§ 2.10. Металдар мен бейметалдар ?асиеттеріні? ?згеруіні? периодтылы?ы.

Тақырыбы:

Мақсаты:

§ 2.10. Металдар мен бейметалдар қасиеттерінің өзгеруінің периодтылығы.

Білімділік:

Дамытушылық:

Тәрбиелік:

Химиялық элементтердің ПЖ орнына байланысты қосылыстарының қасиеттерінің периодты түрде өзгеруі туралы алған білімдерін қалыптастыру;

химиялық элементтердің ПЖ орнына байланысты қосылыстарының қасиеттерінің Периодты түрде өзгеруін сипаттай білу, молайту,қорытындылай білу,көңіл аудару,есте сақтау білік- дағдыларын дамыту;

Сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Жаңа сабақ түсіндіру.

Сабақ өткізілу түрі:

фронталды әңгімелесу,қорытынды жасау,жаттығулар орындау, кітаппен өзбетінше жұмыс істеу.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап, дәптер, интерактивті тақта . Д.И.Менделеевтің ХЭПЖ .

І. Ұйымдастыру

кезеңі:

-сабақта қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

-оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі:

Сабақтың білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

1.мына қосылыстарды (тақтаға жазу)ата: айналымға берілген үй тапсырмасын тексеру.

ІІІ. Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.

Білімділік міндеттері:

-оқушылардың білім алуға деген ынта-ықыласын жұмылдыру.

-оқушыларды білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

Элементтердің қосылыстары қасиеттерінің өзгеруінің периодтылығы.

1.Фронталды сұрақтар: (нашар үлгерушілермен жұмыс)

• Валенттілік деген не?

• Қандай электрондар валентті деп аталады?

• Тотығу дәрежесі,атом радиусы,иондану энергиясы,электронтартқыштық деген не? Олар қалай өзгереді?

IV. Жаңа сабақ түсіндіру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушылардың өтілген материалды қабылдау ,есте сақтауын қамтамасыз ету;

-нақты қорытындылауға ,жүйелеуге әкелетін әдістермен тәсілдерді меңгеруіне жағдай туғызу;

- оқушыларды өтілген материалды қайта жаңғыртып, еске түсіру әдістерімен қамтамасыз ету;

-түсініктер,заңдар,ережелерді философиялық тұрғыдан түсінуге ,талдауға көмек ету;

-оқушылардың оқу материалын өз әдіс -тәсілдерімен бетінше қабылдауын қамтамасыз ету.

Оқу

1.Берілген тақырыпты кітаппен өз бетінше оқу –параграф 2.10 оқу ( 78-83)

оқып, сұрақтарға жауап беру.2,6 кестемен жұмыс істеу 79 бет.

V. Жаңа сабақты қалай қабылдағанын алғашқы тексеру кезеңдері:

Білімділік мақсаты:

- оқылған материалды оқушылардың дұрыс өз мәнінде қабылдағанын анықтау;

-алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

- кеткен кемшілікті жою жұмыстары;

1.Жаттығу орындау

Жат 1-4 .кітаптың 84 беті (4 тапсырма– 4 нұсқа)

VI. Білімді жүйелеу және қорытындылау

Білімділік міндеттері:

- оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

-алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

- кеткен кемшілікті жою жұмыстары

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау.

1. Дәптерге қорытынды жазу:

• Периодтылық тотығу дәрежесінің өзгеруі химиялық қосылыстардың құрамының периодты түрде өзгеруіне әсер етеді.Бұны алғаш Д.И.Менделеев элементтердің сутекті және оттекті қосылыстарынының жалпы формуласын ХЭПЖ бойынша топтарға орналаст

• Периодта солдан оңға қарай типтік металдан типтік бейметалға өткенде оксидтердің негіздік қасиеттері әлсіреп қышқылдық қасиеттері артады.

• Периодта солдан оңға қарай типтік металдан типтік бейметалға өткенде гидроксидтердің негіздік қасиеттері әлсіреп қышқылдық қасиеттері артады

Түсіндіру:3 период элементтерінің оксидтерді мен гидроксидтерінде екі химиялық байланыс түрін байқауға болады: иондық,коваленттік. Металлдардың оксидтерді мен гидроксидтері–ионды қосылыстар, бейметаллдар –ковалентті.

*гидроксидтердің қышқылдық, негіздік,амфотерлі түрде диссоциациялану қабілеттілігі Н-О, О-Э байланысының салыстырмалы полюстілігіне тәуелді .

* 1,2 топтың металдарынан түзілетін сутекті қосылыстарын гидридтер деп атайды және олардың иондық сипатты бар, бейметалдардың сутекті қосылыстары ұшқыш газдар. Олардың химиялық қасиеттері сумен әрекеттескенде көрінеді.Ол заттар ерігенде,қышқылдар мен сілтілер түзіледі.

*қышқылдардың күші атом ядро зарядының өсуімен артады.Топтарда сутекті қосылыстардың қышқылдық қасиеттері жоғарыдан төмен қарай артады,атом радиусы артқан сайын Э-Н байланысы әлсірейді.

VII. Бақылау және өзбетінше бақылау кезеңдері

Білімділік міндеттері:

- оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

-алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

- кеткен кемшілікті жою жұмыстары;

1.Жаттығуды тексеру

VIII. Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

Параграф 2.10 -оқу ,№ 5-7 жазбаша

2. Күнделікке жазғанын тексеру.

IX. Сабақ қорытынды сын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.

Тақырыбы:

Мақсаты:

Атомдық орбитальдардың гибридтенуі жәнеи молекулалардың геометриясы.

Білімділік:

Дамытушылық

Тәрбиелік:

Ковалентті байланыстың қасиеттері, оның маңызды сипаттамалары туралы білімді қалыптастыру;

Берілген химиялық байланыстың түрлерін анықтай білу,ковалентті байланыс туралы білімдерін жүйелеу және қорытындылау,салыстыру, білім-білік дағдыларын дамыту;

Сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Жаңа білім беру сабағы.

Сабақ өткізілу түрі:

Мұғалімнің түсіндіруі,кітаппен өз бетінше жұмыс, жаттығулар орындау, кестемен,сызбанұсқамен жұмыс, фронталды әңгімелесу,

Құралдар мен реактивтер:

Кітап, дәптер, интерактивті тақта . Түрлі түсті шариктер, таяқшалар.

І. Ұйымдастыру кезеңі:

-сабақта қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

-оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі:

Сабақтың білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау;

-кеткен кемшіліктерді жою.

1.Жаттығуды тексеру.

ІІІ.Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.

Білімділік міндеттері:

-оқушылардың білім алуға деген ынта-ықыласын жұмылдыру.

-оқушыларды білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

Ковалентті байланыстың қасиеттері

IV. Жаңа сабақ түсіндіру.

Жаңа сабақ материалын түсіндіру:

Коваленттік байланыстың негізгі қасиеттеріне қанығуы, полюстенуі, бағытталуы жатады.

Коваленттік байланыстың қанығуы әр атомға тән ортақ электрон жұптарының санымен анықталады. Химиялық байланыстың ерекшелігі – қанығуға қабілеті бар, яғни атом өзінің валенттік орбитальдарын толық пайдалануға тырысады. Қанығуына сай молекулалық байланыстың да белгілі құрамы болады. Сондықтан, Н₂, НСl, Н₂О, BCl₃,CH₄ сияқты молекулалардағы байланыстар қаныққан, яғни атомдардың барлық орбитальдарында ортақ электрон жұптары орналасқан.

Коваленттік байланыстың полюстенуі молекулалардың өздерінің және олардағы жеке байланыстардың полюстігінің сыртқы электр өрісінің әсерінен өзгеру қабілетімен сипатталады.

Полюстену молекуладағы электрон тығыздығының бірдей болмауына әкеледі. Мысалы, НСl молекуласында сутек ядросына қарағанда хлор ядросының маңында электрон тығыздығы жоғары. Молекуладағы оң және теріс зарядтың орталықтары сәйкес келмейді де біраз қашықтықта болады. (3.1-сурет). Бүтіндей хлорсутектің бейтарап молекуласы q^- зарядты хлор атомынан q⁺ зарядты сутек атомынан тұратын электрлік диполь болып табылады.

Молекуладағы атомдардың нақты (реал) зарядтарын тиімді (эффективті) зарядтар деп атайды. НСl молекуласында

q_Cl- = -0,18, ал q_Н⁺= +0,18.

Молекула мен байланыстың полюстігін бағалау үшін әдетте тиімді заряд шамасы q («ку») мен диполь ұзындығының l («эл») көбейтіндісіне тең диполь моментінің тұрақтысы µ_р («мю») қолданылады , яғни

µ = q · l.

Диполь моменті дебаймен (голландиялық ғалым Дебайдың құрметіне) өлшенеді. СИ жүйесіндегі диполь моментінің бірлігі – Кл · м (Клоун · метр) 1D=3,33· 10ۤ Кл· м. Молекулалардың диполь моменті 0-ден 11D-ға дейінгі мәндерге ие болады.

«Молекуланың полюстігі» мен «байланыстың полюстігі» түсінігін ажырата білу қажет. НСl мысалында көрсетілгендей екі атомды молекула үшін бұл түсініктер сәйкес келеді. Мұндай молекулаларда электртерістік айырымы неғұрлым үлкен болса, диполь моменті соғұрлым үлкен болады.

Көпатомды молекулаларда атомдар арасындағы байланыс полюсті, ал кеңістіктік құрылысына байланысты молекулалар полюсті әрі полюссіз болуы мүмкін. Көпатомды молекулалардың диполь моменті полюсті байланыстың санымен және олардың бағыттылығымен анықталады. Ол жеке байланыстардың диполь моменттерінің векторлық қосындысына тең. Мысалы, С=О байланыста µ=2,7 D-ге тең, ал СО₂ молекуласында 0-ге тең. Бұл СО₂ сызықты молекулада µ-байланыстың векторы орталықтан радиалды бағытталған, сондықтан µ нәтижесі нөлге тең болуымен түсіндіріледі.( Бұрышты су молекуласында Н₂О екі байланыстың µ векторлық қосындысы параллелограмның диагоналімен өрнектеледі және ол 1,84D-ге тең Егер молекуладағы әр түрлі диполь моменттері бар векторлардың геометриялық қосындысы нөлге тең болмаса, онда ол полюсті.

Диполь моментінің шамасымен заттың реакцияласу қабілеті байланысты болады. Молекуланың µ неғұрлым көп болса, оның әрекеттесу қабілеті соғұрлым жоғары болады. Диполь моменті мен заттың ерігіштігі де байланысты. Сұйықтардың полюсті молекулалары оларда еріген электролиттердің электролиттік диссоциациялануын қамтамасыз етеді.

Коваленттік байланыстың бағытталуы молекулалардың кеңістіктік құрылымын (пішінін), яғни олардың геометриялық формасын тудырады. Мұны кәдімгі молекулалардың: НСl, Н₂О және NH₃ түзілу мысалында қарастырайық. Коваленттік байланыс атомдардың қосылу сызығының бойында электрон бұлттары, (орбитальдары) максимал бүркескен бағытта пайда болады.

Хлорсутек НСl молекуласы сызықты, өйткені сутек атомының s-орбиталі мен хлор атомының p-орбиталінің бүркесуі есебінен түзіледі (3.3-сурет).

Су молекуласы Н₂О түзілгенде, оттек атомы екі валенттік р-электрондары арқылы сутекпен бұрышты молекула түзеді

Аммиак молекуласы NH₃ түзілгенде байланыстар сутектің үш атомының s-электрондарымен байланысқан азот атомының үш р-орбиталінің үш осі бойына орналасады. Молекула дұрыс тригональді пирамида пішініне ие болады

Коваленттік байланыстың бағытталуы орталық атомның валенттік орбитальдарының гибридтенуіне және олардың кеңістікте орналасуына тәуелді. Орбитальдардың гибридтенуі – әр түрлі электрон бұлттарының араласуы және олардың пішіні мен энергиясы бойынша бірдей болуы. Бұл жағдайда электрон орбитальдарының алғашқы пішіні өзгереді, ассиметриялы және ядроның бір жағына қарай созылыңқы гибридті орбитальдар түзіледі. Гибридтік орбитальдардан түзілген химиялық байланыс бүркесуі көбірек болғандықтан, бастапқы орбитальдардың электрондары қатысында түзілген байланысқа қарағанда берік болады.

Байланыс түзуге әр түрлі типті электрондар, мысалы, s- және р-электрондар қатысқанда үнемі гибридтену жүреді. Бериллий хлориді BeCl₂, бор хлориді BCl₃ және метан CH₄ молекулаларының гибридті орбитальдары түзген конфигурациясын қарастырайық.

BeCl₂молекуласында химиялық байланыс түзу үшін бериллий атомының бір s- және бір р-электрондары қатысады. Бұл кезде sр- («эс пэ» деп оқылады) гибридтену жүреді BeCl₂ молекуласы сызықты, өйткені, sр-гибридті орбитальдары қарама-қарсы бағытқа бағдарланған

Бор хлоридінің молекуласында BCl₃ sр²- («эс пэ екі» деп оқылады) гибридтену іске асады. Байланыстыруға бір s- және екі р-электрондар қатысады да, жазық үшбұрышты молекула түзеді .

Метан молекуласындағы СН₄ көміртек атомында бір s- және үш р-электрондар гибридтенуге ұшырайды. Бұл sр³- («эс пэ үш» деп оқылады) гибридтену тетраэдрлік конфигурация түзеді .

Орбитальдардың гибридтенуі арқылы су молекуласындағы байланыстың валенттік бұрышымен (104,5º) және аммиак молекуласындағы валенттік бұрыштың (107,3º) өзгеруі түсіндіріледі. Ол азот және оттек атомының sр³-орбиталындағы байланыстырғыш электрон жұптарының тебілу әсеріне тәуелді.

V. Жаңа сабақты қалай қабылдағанын алғашқы тексеру кезеңдері:

Білімділік мақсаты:

- оқылған материалды оқушылардың дұрыс өз мәнінде қабылдағанын анықтау;

-алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

Жаттығу орындау:№1-3 .94 бет кітаппен 1нұсқа; 10-ЕТЖ-1 -2 нұсқа.

VI. Білімді жүйелеу және қорытындылау

.Дәптерге қорытынды жазу.

1.Ковалентті байланысқа полюстілік, баңытталу, қанығу тән.

2.Қанығуы толық мөлшерде валентті орбитальдарының толық жұмсауға тырысқан атомның валенттілігік санына сай келеді.

3.Молекуладағы полюстілік ковалентті байланыстың электрон тығыздығының әркелкі таралып орналасуына байланысты сипатталады.

4.Байланыстың бағытталуы молекуланың кеңістіктік құрылысын анықтайды.

5. Ковалентті байланыстың бағытталуына қарай молекуланы сызықтық,бұрышты,үшбұрышты, пирамидалық, тетраэдрлық деп үш топқа бөледі.

VII. Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

§3.3 оқу -, 8-9(94бет) –жазбаша.

2. Күнделікке жазғанын тексеру.