Т?м?рни? хусусий?тлири

Сабақтың тақырыбы: Темір.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Кіріктірілетін пәндер: (тарих, география, биология, физика, әдебиет, дін, астрономия, халықтық педагогика және медицина)

Сабақтың мақсаты: Темір металы жөнінде білімдерін кеңейту. Оқушылардың білімдерін жүйелендіру, пәнге деген біртұтас көзқарас қалыптастыру.

Сабаққа дайындалуда оқушы мен оқытушы іс-әрекеті: Оқытушы мен оқушы алдын ала дайындалуы, оқушының өздік жұмыс орындауы. Ізденгіштік қабілетін ескере отырып, оқушыға тапсырма беру.

Сабақтың міндеті:

Білімділік:Темір элементін жан – жақты зерттеу арқылы темір, оның қосылыстары,қолданылуы, маңызы жөнінде білімдерін кеңейту.

Дамытушылық:Оқушылардың ойлау, қорытындылау, жүйелеу қабілеттерін дамыту.

Тәрбиелік:Оқушылардың шығармашылық мүмкіндігін дамыту, қабілетін арттыру, қосымша материалдар арқылы эстетикалық тәрбие беру.

Көрнекілік: Слайдтар (интернеттен алынған материалдар), электронды оқулық

(9 сынып химия ), металдар коллекциясы, табиғи минералдар коллекциясы, периодтық кесте, суреттер, реактивтер, қосымша әдебиеттер, химия энциклопедиясы,интерактивті тақта..

Жаңа тақырыпты түсіндіру жоспары:

1. Темірдің периодтық жүйедегі орыны; (химик)

2. Атом құрлысы(электрон, протон, нейтрон саны, салыстырмалы атомдық масса) (химик)

3. Табиғатта таралуы және маңызы; (геолог, географ, астроном)

4. Темірдің ашылу тарихы; (тарихшы)

5. Физикалық қасиеттері; (физик)

6. Темірдің геохимиялық қасиеттері; (геолог, минералог)

7. Темірдің биологиялық маңызы; (биолог)

8. Құранда темір туралы; (дін)

9. Абайдың жұмбағы; (әдебиетші)

10. Темір туралы мақал – мәтелдер; (әдебиетші)

11.Темірдің қолданылуы.(химик)

Темір.

Темір десек біздің көз алдымызға шойын мен болат келеді «Жер бетінде темір жойылып кетсе ,не болады деп елестетсек, көшелерде сұмдық көрініс темір жол да,поездар да, машиналар да жоқ, көпірлер үйіндіге айналған ,өсімдіктер семіп ,өле бастаған.Адам денесіндегі 3г темір жойылса , тіршілігін тоқтатып , өліп қалар еді.» ,бұл кіріністі суреттеген , темірдің маңыздылығын айтқан атақты минералог , академик А.Е.Ферсман.

Химик: Темір периодтық жүйеде:

4-период, 4 - қатар, 8 - топ, қосымша топша, реттік нөмірі 26.

26 электрон, 26 протон, салыстырмалы атомдық массасы 56, 30 нейтрон.

4 электрондық қабат, 2)8)14)2), электрондық конфигурациясы

1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 3d⁶ 4s²

Тотығу дәрежесі 0,+2,+4, кейде +6; тотықсыздандырғыш болып табылады.(слайд)

Физик:Ақ сұр түсті, металдық жылтыры бар, тоқ пен жылуды жақсы өткізетін, магнитке тартылатын, жұмсақ, созылғыш металл. Тығыздығы 7,864 г/см³ , балқу t⁰ ═1539⁰С.

Осыдан 2000 жыл бұрын Қытай ғалымы Сума Тзян магниттік компасты тапқан. Ол темірдің магниттік қасиетіне сүйенген.Магниттік қасиеті күшті металдар: темір, никель, кобальт. Ферромагнетиктерден магнит құралы, компас жасалады. Радиотехникада, электротехникада қолданылады.

Темірдің 769⁰С дейін магниттік қасиеті сақталады.(таблица)

Астроном:

Темірді ертеде «Аспан тасы» деп атаған. Жер бетіне жылына мыңдаған метеорит бөлшектері түседі, олардың құрамында 90% темір бар. Ең үлкен метеорит 1920 ж Америкадан табылған,салмағы 60т .1895 жылыГренландия мұздағынан салмағы 34т темір метеорит табылған ,қазір Нью-Иоркте сақталуда.Темір күн жүесінде ең көп тараған элемент.Жер ядросының 90%темір құрайды.Жер мантиясында 12%,жер қыртысында 5%темір бар.Жер қыртысында таралуы бойынша -6 орында.

Геолог:

Темірдің табиғи минералдары:

Fe₂O₃ магнитті темір немесе магнетит (72% Fe)

Fe₂O₃ қызыл теміртас немесе гематит (70% Fe)

Fe₂O_{3 ·} 3H₂O лимонит (50% Fe)

FeS₂ пирит немесе күкірт колчеданы (52% Fe)

FeSO_4· 7H₂O темір купорасы

Темір кендерінің ең үлкен қоры Уралда .Онда таулар толық темірден құралған.Курск,Кольск жартылай аралында Шығыс және Батыс Сібірде темір кенінің Үлкен қорлары бар.Қазақстанда темір кендері Оралдың шығыс беткейінде, Қостанай өңірінде көптеп кездеседі(Соколов-Cарыбай).

Темір табиғи суларда ең кең тараған элементтердің бірі болып табылады,

оның орташа құрамы 0,01 -20 мг/л интервалында тербеліп тұрады.

Тарихшы:

Темірдің ашылу тарихы:

Месопотамия өркениетті метеориттік темірді білген. олар б.з.д. ІІІ мыңжылдықта темірді қолданып оны «аспаннан түскен от» деп атаған. Оның құймасынан қару-жарақ, әсемдік бұйымда жасаған. Египет фараоны ІІ Рамзес хеттер патшасына (б.з.д. 2500 жыл) жазған хатында кендерді тотықсыздандыру арқылы темір алу туралы мәліметтер бар. Жер бетінде темір алтыннанда бағалы болған уақыттар болды. “Темір ғасыры” деген терминді ғылымға ХІХ ғасырдың басында дат ғалымы Томсен енгізді. Бұл темір металлургиясы дами бастаған кез. Әйгілі дамаск болаты Шығыста тіпті Аристотель (б.з.д. ІҮғ) кезінде жасалған. Болат қылыш жасау құпияда сақталып келді.

Делидегі темір бағана (б.э.д. ІҮ-Ү ғасыр)

(Дели) Индияда б.э.д. ІҮ-Ү ғасырда 415 жылы тұрғызылған темір бағана биіктігі 7 метр, салмағы 6,5 тонна 99,72% таза темірден тұрады, осынша уақыт таттанбауының себебін ғалымдар анықтай алмай отыр.(слайд)

Эйфель мұнарасы

1889 жылы Парижде француз инженері Гюстов Эйфель алып мұнара құрылысын аяқтады. Париж эмблемасына айналған мұнара биіктігі 300 метр, таза темір металынан тұрады.

(Слайд)

Биолог:Темірдің биологиялық маңызы.

Адам денесінде темір құрамы 3-7 гр дейін (ткань, қан, ішкі органдарда) болады. Темір біздің организмге тамақ арқылы келеді. Ересек адамның тәулік қажеттілігі 11-30 мг құрайды.

Бұлшықет белогы – миоглобин, құрамында Fe+3 катионы етке қызғылт түс береді. Қан белогы – гемоглобин, құрамында Fe+2 катионы, қанға қызыл түс береді, сүйек кемігінде түзіледі.

Темір барлық жасыл өсімдіктер құрамына кіреді, хлорофилл түзуге, тыныс алуға қатысады.

Медицина:Адам ағзасында темір мөлшері жетіспеуінен –қан аздық(анемия ауруы пайда болады. Ол дұрыс тамақтанбаудан,экологиялық себептерден,әлсіреу ,көп қан кету т.б. пайда болады.

Ақсай қаласындағы темір жетіспеушілігінен болатын анемия ауруымен ауыратын адамдар жөнінде мәлімет (2012 жыл)

Анемия ауруымен ауыратындар:

16 жасқа дейінгі саны – 87

Оның ішінде ауыр түрімен (есепке алынған) – 36

Жас өспірімдер саны – 28

Оның ішінде ауыр түрімен (есепке алынған) – 16

Үлкендер саны – 99

Оның ішінде ауыр түрімен (есепке алынған) – 62

Темірдің ең көп мөлшері мына өсімдіктер, тағамдар құрамында: Итмұрын тұнбасы

Орамжапырақ

алма

Қара шие

Сиыр еті

Малдың бауырында

Дін: Құранда темір туралы

Термодинамика заңына сай, бейберекет дүние сырттан келген энергия мөлшерінсіз ретке келе алмайды, барлық шектеулі система тозу, тоқтау, ыдырау, құлдырау жолында болады, өздігінен тәртіп түзілуі мүмкін емес. Соның тағы бір мысалы: темірдің бір ғана атомын құрауға қажетті энергия мөлшері бүкіл Күн системасының энергиясынан төрт есе көп болып шығады екен! Ғалымдар осыдан темірдің тегі Жер табиғатынан тыс екендігі, оның жерге өзге дүниеден түсірілгендігі жайлы ой қорытқан.

Құранда темір туралы:

«Сондай-ақ темірді түсірдік. Онда мықты күш, әрі адамзат үшін қажеттер бар…»

(Хадид 57 : 26)

Құранда 26-сүре Әл – Хадид сүресі қазақша–темір сүресі ,ол темірдің периодтық кестедегі орнына сәйкес келеді.Бұл кездейсоқ жайт емес.

Осы әл-Хадид-темір сүресінің ғажаптары, темірге байланысты өзге де сырлар Ақжан әл-Машани еңбектерінде түбегейлі зерттелген.

Темір жөнінде мақал-мәтелдер:

«Көптің аузы-темір талқы»

«Темірші – көміршіге үйір»

«Темірді қызған кезде соқ»

«Болат қайнауда шынығады

Батыр майданда шынығады»

«Алмас пышақ қап түбінде жатпас»

«Темірдің бір басы-ыстық, бір басы-суық»

«Темір кессең қысқа кес,

Ұзартуың оңай.

Ағаш кессең ұзын кес,

Қысқартуың оңай».

«Болат бүгілмес-морт сынар».

«Оқ жетпес жерге қылыш сілтеме».

«Болған іске болаттай берік бол»Төзімі темірдей- қайратты деген мағынада.

Темір, оның қосылыстарының қолданылуы:

(химик)

Магнетит, гемотит, лимонит – шойын және болат өндіру үшін.

Пирит – күкірт қышқылын өндіру үшін

Темір купоросы - өсімдік зиянкестеріне қарсы күресте, минералды бояулар жасауда, ағаш өңдеу үшін қолданылады.

Темір қосылыстары қан аздылық, әлсіздік кезінде дәрі ретінде беріледі.

Болат пен шойын техникада, тұрмыста қолданылады.

Темір хлориді (ІІІ) – суды тазарту үшін, мата бояу үшін қолданылады.

Темір сульфаты (ІІІ) суды тазарту үшін еріткіш ретінде қолданылады.

Деңгейлік тапсырмалар

І. «Қанағат»

1. Реакцияны аяқта, теңестір.

Fe+O₂ →

Ca+Cl₂ →

Mg+S →

2. Ион алмасу реакциясын аяқта, толық қысқартылған иондық теңдеуін жаз

Ba Cl₂+ H₂SO₄ →

3. Массасы 80 г кальцийдің зат мөлшерін тап.

ІІ. «Талап»

1. Ca →CaO→Ca (OH)₂ →CaSO₄ өзгерістерді жүзеге асыруға мүмкін болатын

химиялық реакцияларды жаз.

2. 80г кальций жанғанда жұмсалатын оттегі және ауа көлемін тап.

1. Реакцияларды аяқта, теңестір.

Al (OH)₃ → Al₂O₃+?

Mg+HCl →Mg Cl₂+?

ІІІ. “Терең ой”

30г натрий алюминаты қанша көлем көміртек (ІҮ) оксидімен әрекеттесе алады?

1. 2NaAlO₂+CO₂=Na₂CO₃+Al₂O₃ V(CO₂) қ.ж. →?

2. 200г 15%-тік натрий хлоридімен күміс нитраты әрекеттескенде қанша г күміс хлориді түзіледі.

NaCl+AgNO₃=NaNO₃+AgCl↓

1. KСlO₃ →KCl+O₂ теңдеуіндегі барлық коэфициенттер жиынтығын тап.

Үй тапсырмасы §41 125 бет (А) есеп шығару