Просмотр содержимого документа
«М?ліметтер ?оры туралы т?сінік»
Мәліметтер қоры туралы түсінік
Мәліметтер қоры (МҚ) – белгілі бір арнаулы аумаққа қатысты мәлімететтерді баяндау, сақтау мен амал-тәсілдермен ұқсата білудің жалпы принциптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған мәліметтердің жиынтығы. Адамның қатысуы ықтимал, автоматтық құралдармен өңдеуге жарамды түрде ұсынылған ақпарат мәліметтер ретінде түсініледі. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің бөлігі түсініледі.
Мәліметтер қоры бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер қоры түсінігі қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер қорын басқару жүйелері (МҚБЖ) өз құрылымында тек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де орналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер қорында тек қана мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.
Егер, мысалы, оқу процессін алатын болсақ, бұл анықтаманы оңай түсіндіруге болады, мұнда оқылатын пәндер, олардың неше кредиттен тұратындығы, сол пәндерге қатысты сабақ беретін оқытушылар, ол пән таңдау пәндер қатарына жатады ма және т.б. көптеген мәліметтер сақталады. Бұл базаға оқу процессіне қатысты көптеген қызметкерлер кіре алады. Бірақ олардың ішінде бұл базаға толықтай ие болып, оған өзі жеке өзгерістер енгізе алатын адам жоқ. Мәліметттерден басқа базада әр түрлі әдістер мен жабдықтар бар, ол әрбір қызметкерге оның компетенциясына кіретін мәліметтермен ғана жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Базадағы мәліметтердің нақты қызметкерлерге тиісті әдістермен өзара байланысы нәтижесінде қызметкерлер пайдаланатын және өз компетенциясы шеңберінде мәліметтерді енгізу мен редактрлеуді жүргізетін ақпарат қалыптасады.
Мәліметтер қоры түсінігімен мәліметтер қорын басқару жүйесі түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базаның құрылымын құру, оны мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Мәліметтер қорының ақпаратын бейнелеу деп берілген шарттарға байланысты көріністегі мәліметтерді іріктеуді, оларды тәртіптеуді, толықтыру және шығару құрылғысына беру немесе байланыс каналдары бойынша жіберуді түсінуге болады.
Әлемде көптеген мәліметтер қорын басқару жүйелері бар. Олардың әр түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға әр түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындығына қарамастан МҚБЖ-нің көбі ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір жүйені қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МҚБЖ-нің барлық классына жалпылауға мүмкіндік береді.
МҚ-ның айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары оның кең түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер жатады:
– нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады. Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір бүтінді қалыптастыруды талап етеді;
– әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара қиылысады, ал бұл бір мәліметтер қорын қолдануды және әртүрлі пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
– ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде универсалды және жалпы болып табылады. Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған программалық жабдықтарды құру – бұл функциялардың орындалу деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;
– техникалық және программалық қамтымасыз етудің дамуының қазіргі заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен практикасы тиімді МҚ-н құруға мүмкіндік береді.
Мәліметтер қорымен оның құру мен функционалдау процесінде әр түрлі категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды.
Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер қоры құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер қорының ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола алады. Бұл мәліметтер қорына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы білім талап етілмеуі керек.
Мәліметтер қорын функционалдау мәліметтер қорын құруды, функционалдауды және дамытуды қамтымасыз етуші мамандардың қатысуынсыз мүмкін емес. Мамандардың мұндай тобы мәліметтер қорының администраторлары (МҚА) деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер қорының құраушы бөлігі болып есептелінеді.
Мәліметтер қорының администраторларының тобының құрамында олардың атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі мәліметтер қорының масштабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына, мәліметтер қорының түріне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді болады.
Мәліметтер қорының әкімшілігінің құрамында жүйелік аналитиктер, мәліметтер қорына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар, техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме коммерциялық мәліметтер қоры жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді маркетинг бойынша мамандар ойнайды.
Мәліметтер қорының администраторлары жан-жақты функциялардың үлкен шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге болады. Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
2) мәліметтер қорының құрылымын жобалау: мәліметтер қорының файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа енуі әдістерін таңдау, мәліметтер қоры мен мәліметтерді жазбаша суреттеу тілдерінің құрылымын жазбаша суреттеу.
3) мәліметтер қоры мен МҚ-н өңдеу шараларының құрылымын жазбаша суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік аумаққа жататын толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер қорының құрылымымен шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен түзетулерде МҚ-ң толықтылығын қамтамасыз ететін шараларды құру, көп пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың параллельді жұмысында толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.
4) мәліметтер қорын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер қорын алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5) мәліметтерді қорғау:
– жүйеге пароль арқылы кіруді қамтымасыз ету: пайдаланушыларды тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
– нақты мәліметтерді қорғауды қамтымасыз ету: пайдаланушылар топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын анықтау, жеке пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын рұқсат етілген операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың программалық - технологиялық жабдықтарын таңдау/құру.
– мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
– ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтау/тіркеу.
– мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын зерттеу және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар жүргізу.
6) МҚ-н қайта қалыптастыруды қамтымасыз ету: МҚ-н қайта қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру, жүйелік журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.
7) МҚ-на пайдаланушылардың жолдауның талдауы: пайдаланушылардың МҚ-на жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және талдау.
8) МҚ-ның жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы: жүйенің жұмыс жасау көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер қорын қайта ұйымдастыру мен қайта құрылымдау, мәліметтер қорының құрамын өзгерту, программалық және техникалық жабдықтарды дамыту.
9) пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер туралы ақпарат жинау, пайдаланушылардың МҚ-ң жұмысын бағалау туралы ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес беру.
10) жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МҚБЖ және ҚПП туралы ақпарат жинау және талдау, бағдарламалық жабдықтарды иемдену, оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.
11) ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: МҚ-н жобалау әдістемесін таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын анықтау, МҚ-ң даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-әдістемелік материалдарды жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер қорының администраторларының құрамына қосу керек.
МҚ-ң администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер қорының басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар МҚ-ң пайдаланушылары болып табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер қоры қандай да бір кәсіпорынды немесе ұйымды ақпараттық қамтымасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымныңәкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей МҚ-ын енгізу ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз орындалмайтыны анық. Ұйым басшылығы МҚ-мен ұсынылатын мүмкіндіктермен танысуы керек, оның басымдылықтары мен жеткіліксіздіктері туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар МҚ-ның құрылуы мен функционалдануы барысында пайда болатын мәселелер туралы ақпарат алуы тиіс.
Мәліметтер қоры пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі болып табылатындықтан МҚ-ның администраторлары өз кезегінде ақпараттық жүйе құрылатын объектінің даму болашағы туралы уақытында хабарлануы тиіс.
Ұйым басшылығы мен МҚ-ның администраторы МҚ-н құрудың негізгі бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі туралы келісуі қажет.
МҚА-ның МҚ-ның бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз байланыс түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде басталады және жобалау процессі мен жүйенің функционалдануы кезінде де қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер қорының түпкілікті пайдаланушылары мен администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын айта кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға бағытталған тілдік және программалық жабдықтардың дамуымен байланысты. Бұған қарапайым және соған қоса күшті сұрау салу тілдері, сонымен қатар жобалауды автоматтандыру жабдықтары жатады.
Егер мәліметтер қоры қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған ақпараттық жүйенің (мысалы, АБЖ-да) құрамында функционалданса, онда МҚА-а бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-қатынаста жұмыс істеуі қажет.
МҚ-ның администраторлары оған қатысты мамандардың сыртқы топтарымен де және ең алдымен МҚБЖ және ҚПП жеткізушілерімен, басқа МҚ администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.
МҚ-сын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МҚ жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда МҚ-ның әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс беруші ретінде де құрылуы керек.
