Саба?ты? ма?саты: О?ушылар?а ? негізгі топшаны? ма?ызды бейметалы – фосфорды? элемент ж?не жай зат ретіндегі ?асиеттерін азотпен салыстыра отырып, атом ??рлысын, кристалл торлары электр терістік ?асиеттеріні? ?зара т?уелділігі туралы ??ымдарын дамытуы тиіс.
Просмотр содержимого документа
«Саба?ты? та?ырыбы: Фосфор. »
Сабақтың тақырыбы:Фосфор.
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға Ү негізгі топшаның маңызды бейметалы – фосфордың элемент және жай зат ретіндегі қасиеттерін азотпен салыстыра отырып, атом құрлысын, кристалл торлары электр терістік қасиеттерінің өзара тәуелділігі туралы ұғымдарын дамытуы тиіс.
Сабақтың көрнекілігі: «Д.И.Менделеев жасаған химиялық элементтердің периодтық жүйесі» кестесі,электрондық оқулық,баспа және экрандық жабдықтар,жинақтамалар,химиялық реактивтер.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Әдіс-тәсілдер: әңгімелеу,практикалық және жаңа технология элементтері, СТО,кластер құру, Венн диаграммасы,Синкуин, семантикалық парақша,
сөзжұмбақ, «Х» және «О» ойынын қолдану.
Сабақтың барысы: 1. Ұйымдастыру бөлімі.
2.Үй тапсырмасын тексеру.
І.Ой-қозғау. Жалпы сынып оқушыларымен жұмыс.Оқушыларға сұрақтар қою арқылы және топтастыру стратегиясы бойынша үй тапсырмасын тексеру. (үш қатар бойынша сұралады.) 1слайд
ІІ кезең Оқушылардың қызығушылығын ояту.
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
+
+
+
+
қышқылдары
+
+
оксидтері
+
+
ІІІ кезең үйтапсырмасын қорытындылау мақсатында «Х» және «О» тапсырмалары ойын түрінде орындалуы.
1-деңгей: Ұтыс жолы. Азот топшасындағы элементтер қатарын көрсетіңіз.
N
O
Bi
Na
P
K
H
N
As
2-деңгей: Ұтыс жолы. Азоттың тотығу дәрежесі +5 болатын қатарды көрсетіңіз.
KNO3
N2O5
NO
HNO3
HNO2
HNO2
NaNO3
N2
KNO2
3-деңгей: Ұтыс жолы. Азот қосылыстарының орналасқан қатарын көрсетіңіз.
AgCI
N2O5
KCI
Ca(NO3 )2
HNO3
CaO
NaNO2
NaNO3
NaCI
3.Жаңа сабаққа көшу үшін біздер «миға шабуыл» сөзжұмбақты шешу.
А)Азотты сипаттаған ғалым. (Резерфорд)
Б)Ауаның 78%-ын құрайтын элемент. (Азот)
В)Азот қышқылының тұздары. (Селитра)
Г)Атмосфераға азот бөліп жанатын зат. (Торф)
Ж)Азот диоксиді адам қанынан нені азайтады. (Гемоглобин)
З)Азоттың металдармен қосылысы. ( Нитрид)
Ф
О
С
Ф
О
Р
«Мағынаны тану» кезеңі:Сөзжұмбақ шешу арқылы жаңа сабақтың тақырыбы ашылады. «Фосфор» деп тақтаға жазылады. 2слайд
Атом құрылысы:Фосфор атомының азотқа қарағанда атом радиосы ,үлкен болғандақтан, бірнеше атомның электро бұлттары өзара қаптасып, көп атомды молекула Р 4 түзеді. Сондықтан да фосфордың жай заттары қалыпты жағдайда қатты (кристальды) заттар. (қызыл фосфорды көрсету).
Химиялық элементтердің периоттық жүйесінде фосфор ІІІ периодта,V топтың негізгі топшасында орналасқан.Салыстырмалы атомдық массасы 31,реттік номері 15.
Фосфордың соңғы энергетикалық қабатында бес электрон бар,оның үшеуі жұптаспаған.Фосфор атомындағы электрондардың орналасуы:
Р )2е)8е)5е
+15
Электрондық формуласы: 1s2 2s2 2p2 3s2 3p2
Графикалық формаласы:
1s 2s 2p 3 s 3 p 3 d
↑↓
↑↓
↑↓
↑↓
↑↓
↑↓
↑
↑
↑
Фосфор қосылыстарында -3,+3,+5 тотығу дәрежесін көрсетеді.
Фосфордың ұшқыш сутекті қосылысы фосфин РН3 мен аммиак NH3 молекулалары формасы жағынан ұқсас болғанмен фосфин малекуласы берік емес,улы,тұрақсыз газ,тез тотығып кетеді.
Ашылу тарихы: Фосфорды 1669ж.неміс алхимигі Х.Бранд ашқан. Гамбург алхимигі Бранд «философиялық «тас» алу жолында көп жұмыс істеді.Брандтың ойынша бұл тас кәріні жасартатын,ауруды тез сауықтыратын,адамның өмірін ұзартатын тас болатын.Бранд бұдан басқа барлық металдарды алтынға айналдырғысы келді.Бірде ол жаңа рецепті бойынша зертханада жұмыс істеді.Адам зәрін суалтып,оған көмір мен құмды араластырып ауа қатыстырмай қыздырды.Құтының ішінде жылтыраған бір нәрсенің бар екенін көрді.Бұл фосфор еді.Сөйтіп 1669 жылы фосфор осылай кездейсоқ ашылды.Алынған фосфор жарық шығарды,осыны пайдаланып,Бранд байларға сатып ақшаға кенелді.
Табиғатта кездесуі .Табиғатта фосфор тау жыныстары мен минералдарда қосылыс түрінде кездеседі. Мысалы; фосфарит және апатитте кальций фосфаты Са 3(РО 4)2 түрінде болады. Қазақстанда Жамбыл обылысындағы Қаратау маңында фосфарит кенінің мол қоры бар екені 1935 жылыдан белгілі. Қазір Қаратау бассейіні негізінде "Жаңатас байыту комбинатты" жұмыс істейді. Ақтөбе обылысында фосфорит кен орнын (Шиілісай, т.б.) игеру жоспарланып отыр. Осы кен орындары негізінде фосфорды өндейтін заттар Таразда, Шымкентте және Ақтөбеде бар.
Азот тәрізді фосфор да өсімдік пен жануар нәруызының негізгі құрам бөлігі.Фосфор өсімдіктердің дәнінде, жануарлардың сүтінде қанда, ми мен жүйке ұлпаларында кездеседі. Мысалы, ересек адамдардың сүйегінде 600 грамм, ет ұлпасында 56 грамм, жүйке жүйесінде 5 грамға дейін болады. Атақты геохимик,академик А.Е.Ферсман «Фосфор тіршілік пен ақыл-ой элементі»деген болатын.Себебі мидың қызметі бұлшықеттің қимылы фосфор қосылыстарының химиялық өзгерістеріне байланысты.Адам мен жануар фосфорды өсімдіктен алады.
Алыну жолы: Фосфор белсенді элемент болғандықтан табиғатта қосылыс түрінде кездеседі.
Бос күйіндегі фосфорды алу үшін электр пеште кремний (ІҮ) оксиді мен көмірді қосып қыздырады.Бөлінген фосфордың буын су астында ақ фосфор Р4 түрінде бөліп алады. Реакция теңдеуі.
2Са3(РО4)2 + 6SiO2 + 10C =P4 + 6CaSiO3 + 10CO↑
Физикалық қасиеті:Фосфор элементі жай зат ретінде бірнеше аллотропиялық түр өзгерістерін түзеді.Оның маңыздылары: Ақ,қызыл,қара. Ақ фосфор - өте белсенді,улы зат,ауамен жанасса жарық шығарады.Суда ерімейді,сондықтан оны су астында сақтайды.Оны ауа қатыстырмай 250-300 С қыздырса қызыл фосфорға айналады.
Қызыл фосфор-түсі қоңыр-қызыл,улы емес,суда нашар ериді,ұшпайды,250 С –де от алады.
Қара фосфор -200С өте жоғары қысымда қыздырғанда түзіледі.Түсі графитке ұқсас,қолға майдай сезіледі.Жартылай өткізгіш,улы емес 500 С-де от алады.
Қара фосфор аз кездеседі.
28-сурет фосфор құрлысының сызба нүсқасы
Ақ фосфордың молекуласы
Р
Р
Р Р
Қара фосфордың кристалл торы.
Р Р Р
Р Р Р Р
Р Р Р Р
Р Р Р
Р Р Р
Р Р Р Р
Химиялық қасиеті: (Электрондық оқулықтан қызыл фосфорды жағу тәжірбиесі көрсетіледі).
Фосфор жақсақ будақтап,
Ақ түтінін түзеді.
Ол түтінді су сорып,
Қандай қосылыс түзеді. (Н3РО4)
Оқушылар өз беттерімен дәптерлеріне реакция теңдеулерін жазу, экраннан тексеру.
*Мырыш фосфиді – зиянкес кемірушілермен күресуде қолданылатын препарат.
3.Реакция жағдайына байланысты фосфор хлормен (700С) әрекеттесіп, фосфор трихлордін РСІ3 және 3000 С-та фосфор пентахлоридін РСІ5 түзеді:
2Р + 3СІ2 = 2РСІ3
2Р + 5СІ2 = 2РСІ5
4. Фосфор сутекпен әрекеттесіп, фосфин РН3 түзеді.
2Р + 3Н2 = 2РН3
3Р+ 5HNO3 + 2H2O = 3H3 PO4 + 5NO↑
4P + 3KOH + 3H2O = PH3 ↑ + 3KH2PO2
Шырпының басына жанғыш заттар – күкірт пен бертоле тұзының қоспасы жағылады. Қораптың жақтауына қызыл фосфор мен шыны басын қорапқа үйкегенде,қызыл фосфор бертоле тұзынан от алып, тез тұтанады. (21 – сурет)
6Р + 5КСIO3=3Р2О5+6КСI
Қолданылуы: Фосфор тыңайтқыш,дәрі-дәрмек,сіріңке өндірісінде, пиротехникада және фосфор қышқылын алуда пайдаланады. Фосфордың қолданылуы оқулықтың 66 беттегі 22 суретті қараңыздар..Сіріңкенің түрлері: Аңшы, Жел, Дизайнерлік, Секвисульфидті болып бөлінеді.
(Үй тапсырмасы кезінде оқушыларға сіріңкенің осы туралы мәліметтер жазып келу.) 3слайд
4. «Білімді тиянақтау» кезеңінде слайд арқылы тапсырмалар беріледі.
А) химиялық диктант жазу.
1.Фосфор қосылыстарда _________ тотығу дәрежесін көрсетеді.
2.Фосфордың сутекпен қосылысы____________деп аталады.
3.Фосфор элементі жай зат ретінде бірнеше аллотропия түзеді: __________ және __________ .
4.__________ химиялық белсенді болып келеді.
Ә) «Сандарды сөйлетейік» ойыны. 4слайд
1669 31 56 600 15
Жауабы:
1.1669 жылы Х.Бронд фосфорды ашты.
2.Фосфордың салыстырмалы атомдық массасы – 31.
3.Фосфор ет ұлпасында 56 гр кездеседі.
4.Адам сүйегінде 600 гр фосфор бар.
5.Фосфордың реттік номері – 15.
Менделеевтің кестесінен ,
Аңызға арқау болған.
Қасиетті,құдіретті,киелі,
Білесің бе,фосфор деген элементті?
Тамақтық заттың құрамына,
Минералды қорек боп енемін,
Менің құдіретті күшімнен
Сүйекті қалыпты өсіріп,
Жүйке жүйесін ақыл ойды күшейтемін
Қараңғыда халықты таң қалдыра,
Сүйектен,томардан жарық шығарамын
«Шайтанның жаққан оты»деп,
Халыққа үрей туғызамын.
Өсімдіктің өсуіне қажетті,
Минералды тыңайтқыш боламын.
Атмосферада оттегімен жанасып,
Жалынсыз жарық шашамын.
5. Үй тапсырмасы: &18 . №8 есеп
Сіріңкенің түрлері: Аңшы, Жел, Дизайнерлік, Секвисульфидті болып бөлінеді.
1. топ:Үй тапсырмасы кезінде оқушыларға сіріңкенің осы туралы мәліметтер жазып келу.
2 топ:Жұмбақтар.
3 топ:Сірікенің ашылу тарихы
6. Бағалау.
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Азот
NH4CI
NO2
HNO3
NO
NaNO3
NH4NO3
HNO2
KNO3
тұздары
қышқылдары
оксидтері
Семантикалық карта толтыру арқылы оқушы азоттың оксидтерін, тұздарын ажыратады.
Р
Р
Р Р
