫ Т?СІНІК
Сандарды цифр деп аталатын арнайы символдарды? к?мегімен бейнелеу ?абылдан?ан.
Сандарды атау ж?не жазу ережелері мен ?дістеріні? жина?ын- санау ж?йесі деп атайды.
Санау ж?йесі
Санау ж?йесі екі топ?а б?лінеді: позициялы? ж?не позициялы? емес.
Позициялы? емес санау ж?йесінде ?рбір цифрді? м?ні оны? алатын орнына байланысты емес. М?ндай санау ж?йесіні? мысалы ретінде римдік ж?йені алу?а болады. Осы ж?йеде жазыл?ан XXX санында X цифрі кез келген позицияда 10 - ды (онды) білдіреді. Позициялы? емес санау ж?йесінде арифметикалы? ?рекеттерді орындау біраз ?иын бол?анды?тан, б?кіл д?ние ж?зі біртіндеп позициялы? санау ж?йесіне ауысты.
Позициялы? санау ж?йесінде цифрді? м?ні оны? орнына (позициясына) байланысты болды. Позициялы? санау ж?йесіні? негізі деп ж?йедегі пайдаланылатын цифрлар санын айтады.
Негізі q санау ж?йелеріні? ?р?айсысында сандарды? жазылуы
аn-1 „., q n-1 + а а.2 q n-2 +.+ a 1q' + a0q° + a -1q -1 +.+ a.-m
?рнегіні? ?ыс?артыл?ан жазылуын білдіреді, м?нда а- санау ж?йесіні? цифрлары: n мен m - с?йкес б?тін ж?не б?лшек разрядтарды? саны.
ОНДЫ? САНАУ Ж?ЙЕСІ
Б?л ж?йеде сандарды жазу ?шін он цифр ?олданылады- 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9.
Онды? ж?йе позициялы? болып табылады, ?йткені онды? санны? жазылуында цифрды? м?ні оны? позициясына немесе санда?ы орнына байланысты.
Санны? цифрына б?лінетін позицияны разряд деп атайды
Мысалы, 425 саныны? жазуы санны? 4 ж?здіктен, 2 онды?тан ж?не 5 бірліктен т?ратынын білдіреді. Егер осы цифрларды бас?а ретте жазатын болса?, мысалы, 524, онда сан 5 ж?здіктен, 2 онды?тан жєне 4 бірліктен т?рады. М?нда 5 цифрыны? салма?ы е? ?лкен болады да, санны? ?лкен цифры деп аталады, ал 4 цифры - кіші салмаќты ж?не осы санны? кіші цифры деп аталады. Егер 524 санын ?осынды т?рінде жазса?,
5*102+2*10'+4*10°
осы жазбадан цифрлар салма?ыны? айырмашылы?ы ай?ын к?рінеді, б?л жазбада?ы 10 саны- санау ж?йесіні? негізі. Санны? ?рбір цифры ?шін, 10 негізі цифрды? санда?ы орнына байланысты д?режеленеді де, осы сан?а к?бейтіледі.
Компьютерде, ?детте онды? емес, позициялы? екілік санау ж?йесі, я?ни негізгі «2» санау ж?йесі ?олданылады.
Екілік ж?йеде кез келген сан екі 0 ж?не 1 цифрларыны?, к?мегімен жазылады ж?не екілік сан деп аталады.
Екілік санды тек 0 мен 1 цифрларынан т?ратын онды? саннан ажырату ?шін, екілік санны? жазбасыны? индексіне екілік санау ж?йесіні? белгісі тіркеледі, мысалы, 110101,1112
Екілік санны? ?рбір разрядын (цифрын) бит деп атайды. Екілік санау жйесіні? ма?ызды к?ндылы?ы-цифрларды физикалы? кескіндеуді? ы??айлы?ы (мысалы, 1 цифрына электр кернеуіні? бар болуы, ал 0 цифрына электр кернеуіні? жо? болуы с?йкес келуі м?мкін) ж?не компьютер ??рыл?ысыны?, атап айт?анда екілік сандармен арифметикалы? ж?не логикалы? операцияларды орындау?а арнал?ан арифметикалы? - логикалы? ??рыл?ысыны? ?арапайымдылы?ы. Мысалы, 1010101,101
Берілген мысалда екілік сан жеті орынды б?тін ж?не ?ш орынды б?лшек б?ліктерден т?рады. Сонымен, 1010101 екілік саны 85,625 онды? санына с?йкес немесе 1010101,1012=85,62510.
АУЫСТЫРУ ЕРЕЖЕСІ. Санды екілік ж?йеден онды? санау ж?йесіне ауыстыру ?шін, екілік санды коэффициент-цифрларымен екіні? д?режелеріні? к?бейтінділеріні? ?осындысы т?рінде жазып, осы ?осындыны табу керек.
Кемшілігі- санды б?л ж?йеде жазу ?шін 0 мен 1 цифрлары мейлінше к?п ?ажет болатынды?ында. Сонды?тан екілік ж?йені, ?а?ида бойынша компьютерді? «ішкі ?ажеттілігі» ?шін ?олданады, ал адамны? компьютермен ж?мыс істеуі ?шін, ?лкен негізді санау ж?йесін та?дайды.
СЕГІЗДІК САНАУ Ж?ЙЕСІ
Сегіздік санау ж?йесі, я?ни негізі 8 болатын санау ж?йесінде сандар сегіз цифрды? к?мегімен ?рнектеледі: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Мысалы, 357 сегіздік санында жеті бірлік, бес сегіз ж?не ?ш сегізді? квадраты бар, я?ни 3578=3*82+5*81+7*80, м?нда 357 саныны? индексі "8" санау ж?йесін білдіреді. Жазыл?ан ?осындыда онды? ж?йені? ережесі бойынша арифметикалы? ?рекеттерді орындай отырып, 3578=23910 аламыз, я?ни 357 сегіздік саны 239 онды? сан?а с?йкес келеді.
ОНАЛТЫЛЫ? САНАУ Ж?ЙЕСІ
Екілік санау ж?йесін компьютерден тыс жерде ?олдану ?те ?олайсыз екенін атап ?ттік. Мысалы, 89512810=110110101000100110002.
Екілік санды жазуды ?ыс?арту ?шін негізі 16 болатын санау ж?йесі ?олданылады. Б?л ж?йені оналтылы? санау ж?йесі деп атайды. Оналтылы? позициялы санау ж?йесінде санды жазу ?шін онды? санау ж?йесіні? цифрлары 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ж?не жетпейтін алты цифрды белгілеу ?шін онды? сандарыны? м?ні 10, 11, 12, 13, 14 ж?не 15 болатын с?йкес латын алфавитіні? ал?аш?ы ?лкен ?ріптері: A, B, C, D, E, F ?олданылады. Осылайша онды? ж?йені? барлы? цифрлары ж?не сонымен ?атар, латынны? алты ?ріптері он алтылы? ж?йені? -"цифрлары" болып табылады.
Оналтылы? ж?йені? барлы? цифрларын келтірейік: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B C, D, E, F. Оналтылы? санау ж?йесінде F санынан кейін F+1 саны келеді, ал онды? санау ж?йесіндегі 15 санынан кейін 15+1=16 саны келеді деген жазу?а с?йкес келеді.
Сонды?тан, он алтылы? санны? т?рі, мысалы, 3E5A1 болуы м?мкін. Осы санды негізі 16 болатынын ескеріп, ?осындысы т?рінде есептеп жазса?, мынаны аламыз:
ЗЕ5А116=3*164+E*163+5*162+A*161+1*16° Онды? ж?йені? ережесі бойынша арифметикалы? амалдарды орындай отырып ж?не А=10, Е=14 ескерсек, ЗЕ5А116=25539310 санын аламыз. Онды? ж?йеге ?ара?анда он алтылы? ж?йедегі санны? ы?шамды екендігін бай?ау?а болады.
1. Сәлемдесу, психологиялық ахуал қалыптастыру, түгелдеу.
2. Оқушылардың құрал-жабдығын тексеру.
3. Оқушылардың назарын сабаққа аудару.
Қауіпсіздік ережесін қайталау сұрақтары
Жалпы техникалық қауіпсіздікті сақтау ережелеріне қойылатын қандай талаптар бар?
Компьютерлік сыныпқа кірер алдында қандай талаптар қойылады?
Компьютермен жұмыс істер алдындағы қойылатын талаптарды ата.
Компьютермен жұмыс істеу барысында қандай талаптар қойылады?
Компьютермен жұмысты аяқтағаннан кейінгі қойылатын талаптар.
Электр тогымен зақымданғанда қандай алғашқы көмек көрсету тәсілдері бар?
Күйген жағдайда қандай алғашқы көмек көрсетуге болады?
Талып калған жағдайда қандай алғашқы көмек көрсетуге болады?
Көз талғанда қандай жаттығулар жасалынады?
Жаңа тақырыпты түсіндіру
Сан ұғымы - математикадағы сияқты информатиканың да іргелі негізі. Егер математикада сандарды өңдеу әдістеріне көп көңіл бөлінетін болса, информатикада сандардың берілу әдістерінің маңызы ерекше, өйткені солар ғана жадының қажет ресурсын, есептеу жылдамдығы мен қателіктерін айқындайды.
САНАУ ЖҮЙЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Сандарды цифр деп аталатын арнайы символдардың көмегімен бейнелеу қабылданған.
Сандарды атау және жазу ережелері мен әдістерінің жинағын- санау жүйесі деп атайды.
Санау жүйесі
Санау жүйесі екі топқа бөлінеді: позициялық және позициялық емес.
Позициялық емес санау жүйесінде әрбір цифрдің мәні оның алатын орнына байланысты емес. Мұндай санау жүйесінің мысалы ретінде римдік жүйені алуға болады. Осы жүйеде жазылған XXX санында X цифрі кез келген позицияда 10 - ды (онды) білдіреді. Позициялық емес санау жүйесінде арифметикалық әрекеттерді орындау біраз қиын болғандықтан, бүкіл дүние жүзі біртіндеп позициялық санау жүйесіне ауысты.
Позициялық санау жүйесінде цифрдің мәні оның орнына (позициясына) байланысты болды. Позициялық санау жүйесінің негізі деп жүйедегі пайдаланылатын цифрлар санын айтады. Негізі q санау жүйелерінің әрқайсысында сандардың жазылуы
аn-1 „., q n-1 + а а.2 q n-2 + ...+ a 1q' + a0q° + a -1q -1 + ...+ a.-m
өрнегінің қысқартылған жазылуын білдіреді, мұнда а- санау жүйесінің цифрлары: n мен m - сәйкес бүтін және бөлшек разрядтардың саны.
ОНДЫҚ САНАУ ЖҮЙЕСІ
Бұл жүйеде сандарды жазу үшін он цифр қолданылады- 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9.
Ондық жүйе позициялықболып табылады, өйткені ондық санның жазылуында цифрдың мәні оның позициясына немесе сандағы орнына байланысты.
Санның цифрына бөлінетін позицияны разряд деп атайды
Мысалы, 425 санының жазуы санның 4 жүздіктен, 2 ондықтан және 5 бірліктен тұратынын білдіреді. Егер осы цифрларды басқа ретте жазатын болсақ, мысалы, 524, онда сан 5 жүздіктен, 2 ондықтан жєне 4 бірліктен тұрады. Мұнда 5 цифрының салмағы ең үлкен болады да, санның үлкен цифры деп аталады, ал 4 цифры - кіші салмаќты және осы санның кіші цифры деп аталады. Егер 524 санын қосынды түрінде жазсақ,
5*102+2*10'+4*10°
осы жазбадан цифрлар салмағының айырмашылығы айқын көрінеді, бұл жазбадағы 10 саны- санау жүйесінің негізі. Санның әрбір цифры үшін, 10 негізі цифрдың сандағы орнына байланысты дәрежеленеді де, осы санға көбейтіледі.
Компьютерде, әдетте ондық емес, позициялық екілік санау жүйесі, яғни негізгі «2» санау жүйесі қолданылады.
Екілік жүйеде кез келген сан екі 0 және 1 цифрларының, көмегімен жазылады және екілік сан деп аталады.
Екілік санды тек 0 мен 1 цифрларынан тұратын ондық саннан ажырату үшін, екілік санның жазбасының индексіне екілік санау жүйесінің белгісі тіркеледі, мысалы, 110101,1112
Екілік санның әрбір разрядын (цифрын) бит деп атайды. Екілік санау жйесінің маңызды кұндылығы-цифрларды физикалық кескіндеудің ыңғайлығы (мысалы, 1 цифрына электр кернеуінің бар болуы, ал 0 цифрына электр кернеуінің жоқ болуы сәйкес келуі мүмкін) және компьютер құрылғысының, атап айтқанда екілік сандармен арифметикалық және логикалық операцияларды орындауға арналған арифметикалық - логикалық құрылғысының қарапайымдылығы. Мысалы, 1010101,101
Берілген мысалда екілік сан жеті орынды бүтін және үш орынды бөлшек бөліктерден тұрады. Сонымен, 1010101 екілік саны 85,625 ондық санына сәйкес немесе 1010101,1012=85,62510.
АУЫСТЫРУ ЕРЕЖЕСІ. Санды екілік жүйеден ондық санау жүйесіне ауыстыру үшін, екілік санды коэффициент-цифрларымен екінің дәрежелерінің көбейтінділерінің қосындысы түрінде жазып, осы қосындыны табу керек.
Кемшілігі- санды бұл жүйеде жазу үшін 0 мен 1 цифрлары мейлінше көп қажет болатындығында. Сондықтан екілік жүйені, қағида бойынша компьютердің «ішкі қажеттілігі» үшін қолданады, ал адамның компьютермен жұмыс істеуі үшін, үлкен негізді санау жүйесін таңдайды.
СЕГІЗДІК САНАУ ЖҮЙЕСІ
Сегіздік санау жүйесі, яғни негізі 8 болатын санау жүйесінде сандар сегіз цифрдың көмегімен өрнектеледі: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Мысалы, 357 сегіздік санында жеті бірлік, бес сегіз және үш сегіздің квадраты бар, яғни 3578=3*82+5*81+7*80, мұнда 357 санының индексі "8" санау жүйесін білдіреді. Жазылған қосындыда ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық әрекеттерді орындай отырып, 3578=23910 аламыз, яғни 357 сегіздік саны 239 ондық санға сәйкес келеді.
ОНАЛТЫЛЫҚ САНАУ ЖҮЙЕСІ
Екілік санау жүйесін компьютерден тыс жерде қолдану өте қолайсыз екенін атап өттік. Мысалы, 89512810=110110101000100110002.
Екілік санды жазуды қысқарту үшін негізі 16 болатын санау жүйесі қолданылады. Бұл жүйені оналтылық санау жүйесі деп атайды. Оналтылық позициялы санау жүйесінде санды жазу үшін ондық санау жүйесінің цифрлары 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 және жетпейтін алты цифрды белгілеу үшін ондық сандарының мәні 10, 11, 12, 13, 14 және 15 болатын сәйкес латын алфавитінің алғашқы үлкен әріптері: A, B, C, D, E, F қолданылады. Осылайша ондық жүйенің барлық цифрлары және сонымен қатар, латынның алты әріптері он алтылық жүйенің -"цифрлары" болып табылады.
Оналтылық жүйенің барлық цифрларын келтірейік: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B C, D, E, F. Оналтылық санау жүйесінде F санынан кейін F+1 саны келеді, ал ондық санау жүйесіндегі 15 санынан кейін 15+1=16 саны келеді деген жазуға сәйкес келеді.
Сондықтан, он алтылық санның түрі, мысалы, 3E5A1 болуы мүмкін. Осы санды негізі 16 болатынын ескеріп, қосындысы түрінде есептеп жазсақ, мынаны аламыз: ЗЕ5А116=3*164+E*163+5*162+A*161+1*16° Ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық амалдарды орындай отырып және А=10, Е=14 ескерсек, ЗЕ5А116=25539310 санын аламыз. Ондық жүйеге қарағанда он алтылық жүйедегі санның ықшамды екендігін байқауға болады.
Тапсырмалар:
1. Санды негізгі дәрежесінің қосындысы түрінде көрсетіңіз: а) 1001, 0112; ѕ) 1, 100012; б) 0, 0001012; в) 1000, 00012
2.1-тақырып. Санау жүйелері. Санау жүйелері туралы түсінік. Ондық санау жүйесі. Екілік санау жүйесі. Сегіздік санау жүйесі. Оналтылық санау жүйесі. (Мазмұндау).
